M. Kornecki, Uwagi do systematyki gotyckich kościołów drewnianych w MałopolsceTEKST.doc

TEKA KOMISJI  URBANISTYKI  I  ARCHITEKTURY,  T.   IV,   KHAKOW   1970

HISTORIA    ARCHITEKTURY    I    KONSERWACJA

MARIAN KORNECKI

UWAGI DO SYSTEMATYKI GOTYCKICH  KOŚCIOŁÓW DREWNIANYCH W MAŁOPOLSCE

Zadaniem niniejszej pracy jest podsumowanie szeregu spostrzeżeń i wypowiedzenie pewnych są­dów, jakie nasunęły się przy badaniu wielu drew­nianych kościołów z XV i XVI wieku na terenie Polski południowej oraz próba ich analizy na szerszej płaszczyźnie ówczesnych stosunków gospodarczych, społecznych i geopolitycznych1. Materiał omówiony w tej pracy konfrontowany był w większości na miejscu, a częściowo także w czasie prac remonto­wych prowadzonych w niektórych obiektach2, co pozwalało na dokładniejsze ich poznanie; objął on

także materiały archiwalne, głównie ikonograficzne, jakie udało się zebrać, a dotyczące obiektów już nie zachowanych. W trakcie analizy materiału cho­dziło zwłaszcza o uchwycenie czynników wpływa­jących na charakter budownictwa i ich wzajemną współzależność, jak wreszcie o wyodrębnienie cech pozwalających na zakreślenie zarówno terytorialnego, jak i czasowego zasięgu występowania jednolitych zjawisk.

Spojrzenie na wciąż jeszcze liczną grupę drew­nianych kościołów polskich do niedawna tradycyjnie absorbowało odczucie malowniczości, wynikające z zafascynowania formą i materiałem, z harmonij­nego zestrojenia architektury z przyrodą i krajobra-

1 Praca niniejsza stanowi robocze podsumowanie badań nad drewnianymi kościołami gotyckimi na terenie Małopolski i jest wybraną częścią obszerniejszych studiów. Częściowe re­zultaty badań nad obranym tematem były również referowane przez autora na zebraniu naukowym Oddziału Krakowskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki w dniu 31 I 1957, w związku ze studiami nad drewnianym kościołem w Siemiechowie i za­warte są w artykule pt. Kościół w Siemiechowie i poludniowo-malopolska grupa gotyckich kościołów drewnianych (Biuletyn Historii Sztuki XXXI, 1969, nr 3).

2 W okresie gromadzenia materiałów, w latach pięćdzie­siątych i sześćdziesiątych, prowadzone były przy wielu obiek­tach prace remontowo-konserwatorskie, m.in. w Dębnie, Gry-wałdzic, Jastrzębiu, Królówcc, Lipnicy Murowanej, Osieku, Podolu, Racławicach, Siemiechowie, Tarnowie, Woli Radzi-szowskiej i Woźnikach. Również dla szeregu kościołów spo­rządzono w tym czasie inwentaryzacje pomiarowe i opracowano dokumentacje  historyczne;  prace   te  stanowią cenny  wkład

materiałowy w udokumentowanie badań. Niektóre obiekty autor miał sposobność poznać w trakcie opracowywania Ka­talogu Zabytków Sztuki; dotyczy to zwłaszcza kościołów z te­renu powiatu brzozowskiego, gdzie w r. 1956 odbył wraz z dr. J. Samkiem objazd inwentaryzacyjny. Por. M. Kornecki, Wyniki objazdu inwentaryzacyjnego zabytków powiatu brzo­zowskiego w woj. rzeszowskim. Budownictwo drewniane, malar­stwo, rzeźba (Biuletyn Historii Sztuki XXVI, 1964, nr 3). Niezależnie od prac autora podjęto od r. 1962 w ramach In­stytutu Sztuki PAN długofalowe prace nad dokumentacją drewnianej architektury sakralnej w Polsce, które z czasem przynieść mają systematyczny inwentarz zabytków. Por. R. Brykowski, Z prac Instytutu Sztuki PAN nad dokumen­tacją drewnianej architektury sakralnej w Polsce (I) (Ochr. Zab. XXI, 1958, z. 4). — Tenże, Z prac Instytutu Sztuki PAN nad dokumentacją drewnianej architektury sakralnej w Polsce (III). Sprawozdanie z terenu województwa krakowskiego za okres 1962-1967 r., przygotowane do druku.

139

1. Gidle, kościół ok. poi. w. XV, przekształcony w w. XVII. Widok od pn., stan 1967 r. (fot. M. Kornccki)

2. Olbierzowicc, kościół z 1468 r.,  nic  istniejący.  Widok od wsch. (fot. archiwalna wg Bastrzykowskiego)

140

zem3. Poetyka „pochylonych od starości ścian" i „omszałych gontów" przesłaniała często możność dostrzeżenia istotnych elementów pozwalających na rzeczową kwalifikację tych zabytków, gdzie o ich ocenie z reguły decydowały elementy drugorzędne4, zaś całość problematyki najczęściej przenoszona była na płaszczyznę zagadnień budownictwa i sztuki lu­dowej5. Obecnie jednak coraz liczniej pojawiają się prace  kładące nacisk na studiowanie konstrukcji

3 „Główną ich zaletą i cechą jest malowniczość. Malowni­czym jest zawsze prawie ich położenie. Stoją zazwyczaj wśród wsi na wzgórzu, niekiedy na wyniosłości znacznej i z daleka widocznej. Nieodstępnym prawic towarzyszem każdego drew­nianego kościoła jest wieniec okalających go starożytnych roz­łożystych lip, dębów i wiązów, wśród których z dala sędziwy sczerniały kośció'ek zda się być gontyną Czernoboga czy Tri-glawa, utuloną wśród świętego gaju" — tak w sposób osobisty i emocjonalny określa swe wrażliwe, humanistyczne odczucie J. Dobrzycki (Kościoły drewniane na Górnym Śląsku, Kraków 1926, s. 10). Podobnie, w niemal poetycki sposób, wypowiada się J. Londzin: „Kościółki wiejskie, na pierwszy rzut oka tak ubogie, niepozorne, pochylone od starości, ujęte zazwyczaj w wieniec starych lip, czasem i dębów, chroniących je od wichrów, poczerniałe od deszczów, od mchów zielone, są praw­dziwymi skarbami dawnej sztuki. Ile uioku, piękna, poezji i harmonii zaklętych jest w waszych formach, liniach i otocze­niu! Poprzez gęstwę konarów i liści przedzierają się promienie słońca i wywołują na zielonych od mchów dachach i ścianach kościółka przedziwną grę kolorów" {Kościoły drewniane na Śląsku Cieszyńskim, Cieszyn 1932, s. 8). Na malowniczość i bo­gactwo bryły kościoła, a także na jego usytuowanie zwracają uwagę Kopcra i Lepszy w bardzo dziś j-uż cennej inwentary­zacji niektórych małopolskich kościołów; por. F. Kopcra, L. Lepszy, Kościoły drewniane Galicji Zachodniej, Kraków 1916. W materiałach tych razi natomiast skwitowanie opisu niejednej cennej budowli, powierzchownie zmienionej, stwier­dzeniem, iż „nie przedstawia artystycznego interesu" (Por. tamże tekst na stronach, 2, 4, 22, 26, 33, 51, 65, 75). Podobne kryteria oceny stosuje w swej inwentaryzacji A. Bastrzy-kowski (Zabytki kościelnego budownictwa drzewnego w Diecezji Sandomierskiej, Kreków 1930).

1 Jako kryteria oceny przyjmowano najczęściej ocenę de­talu ciesielskiego, formę wieży, a zwłaszcza jej zwieńczenia, występowanie sobót itp. Z pionieiskich prac por. J. Łepkow-ski, Przegląd zabytków przeszłości z okolic Krakowa, Warszawa, 1863, passim, z późniejszych Kopera, Lepszy, op. cit., passim.

s Zaliczanie problematyki budownictwa drewnianego do zagadnień budownictwa i sztuki ludowej jest nadal kontro­wersyjne. Niektórzy autorzy sugerują użycie odmiennej metody badawczej. Por. T. Dobrowolski, Sztuka woje­wództwa śląskiego, Katowice 1933, s. 83-84. Dobrowol­ski, a także inni autorzy podjęli jednak w latach powojen­nych próby włączenia linii rozwojowej budownictwa drew­nianego   w   ogólny   zarys   historii  architektury,   wyróżniając

drewnianych8, jak też opierające temat na szerokich płaszczyznach badawczych7. Do tego kierunku ba­dań nawiązuje niniejsza praca.

II

Wobec braku zachowanych obiektów sprzed wieku XV nie można obecnie ustalić wyglądu i roz­wiązania   konstrukcyjnego   kościoła   drewnianego

momenty istotne dla kwalifikacji stylowej i oceny form rozwo­jowych. Por. T. Dobrowolski, Budownictwo drewniane. Okres I-III (1250-1520), Historia sztuki polskiej, t. I — Sztuka średniowieczna, Kraków 1962, s. 251-255. — A. Miłobędzki, Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa 1968, s. 11C-111. Z pozycji badań etnograficznych kościoły drewniane tra­dycyjnie włączane są w sferę sztuki ludowej, przy czym często za kryterium wyodrębnienia służyć ma materiał, z którego są zbudowane. Por. J. Grabowski, Sztuka ludowa. Formy i re­giony w Polsce, Warszawa 1967, s. 36. Bardziej niejasne jest dostrzeganie przez autora w kościołach drewnianych „ducha budownictwa ludowego" (s. 36). Tego rodzaju kryteria badaw­cze mogą jednak często prowadzić na manowce, czego przy­kładem może być charakterystyka kościoła drewnianego z re­gionu krakowskiego, wyrażona słowami: „Za najbardziej ty­powy dla tego regionu można jednak uznać kościół złożony z kilku członów o różnej szerokości i wysokości, zestawionych szeregiem w ten sposób, że rozpoczyna go wieża dzwonnicy, poprzedzona ewentualnie małą kruchtą, kończy zaś najniższe prezbiterium, zamknięte wielobokiem. Najszersza część znaj­duje się w środku tak utworzonego łańcucha" (Tamże, s. 193-194).

— 6 O. Sosnowski, Uwagi o gotyckim budownictwie drzew­nym w Polsce (Biuletyn Historii Sztuki i Kultury III, 1935). — G. Ciołek, Zarys Historii i przegląd zabytkom ciesielstwa pol­skiego [vi:] Ciesielstwo polskie, Warszawa 1958, s. 5-74. — W. Krasso ws ki, Ciesielskie znaki montażowe w XV i pierwszej połowie XVI wieku (Kwartalnik Historii Kultury Materialnej V, 1957, nr 3-4). — Tenże, Architektura drewniana w Polsce, Warszawa 1961. — Tenże, Ze studiów nad detalem zabytko-\ wych konstrukcji drewnianych (Kwartalnik Arch. i Urb. VII,; 1962, z. 1). — Tenże, Notatka o konstrukcji i podziałach archi-1 tektonicznych ścian kościoła to Dębnie pozv. Nowy Targ (Ochr. Zab. XV, 1962, z. 2). — R. Brykowski, Uwagi o konstrukcji, etapach budowy i konserwacji drewnianego kościoła w Haczowie (Ochr. Zab. XIX, 1966, z. 1). — Tenże, Drewniany gotycki kościół w Zborówku z 1459 r. (Biuletyn Historii Sztuki XXX, 1968, z. 3). — Tenże, Z prac instytutu Sztuki PAN nad do-, kumentacją drewnianej architektury sakralnej w Polsce (II). Przykład hasła do kartoteki problemowej. (Biuletyn Historii Sztuki XXXI, 1969, z. 3).

7 Szczególnie trafnie płaszczyzna badawcza zarysowana
została w cennej pracy: W. Kalinowski, C. Krassowski,
A. Miłobędzki, Z problematyki budownictwa drewnianego
epoki Odrodzenia (Biuletyn Historii Sztuki XV, 1953, z. 3/4).
Por. także: K. Piwocki, ...