Barcik D., O tak zwanym prymacie praktycznego rozumu w pismach Immanuela Kanta.pdf

S þ u p s k i e S t u d i a F i l o z o f i c z n e n r 8 * 2 0 0 9

Dorota Barcik

Uniwersytet Opolski

Opole

O TAK ZWANYM PRYMACIE PRAKTYCZNEGO

ROZUMU W PISMACH IMMANUELA KANTA

Immanuel Kant napisał trzy krytyki. Uznaje się je za główne dzieła

filozofii, do dzisiaj dostarczające nowym pokoleniom inspiracji do włas

nych poszukiwań. Podczas tych badań pojawiło się pytanie sprowoko

wane wszak przez samego Kanta. Czy istnieje prymat którejś z nich? In

nymi słowy, czy ważniejsza jest Krytyka czystego rozumu , czy może

Krytyka praktycznego rozumu ? Z tego kręgu rozważań zostaje niejako

„usunięta” Krytyka władzy sądzenia. Nie dlatego, że nie wywarła ona

żadnego wpływu na dzieje filozofii po Kancie. Estetyka jednak, która jest

przedmiotem trzeciej krytyki, zostaje potraktowana jako oddzielny pro

blem filozoficzny, wykraczający poza postawioną kwestię, jakkolwiek

sama władza sądzenia ma podstawowe znaczenie również dla problemu

rozumu praktycznego.

Pytanie o prymat w filozofii Kanta potwierdza swoją wagę w kontek

ście recepcji jego pism. Dwa ośrodki badań niemieckiej filozofii – neo

kantyzm badeński i neokantyzm marburski – poszły w różne strony, od

powiadając na powyższe pytanie przeciwstawnie. Tak więc neokantyzm

badeński będzie za Fichtem podkreślał wagę drugiej z Krytyk Kanta, na

tomiast neokantyzm marburski pierwszej 1 . Nie dość powiedzieć, że stąd

bierze się jedna z rozbieżności w interpretowaniu Kanta. Na tej płasz

czyźnie zrodził się bowiem spór mający wskazać punkt ciężkości w jego

twórczości 2 . Należałoby przecież teraz zbadać, na czym polegałby ów po

stulowany prymat, który doprowadził do jednego ze sporów w filozofii

po Kancie.

———————

1 Więcej o radykalizacji tezy o prymacie u Fichtego zob. J. KlocKonkołowicz, Rozum

praktyczny w filozofii Kanta i Fichtego , Wrocław 2007.

2 Zob. A. J. Noras, Kant a neokantyzm badeński i marburski , Katowice 2005, s. 88.

Aby przybliżyć to zagadnienie, należy sięgnąć do Kanta rozumienia

rozumu zarówno praktycznego, jak i teoretycznego. Rozróżnienie to słu

żyło pokazaniu jednego z najważniejszych problemów metafizyki i miało

za zadanie rozstrzygnąć pewne wątpliwości dotyczące zasadności istnie

nia tej nauki. Przy tym sam termin metafizyka , na co zwraca uwagę wielu

komentatorów, jest wieloznaczny i w samych dziełach Kanta ma co naj

mniej trzy znaczenia i kilka dookreśleń. Jedno z nich to klasyczne rozu

mienie metafizyki z rysami, jakie nadał jej najpierw Arystoteles, później

Tomasz z Akwinu 3 . Dwa pozostałe znaczenia formułuje Kant dla rozja

śnienia problemu poznania filozoficznego, które ściśle wiąże z pojęciem

rozumu:

1) jako naturalną skłonność rozumu (również, a może przede wszyst

kim rozumu pospolitego) do zadawania pytań metafizycznych,

2) jako naukę.

Pierwsze znaczenie jest niewystarczające, aczkolwiek sprzęgnięte

z drugim. Jest raczej skłonnością rozumu, niż dziedziną, w której można

liczyć na jakieś rozwiązania. Za jej sprawą dopiero rozum zostaje pobu

dzony do wypracowania metafizyki w jej właściwym sensie. (Zarówno

w klasycznym, jak i nowym rozumieniu – Kant bowiem pisze o postę

pach metafizyki, czyli o ewolucji rozumienia jej zadań). Należy zazna

czyć, że Kant nigdy nie negował możliwości zadawania pytań metafi

zycznych – te bowiem są jego zdaniem niezbywalne i naturalne, chociaż

samo postawienie pytań nie czyni metafizyki nauką. Filozof zaznaczał, że

nie ma jeszcze metafizyki (w sensie nauki). Konfrontował zatem stare jej

znaczenie z próbą wypracowania przez siebie nowej metafizyki, pytając

o naukowość zarówno „starej”, jak i „nowej” 4 .

Tak więc jednym z ważniejszych zagadnień Krytyki czystego rozumu

jest fakt nauki i, co wynika z powyższego, jest nim również metafizyka

jako nauka. W tym sensie moglibyśmy mówić o pierwszeństwie krytyki

rozumu teoretycznego jako tej, która bada możliwość zaistnienia również

metafizyki jako nauki. Należy dokonać pewnego rozróżnienia: po pierw

sze, między dziełem Krytyka czystego rozumu a rozumem teoretycznym;

po drugie, między czystym rozumem a jego użyciem teoretycznym

i praktycznym, do którego dochodzi jeszcze użycie spekulatywne. O ile

———————

3 Różnicę pomiędzy metafizyką pojętą przez starożytnych a metafizyką średnio

wieczną według Kanta zob. I. Kant, O postępach metafizyki , tłum. A. Banaszkie

wicz, Gdańsk 2007, s. 21.

4 Więcej zob. M. Żelazny: Idea wolności w filozofii Kanta , Toruń 1993, s. 7176;

J. Rolewski, Nowa metafizyka Kanta , Toruń 2002, s. 24.

późniejsze (zwłaszcza w neokantyzmie marburskim) akcentowanie pierw

szej Krytyki staje się w tym kontekście zrozumiałe, o tyle nie jest to jesz

cze równoznaczne z przyjęciem prymatu rozumu teoretycznego nad

praktycznym.

Odnośnie do drugiego rozróżnienia w Logice znajduje się omówienie

trzech typów poznania: teoretyczne – o tym, co jest; praktyczne – o tym,

co być powinno; spekulatywne – o tym, co może być. Przy tym każde

spekulatywne poznanie jest zarazem poznaniem teoretycznym, lecz nie na

odwrót, a poznanie teoretyczne rozpatrywane pod innym względem może

być praktyczne 5 . Wykluczające się są w tym podziale pojęcia: praktyczne

i spekulatywne. Kant używa również nazwy „spekulatywne zaintereso

wanie rozumu” w znaczeniu „teoretyczne zainteresowanie rozumu”

w opozycji do jego funkcji praktycznej. Okazuje się zatem, że mamy do

czynienia z dwoma znaczeniami terminu „spekulatywne”:

1) pejoratywne – kiedy mówi o tym, że spekulacja to np. dziurawa

beczka Danaid 6 i używa tego określenia w odniesieniu do działa

nia, kiedy przyjmuje się za poznanie teoretyczne te rodzaje pozna

nia, które są praktyczne, czyli zamiast rozszerzać zastosowanie ro

zumu – przekraczają jego granice (czyli już nie poznanie, a jedynie

spekulacje),

2) pozytywne – jako rozum spekulatywny, czyli teoretyczny, w od

różnieniu od rozumu praktycznego.

Odróżnienie od siebie tych dwóch funkcji rozumu – teoretycznej

(spekulatywnej w pozytywnym znaczeniu) i praktycznej – ma po wtóre

swoje uzasadnienie w zakresie „działania”. Inne bowiem cele stawia so

bie rozum w pierwszym znaczeniu, inne w drugim. „Zainteresowanie je

go [rozumu – D.B.] spekulatywnego użycia polega na poznaniu przed

miotu aż do najwyższych naczelnych zasad apriorycznych; zainteresowa

nie praktycznego użycia polega na wyznaczeniu kierunku woli ze wzglę

du na ostateczny i zupełny cel” 7 . Tu znów możemy wskazać dwa rozu

mienia rozumu praktycznego: 1) jako patologiczny „zarządzający tylko

zainteresowaniem skłonności pod kierunkiem zmysłowej zasady szczę

śliwości” 8 ; 2) jako czysty, który rozszerza zastosowanie rozumu speku

latywnego (teoretycznego). Ten drugi jest właściwym dla Kanta rozumie

niem rozumu praktycznego. Pierwsze odrzucone przez Kanta znaczenie

———————

5 Por. I. Kant, Logika , tłum. A. Banaszkiewicz, Gdańsk 2007, s. 111.

6 Tenże, O postępach metafizyki… , s. 86.

7 Tenże, Krytyka praktycznego rozumu , tłum. B. Bornstein, Kęty 2002, s. 123.

8 Tamże.

to – ze względu na skutki – partykularyzm. Na tę kwestię wskazuje m.in.

Aleksander Bobko, który pisze, że: „Kant rozumie wolność człowieka ja

ko zdolność dokonywania takich wyborów, aby maksymy woli służyły

nie partykularnym interesom, ale powszechnej słuszności – autonomia to

możliwość ustanawiania uniwersalnego prawa” 9 .

Różnica zarysowująca się pomiędzy rozumem teoretycznym a prak

tycznym pod względem zainteresowania, czyli fakt, że przedmiotem ro

zumu teoretycznego jest zbadanie poznania, a rozumu praktycznego –

wolne działanie człowieka ze względu na moralność, spina termin meta

fizyka , a zwieńczeniem jest dzieło pt. Metafizyka moralności . Przejście

więc do bardziej szczegółowych badań w dziedzinie metafizyki zmienia

nieco perspektywę. Już nie fakt naukowości staje się tu naczelnym pyta

niem. W grę wchodzą cele człowieka. W tym kontekście czytamy, że

„Celem, do którego dąży rozum wszystkich ludzi, jest metafizyka i to

właśnie ona, wraz z nauką o moralności, stanowi właściwą filozofię” 10 .

Po wtóre, celem rozumu praktycznego nie jest pytanie o naukę, lecz pyta

nie o szerszym kontekście, mianowicie o nadrzędny cel człowieka.

Kant, posługując się pojęciem „metafizyka moralności”, wskazuje, że

to, co czysto teoretyczne, łączył z tym, co praktyczne. W tym sensie le

piej jest mówić o jedności i wzajemności zarówno Krytyk , jak i funkcji

rozumu, niż o prymacie którejś z nich. Nie należy jednak zapominać, że

Kant postawił pytanie o człowieka i, co znamienne, pytanie to znajduje

my już w pierwszej Krytyce. Pytanie to zmienia perspektywę, bo przecież

człowiek jest czymś więcej, niż może o nim powiedzieć filozofia i jaka

kolwiek inna nauka. Jeśli więc filozofia ma być również dziedziną, która

kieruje człowiekiem, to akcent pada nie tylko na pytanie o to, co powi

nienem czynić, ale również na to, co czynię. I chociaż do kompetencji fi

lozofa niekoniecznie należy ocena postępowania, to można powiedzieć,

że do jego kompetencji należy zastanawianie się nad działaniem. Pytając

zaś o swoje działanie, możemy odnieść się do autorytetu własnego rozu

mu za sprawą jego autonomiczności. Podobnie rzecz ujmuje np. Onora

O’Neill: „Podstawowym zadaniem namysłu praktycznego jest kierowanie

działaniem, a nie ocenianie przeszłych działań” 11 .

———————

9 A. Bobko, Spełnij swój obowiązek, czyli o filozofii moralnej Imannuela Kanta . W:

I. Kant, Ugruntowanie metafizyki moralności , tłum. P. Zarychta, Kraków 2005, s. 11.

10 I. Kant, O postępach metafizyki… , s. 109.

11 O. O’Neill, Kant. Racjonalność jako rozum praktyczny , tłum. J. ZawiłaNiedźwiec

ki. W: 200 lat z filozofią Kanta , red. M. Potępa, Z. Zwoliński, Warszawa 2006,

s. 323.

Postulowanie, by filozofia była jedynie nauką teoretyczną, wyczerpu

jącą się na poziomie spekulacji, prowadzi do takiej wizji filozofii, która

wiele mówi, a nic nie może. Przeciwko tej wizji występował sam Kant,

który w wielu miejscach zaznaczał, że filozofia nie służy jedynie do spe

kulacji czy gromadzenia informacji. Dlatego przedstawił problem metafi

zyki jako nauki, która nie ma być jedynie spekulatywna, natomiast ma łą

czyć swe cele z rozumem w praktycznym użyciu. Niejako krokiem

wstecz w stosunku do zamiarów Kanta jest twierdzenie, że to Krytyka

czystego rozumu jest dziełem ważniejszym. Ale być może samo pytanie

o to, która z Krytyk jest ważniejsza, jest uzasadnione bardziej w kontek

ście recepcji jego pism, niż w kontekście jego filozofii. Filozof twierdził,

że dzieło to ma jedynie wskazać podstawy metafizyki i jej możliwości.

Krytyka miała również służyć jako narzędzie negatywne – jak sam się

wyrażał – i zapobiegać błędom. Samo jednak wskazanie błędów, chociaż

niewątpliwie ważne, nie przeistacza problemów filozoficznych w rozwią

zania, robi dopiero miejsce rozwiązaniom, chociaż, co również wynika

z nauki Kanta, niektóre miejsca, gdzie znaleziono błąd, pozostaną „nieza

pełnione”. Jednym z fundamentalnych dokonań Kanta jest przecież wska

zanie za pomocą rozumu tych obszarów, które dla rozumowych rozważań

pozostają nieodgadnione. Wątek ten silnie akcentują filozofowie XX

wieku, m.in. Nicolai Hartmann, Karl Jaspers. Podstawą filozofii Kanta

w tej perspektywie staje się niewiedza rozumu w kwestiach, w których

jego zdaniem wypowiadano się dogmatycznie, czyli bez wcześniejszego

zbadania własnych możliwości poznawczych. A jednak Kant nie neguje

w tym momencie możliwości metafizycznych wypowiedzi, postuluje jed

nak inny ich sens – praktyczny.

Prymat rozumu praktycznego nie oznacza, że wszystko, co robi czło

wiek w swoim życiu, jest działaniem moralnym, np. granie w piłkę. Szu

kając analogii, można zauważyć, że o ile samo granie nie jest działaniem

moralnym, o tyle zasady fair play służą graczowi do tego, aby kierując

się nimi, grał w sposób uczciwy. Na boisku znajduje się sędzia, który pil

nuje, aby gracze przestrzegali ustalonych reguł. W życiu arbitrem ma być

rozum.

Kant korzystał z rozróżnienia rozumu teoretycznego i praktycznego

po to, aby wskazać możliwość pozytywnie pojętej metafizyki po tym, jak

podważył jej dotychczasowy kształt. Zaznaczał jednak, że rozum prak

tyczny i teoretyczny to jest ten sam rozum, jego rozdzielenie dokonuje się

sztucznie i według zastosowania: „mając na uwadze opracowanie krytyki

czystego praktycznego rozumu, wymagam, by – jeśli ma ona być skoń

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: