biuletyn IPN pamięć.pl nr 8 - 2012.pdf
(
23906 KB
)
Pobierz
BIULETYN IPN
nr 8/2012
11 Listopada w PRL: zakazane
wi
to reakcji
Aktion Zamosc: 70 lat od brutalnych wysiedle-
Marek Adamkiewicz – od niego zaczƒł si
WiP
Stella Goldschlag – historia pi
knej kolaborantki
Dodatek specjalny:
plakat na
wi
to
Niepodległo
ci
Cena 6 zł
(5%VAT)
ISSN 2084-7319
9 772084 731002
0
7
numer indeksu 284521
nakład 9500 egz.
BIULETYN IPN
nr 8/2012
1
3
AKTUALNO
CI IPN
4
KALENDARIUM
6
Z PIERWSZEJ STRONY
FELIETON
8
Maciej Rosalak, Grudniowy bimber
Z ARCHIWUM IPN
10
Grzegorz Majchrzak, Rozmowa operacyjna
STOPKLATKA
12
Tomasz Stempowski,
Gda
ski „powstaniec” w KL Stutthof
WYWIAD
15
Najwa•niejszy jest
�
wiadek
rozmowa z Piotrem Tarnowskim,
dyrektorem Muzeum Stutthof
WYDARZYŁO SI
�
W XX WIEKU
18
Filip Ga•czak, Sił
�
, bez uprzedzenia
22
Patryk Pleskot, Daleko od Wersalu.
Pierwsze wybory w II RP
26
Tomasz Ceran, Piekło w fabryce smalcu
30
Agnieszka Jaczy•ska, Aktion Zamosc
35
Joanna Hytrek-Hryciuk, Paktuj
�
c z diabłem
37
Mariusz uławnik, Zakazane
�
wi†to reakcji
41
Andrzej Zawistowski,
11 listopada III Rzeczypospolitej
Z DZIEJÓW OPOZYCJI
I OPORU SPOŁECZNEGO
45
Michał Siedziako, Od niego zacz
�
ł si† WiP
LEDZTWO IPN
49
Marek Rabiega, Hartheim – zamek
�
mierci
PRAWDA CZASÓW, PRAWDA EKRANU
52
Jerzy Eisler, Wielki bieg
PRZEMIN
�
ŁO Z PEERELEM
55
Jerzy Kochanowski, Paszport
Z BRONI‚ W R
�
KU
57
Michał Mackiewicz, Mannlicher na dwa takty
ORZEŁ BIAŁY
60
Tomasz Zawistowski,
Orły Kompanii Zamkowej
MIEJSCA Z HISTORI‚
63
Tomasz Sta•czyk,
Pawiak – trzy szanse na sto
EDUKACJA HISTORYCZNA
66
Karolina Wichowska, Historia, która ma twarz
70
RECENZJE
73
BIBLIOTEKA IPN
2
Szanowni Czytelnicy!
W
ysiadaj
c z
czerwonego tramwaju na przy-
„Wolno
i
Pokój”, a
w
ród nich Marek Adamkiewicz, które-
go posta
w
niniejszym numerze przybli-a Michał Siedziako.
Listopad to w
naszej kulturze miesi
c pami
�
ci o
tych, którzy
ju- odeszli. Akurat gdy zamykali
my ten numer, zmarł Prze-
mysław Gintrowski – muzyk, bard podziemia, znany z
wyko-
nania nieformalnego hymnu Solidarno
ci Mury, autor melodii
do poezji Zbigniewa Herberta i
Jacka Kaczmarskiego, a
tak-e
licznych soundtracków do fi lmów fabularnych i
seriali. Jeden
z
jego ostatnich koncertów odbył si
�
w
Przystanku Historia,
Centrum Edukacyjnym IPN im. Janusza Kurtyki...
Niedawno nakładem IPN ukazała si
�
publikacja Sprz
czki
i
guziki z
orzełkiem ze rdzy, b
�
d
ca pokłosiem konkursu histo-
rycznego dla młodzie-y. Kilkudziesi
�
ciu jego laureatów, współ-
twórców albumu, odwiedziło w
pa¢dzierniku miejsca zwi
za-
ne ze zbrodni
katy
�
sk
– o
podtrzymywaniu i
kształtowaniu
pami
�
ci o
ofi arach stalinizmu, o
reakcjach młodych ludzi na
dotyk historii pisze w
relacji z
wyjazdu Karolina Wichowska.
W
numerze listopadowym przypominamy tak-e historie
tych, którzy przeszli gehenn
�
niemieckich wysiedle
�
z
Za-
mojszczyzny (artykuł Agnieszki Jaczy
�
skiej Aktion Zamosc)
i
obozu w
„Szmalcówce” (tekst Tomasza Cerana). Prokurator
Marek Rabiega – w
ramach nowego działu – odsłania tajniki
ledztwa w
sprawie zbrodni na zamku Hartheim, a
Joanna
Hytrek-Hryciuk przedstawia demoniczn
i
chyba te- tragicz-
n
posta
‰ydówki współpracuj
cej z
gestapo. Warto o
tym
wszystkim pami
�
ta
, zapalaj
c listopadowy znicz czy wywie-
szaj
c fl ag
�
.
stanku Niepodległo
, Józef Piłsudski stał si
�
swoist
ikon
restytucji pa
�
stwa polskiego
– cho
oczywi
cie nie jemu jednemu Polska
zawdzi
�
cza odzyskanie niezale-nego bytu. Data zawieszenia
broni na frontach I
wojny
wiatowej – 11 listopada 1918
roku
– w
du-ej mierze dzi
�
ki jego staraniu weszła do kanonu
wi
t
narodowych. Mariusz ‰uławnik przypomina jednak, -e dzie
�
ten ustawowo stał si
�
Šwi
�
tem Niepodległo
ci ju- po
mierci
Marszałka, mimo -e za jego -ycia był uroczy
cie obchodzony.
O
sile symboliki tej daty
wiadczy tak-e to, -e równie- w
la-
tach okupacji niemieckiej 11 listopada pojawiały si
�
na ulicach
polskie fl agi, a
przy Grobach Nieznanego ‰ołnierza kwiaty,
chocia- groziła za to
mier
. Podobnie było w
najmroczniej-
szych okresach PRL, mimo represji bezpieki i
zomowskich pał.
Czy która
z
dat (i
która)
zwi
zanych z
upadkiem ko-
munizmu w
Polsce i
ponow-
nym odzyskaniem niezawi-
sło
ci ma szans
�
uzyska
rang
�
Šwi
�
ta Niepodległo
-
ci? Rozwa-ania na ten temat
prowadzi z
kolei Andrzej Za-
wistowski. Wybory czerwco-
we? A
mo-e dopiero wyjazd
z
terytorium RP ostatniego
-ołnierza radzieckiego, zwa-
nego ju- rosyjskim?
Nie byłoby jednak drugiego
odzyskania niepodległo
ci bez
ludzi takich jak działacze Ruchu
Wydawca:
Instytut Pami
ci Narodowej
– Komisja
cigania Zbrodni
przeciwko Narodowi Polskiemu
Rada Programowa:
dr hab. Grzegorz Berendt,
dr hab. Krzysztof Szwagrzyk,
dr Adam Dziurok, dr Krzysztof Kaczmarski,
dr Maciej Korku…, dr Tomasz Łabuszewski,
dr Agnieszka Łuczak, dr Sławomir Poleszak,
dr Paweł Skubisz, dr Waldemar Wilczewski,
dr Andrzej Zawistowski (przewodniczŠcy),
dr Joanna Želazko
Rada Redakcyjna:
Dawid Golik, Agnieszka Jaczy‘ska,
dr Andrzej Krajewski, Jan Olaszek,
Kamila Sachnowska, dr Paweł Sasanka,
Magdalena Semczyszyn,
Emilia
wi
tochowska, dr Daniel Wicenty
Redakcja:
Andrzej Brzozowski
(redaktor naczelny, tel. (22) 431 83 56;
e-mail: andrzej.brzozowski@ipn.gov.pl)
Maciej Foks, Filip Ga‘czak, Andrzej Sujka,
Karolina Wichowska
Korekta:
Joanna Wysłowska
Projekt grafi czny:
Krzysztof Findzi‘ski, Marcin Koc,
Sylwia Szafra‘ska
Redakcja techniczna:
Andrzej Broniak
Skład i łamanie:
Sylwia Szafra‘ska, Anna Zakrzewska
Siedziba redakcji: ul. Hrubieszowska 6a,
Warszawa
Adres do korespondencji:
ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa
www.ipn.gov.pl
Druk: Drukarnia Edit Sp. z o.o.
ul. Inwalidów Wojennych 14, 05-400 Otwock
Redakcja nie zwraca materiałów
niezamówionych i zastrzega sobie prawo
dokonywania zmian w nadesłanych tekstach.
Redaktor naczelny
Andrzej Brzozowski
W NASTEPNYM NUMERZE MIEDZY INNYMI:
EPNYM NUMERZE MIEDZY INNYMI:
EPNYM NUMERZE MIEDZY INNYMI:
ZABÓJSTWO PREZYDENTA
16 grudnia 1922 roku Eligiusz Niewiadomski, 53-letni malarz i radykał, za-
strzelił prezydenta Gabriela Narutowicza. „Do dzi– tak naprawd— nie wiemy,
dlaczego Niewiadomski poci˜gn˜ł za spust” – przekonuje Patryk Pleskot.
Autor kre–li skomplikowany portret psychologiczny zabójcy: megalomana,
człowieka pełnego skrywanych kompleksów, gwałtownego, aspołecznego,
rozchwianego emocjonalnie. Czy Niewiadomski był szale•cem, jak powta-
rzano przez długie lata, czy tylko uległ atmosferze nienawi–ci, jaka towa-
rzyszyła wyborowi i zaprzysi—œeniu pierwszego prezydenta RP?
SPÓR O ENDECJ
�
: PROF. FRISZKE i PROF. †ARYN
Czy warto dzi– czerpaŸ z tradycji endeckiej, czy raczej naleœy si— od niej odcinaŸ? Kto bar-
dziej zasłuœył si— dla polskiej niepodległo–ci: Józef Piłsudski czy Roman Dmowski? Czy naro-
dowa demokracja ponosi odpowiedzialno–Ÿ za –mierŸ
prezydenta Narutowicza i narastaj˜cy w latach trzy-
dziestych antysemityzm? Jak oceniaŸ Narodowe Siły
Zbrojne? Jakie były losy endeków po II wojnie –wiato-
wej? Prof. Andrzej Friszke wylicza grzechy polskiego
ruchu narodowego, nie odmawiaj˜c mu jednak pew-
nych zasług. Prof. Jan aryn eksponuje pozytywne
dokonania endecji, przyznaj˜c, œe ma ona na sumieniu
takœe popełnione bł—dy.
AKTUALNO
CI IPN
KALENDARIUM XX WIEKU
3
3
Od 15 listopada do 16 grudnia w£Cen-
tralnym Muzeum Włókiennictwa
wˆ Łodzi
(ul.£Piotrkowska 282) ogl˜daŸ moœna
wy-
staw” „Kalendarium Łodzi 1939–1989.
Od czterech kultur do monokultury”
.
Jest to przegl˜d najwaœniejszych wydarze•
politycznych, kulturalnych i£ gospodarczych
Łodzi od schyłku II RP aœ do upadku komuni-
zmu w£Polsce. Miasto – jak cały kraj – było
wtedy poddawane wpływowi ustrojów tota-
litarnych i£przeœyło znacz˜ce przeobraœenia
demografi czne, gospodarcze i£społeczne.
Autorzy ekspozycji przypomnieli lub wy-
ci˜gn—li na –wiatło dzienne wiele waœnych
postaci i£ wydarze• nieobecnych lub mało
obecnych w£ –wiadomo–ci historycznej ło-
dzian, np. dotycz˜cych strajków i£ demon-
stracji, historii Ko–cioła i£opozycji (z£repre-
sjami wł˜cznie), duœych katastrof, najpo-
waœniejszych zbrodni kryminalnych. Znale©li
wiele ciekawych, nowych zdj—Ÿ. Wystawa,
przygotowana przez Oddziałowe Biuro Edu-
kacji Publicznej w£Łodzi, składa si— z£50 pa-
neli; kaœdy opowiada o£tym, co wydarzyło si—
w£ci˜gu roku.
Od 27 listopada na Rynku Solnym
wˆZamo£ciu
czynna b—dzie plenerowa
wystawa „Sonderlabo-
ratorium SS. Zamojszczyzna – pierwszy obszar
osiedle§czy wˆGeneralnym Gubernatorstwie”
.
W£ tym miesi˜cu przypada 70. rocznica rozpocz—cia
Aktion Zamosc – niemieckiej akcji wysiedle•czo-osad-
niczej na Zamojszczy©nie – wydarzenia, które do dzi–
dla społeczno–ci Zamo–cia i£regionu jest jednym z£naj-
tragiczniejszych wspomnie• II wojny –wiatowej.
Wystawa opowiada nie tylko o£ przygotowaniu,
przebiegu, charakterze Aktion Zamosc, ale rów-
nieœ o£nieplanowanych przez okupanta zjawiskach,
które ona wywołała: organizowaniu pomocy dla wy-
siedlanej ludno–ci Zamojszczyzny czy podj—ciu cy-
wilnego i£zbrojnego oporu przez struktury Polskie-
go Pa•stwa Podziemnego. Integraln˜ cz—–ci˜ tego obrazu jest los niemieckich
osadników sprowadzonych na Zamojszczyzn— w£ ramach budowania „bastionu
niemiecko–ci”, jak teœ powojenne próby os˜dzenia zbrodni niemieckich podj—te
przez mi—dzynarodowe i£polskie s˜downictwo.
Celem wystawy – prezentowanej w£ j—zyku polskim i£ angielskim – jest ukaza-
nie szczególnego charakteru wydarze• na Zamojszczy©nie oraz umiejscowienia
ich w£kontek–cie nazistowskich planów budowania w£Europie „nowego ładu et-
nicznego”. Ekspozycja zawiera materiały ikonografi czne pozyskane w£rezultacie
szerokiej kwerendy w£archiwach i£muzeach oraz od osób prywatnych. Wykorzy-
stane zostały równieœ relacje uczestników i£–wiadków opisywanych wydarze•.
Przemysław Gintrowski
, kompozytor i£pie–niarz, jeden z£bar-
dów Solidarno–ci, zmarł 20 pa©dziernika po ci—œkiej chorobie. Miał
60 lat. „Jego muzyka miała ogromne, wr—cz rewolucyjne, znaczenie
dla opozycji demokratycznej” – wspomina polityk Andrzej Celi•ski.
Gintrowski to jeden z£wykonaw-
ców – obok Jacka Kaczmarskiego
i£Zbigniewa Łapi•skiego – piosen-
ki Mury, która stała si— nieofi cjal-
nym hymnem Solidarno–ci. W£fi l-
mie Andrzeja Wajdy Człowiek
z£œelaza razem z Krystyn˜ Jand˜
wykonywał Ballad— o£Janku Wi–-
niewskim, po–wi—con˜ tragicz-
nym wydarzeniom Grudnia 1970
roku. W£stanie wojennym kon-
certował w£domach, ko–ciołach,
w£Muzeum Archidiecezji War-
szawskiej. Jego studyjne albu-
my były nagrywane nieofi cjal-
nie i£wydawane w£tzw. drugim
obiegu. „Za wybitne zasługi na
rzecz przemian demokratycz-
nych w£Polsce, za osi˜gni—cia
w£pracy zawodowej i£społecz-
nej”
prezydent Lech Kaczy§-
ski odznaczył go wˆ2006 roku
Krzyªem Kawalerskim Orde-
ru Odrodzenia Polski.
Do 17 listopada w£Sali Perłowej Muzeum Ar-
chidiecezjalnego
wˆPoznaniu
(ul. Lubra•skiego 1)
czynna jest
wystawa
fotografi czna
„Arcybiskup
Antoni Baraniak (1904–1977)”
.
Arcybiskup Baraniak, od 1957 roku metropolita
pozna•ski, był długoletnim sekretarzem pryma-
sów Polski Augusta Hlonda i£Stefana Wyszy•skie-
go. W£1953 roku został aresztowany przez władze
komunistyczne i£ poddany brutalnemu dwuletnie-
mu –ledztwu. Po wyj–ciu na wolno–Ÿ był perma-
nentnie inwigilowany przez Słuœb— Bezpiecze•-
stwa. SB charakteryzowała go jako „przeciwnika
ustroju socjalistycznego” i£„inicjatora szeregu ak-
cji wrogich PRL”.
Pozna•ska wystawa przybliœa œycie i£działalno–Ÿ tej
zasłuœonej postaci polskiego Ko–cioła.
1 marca tego roku – z£okazji
Narodowego Dnia Pami—ci
„ ołnierzy Wykl—tych” – Przemysław
Gintrowski koncertował w£Centrum
Edukacyjnym IPN im. Janusza
Kurtyki Przystanek Historia
oprac. Filip Ga•czak
4
KALENDARIUM
2 listopada 1932
: Józef Beck obj˜ł funkcj— ministra spraw zagranicz-
nych. Urz˜d ten sprawował potem we wszystkich kolejnych rz˜dach II RP.
Beck, pułkownik artylerii, przez wiele lat był bliskim współpracownikiem
Józefa Piłsudskiego. W£roku 1930 zajmował krótko stanowisko wice-
premiera. Potem został wiceministrem spraw zagranicznych, a£wresz-
cie ministrem. Miał udział w£zawar-
ciu przez Polsk— układu o£nieagresji
z£ZSRR (1932) i£deklaracji o£niesto-
sowaniu przemocy z£III Rzesz˜ (1934).
Po –mierci Piłsudskiego w£1935 roku
praktycznie sam decydował o£kierun-
kach polskiej polityki zagranicznej.
Starał si— nadal utrzymywaŸ „równ˜
odległo–Ÿ” mi—dzy Niemcami a£Zwi˜z-
kiem Radzieckim – co wykluczało zwi˜-
zanie si— z£jednym z£pot—œnych s˜sia-
dów przeciwko drugiemu.
Jesieni˜ 1938 roku Beck doprowadził
do wł˜czenia do Polski spornego Za-
olzia, przez co był potem oskarœany
o£współprac— z£Hitlerem w£rozbiorze
Czechosłowacji. Wkrótce odrzucił jednak sojusz z£Niemcami przeciwko
Sowietom i£niemieckie œ˜dania przył˜czenia do Rzeszy Wolnego Mia-
sta Gda•ska. „My w£Polsce nie znamy poj—cia pokoju za wszelk˜ cen—”
– o–wiadczył 5 maja 1939 roku w£słynnym przemówieniu sejmowym.
Liczył na dawny sojusz wojskowy z£Francj˜ i£nowy z£Wielk˜ Brytani˜. Po
niemieckiej napa–ci na Polsk— pa•stwa te wypowiedziały wojn— III Rzeszy,
ale nie przyszły naszemu krajowi z£pomoc˜. Beck nie przewidział rów-
nieœ agresji sowieckiej 17£wrze–nia 1939 roku. Tego dnia wraz z£rz˜dem
ewakuował si— do Rumunii, gdzie został internowany. Jesieni˜ 1940 roku
bezskutecznie próbował ucieczki. Zmarł na gru©lic—, nie doczekawszy
ko•ca wojny. Pozostawił po sobie tom szkiców Ostatni raport.
22 listopada 1982
: Samolot An-24 Polskich
Linii Lotniczych LOT został uprowadzony do
Berlina Zachodniego.
Maszyna o£oznaczeniu SP-LTK odbywała stan-
dardowy lot pasaœerski na trasie Wrocław-
-Warszawa. Na pokładzie było m.in. trzech
funkcjonariuszy, którzy mieli zabezpieczaŸ lot.
Jeden z£nich, 22-letni Piotr Winogrodzki, wy-
j˜ł bro• i£nakazał pilotowi obraŸ kurs na Berlin.
„W£Polsce nie ma przyszło–ci. […] na mieszkanie
trzeba czekaŸ Bóg wie ile lat” – tłumaczył pó©-
niej w£wywiadzie dla tygodnika „Der Spiegel”.
Nad terytorium NRD my–liwce wschodnio-
niemieckie i£sowiecki MIG bezskutecznie pró-
bowały zmusiŸ polski samolot do l˜dowania.
An-24 bezpiecznie dotarł na ameryka•skie
lotnisko wojskowe Tempelhof w£Berlinie Za-
chodnim. Czterech pasaœerów wykorzystało
okazj—, prosz˜c o£azyl polityczny. Winogrodzki
miał mniej szcz—–cia. Berli•ski s˜d skazał go na
pi—Ÿ lat wi—zienia, a£w£PRL członkowie rodziny
porywacza zostali pozbawieni pracy.
W£ latach 1980–1982 w£Berlinie Zachodnim
wyl˜dowało aœ siedem uprowadzonych pol-
skich samolotów pasaœerskich – tak duœo, œe
berli•czycy zacz—li rozwijaŸ nazw— LOT jako
„Landet ooch in Tempelhof” (l˜duje cz—sto na
Tempelhof). Desperackie ucieczki były wyni-
kiem sytuacji polityczno-gospodarczej PRL
i£surowej polityki paszportowej władz.
Józef Beck (1894–1944)
14 listopada 1982
: Lech Wał—sa powrócił do Gda•ska po zwolnieniu z£ in-
ternowania.
Po wprowadzeniu w£nocy z£12 na 13 grudnia 1981 roku stanu wojennego prze-
wodnicz˜cy NSZZ „Solidarno–Ÿ” został zatrzymany w£swoim mieszkaniu na
gda•skiej Zaspie i£przewieziony do rz˜dowej willi w£Chylicach pod Warszaw˜.
Nie został internowany z£ innymi czołowymi działaczami zwi˜zku, lecz umiesz-
czono go w£odosobnieniu. Najpierw przebywał w£pałacu w£Otwocku, a£od maja
1982 roku w£rz˜dowym kompleksie w£Arłamowie. Mógł tam korzystaŸ z£pra-
sy, telewizji, uprawiaŸ sport czy przyjmowaŸ rodzin— i£przedstawicieli Ko–cioła.
Pocz˜tkowo władze liczyły, œe Wał—sa zgodzi si— stan˜Ÿ na czele „odnowionej”
Solidarno–ci – pozbawionej radykalnych działaczy i£pozostaj˜cej pod kontrol˜
władz. Ten jednak nie uległ namowom.
Wolno–ci dla Lecha Wał—sy mocno domagała si— mi—dzynarodowa opinia publicz-
na. Władze PRL przychyliły si— do tych œ˜da•, gdy uznały, œe fala strajków i£ulicz-
nych wyst˜pie• osłabła i£juœ im nie zagraœa. „Zwolnienie Wał—sy naleœy oceniŸ jako
gest gen. Jaruzelskiego wobec kapitalistycznej zagranicy i£Ko–cioła katolickiego
– ma ono równieœ słuœyŸ uspokojeniu sytuacji wewn—trznej” – oceniała wschod-
nioniemiecka słuœba bezpiecze•stwa Stasi. Minister spraw wewn—trznych Cze-
sław Kiszczak nie chciał ponoŸ, by Wał—sie towarzyszyła aura m—czennika.
„Były przywódca byłej Solidarno–ci jest obecnie osob˜ prywatn˜” – ogłosiła
Polska Agencja Prasowa. W£rzeczywisto–ci jednak zwolniony z£internowania
Wał—sa pozostawał dla milionów Polaków symbolem walki z£komunizmem.
Gdy po niemal roku nieobecno–ci wrócił do domu, entuzjastycznie witały go
tłumy gda•szczan.
Lech Wał—sa
Plik z chomika:
Orion66
Inne pliki z tego folderu:
biuletyn IPN pamięć.pl nr 9 - 2012.pdf
(37914 KB)
biuletyn IPN pamięć.pl nr 8 - 2012.pdf
(23906 KB)
biuletyn IPN pamięć.pl nr 7 - 2012.pdf
(40143 KB)
biuletyn IPN pamięć.pl nr 6 - 2012.pdf
(35772 KB)
biuletyn IPN pamięć.pl nr 4-5 - 2012.pdf
(31377 KB)
Inne foldery tego chomika:
BIBLIOTECZKA SKRZYDLATEJ POLSKI
Czasopisma
HX - Socjalizm. Komunizm. Anarchizm
Książki-hasło książki
Żółty Tygrys Part I
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin