Morfologia książki rękopiśmiennej.doc

Morfologia książki rękopiśmiennej

Spadkobiercami tradycji greckiej stały się Bizancjum, kraje arabskie oraz Europa Zachodnia.

1. KSIĄŻKA ARABSKA

·         Najważniejszym zabytkiem piśmiennictwa arabskiego jest święta księga Al- Koran, w której zawarta została nauka Mahometa.

·         Arabowie przejęli z Chin tajemnicę wyrabiania papieru. To przyspieszyło produkcję książki arabskiej.

·         Książka arabska wyróżniała się przede wszystkim wspaniałą szatą opraw.

·         Zazwyczaj wyodrębniano na brzegach zwierciadła oprawy ramę, na środku umieszczano ornament w kształcie owalnego medalionu lub koła.

·         Ponieważ Koran zabraniał używania wszelkiej personifikacji i symbolu, w krajach Islamu nie rozwinęło się książkowe malarstwo figuralne, jak w Bizancjum czy na Zachodzie.

·         Doskonałość osiągnęła natomiast płaska, abstrakcyjna ornamentyka rysunkowa. Stylizowane wzory roślinne przechodziły w fantazyjną grę linii, zwijających się i splatających tworząc tzw. arabeski.

·         Motywem występującym w Hiszpanii są podwójne linie układające się w abstrakcyjne wzory i plecionki – maureski.

·         Oprawy wschodnie stosowane były ze skóry wielbłądziej. Na skórze wycinano wklęsły rysunek, na to kładziono skórę, którą miano zdobić i przyciskano tłokiem mającym odpowiedni rysunek wypukły. W ten sposób wychodził bardzo wyrazisty i głęboki zarys ornamentu. Wklęsłe linie wypełniano nieraz złotem.

2. KSIĄŻKA BIZANTYJSKA

·         Znany był grecki zwój papirusu.

Od II w. zaczęto używać pergaminu najpierw w kształcie zwoju, a później w formie powszechnie przyjętego kodeksu

W IX w. dzięki kontaktom z Arabami zaczęto w Bizancjum używać papieru.

·         Sztuka bizantyjska wyrażała idee symboliczno-chrześcijańskie, miała charakter monumentalny.

·         Wnętrza kościołów i pałaców zdobiono mozaiką w żywych intensywnych barwach, z dużym udziałem złota i emalii. Obok malarstwa ściennego sztuka bizantyjska posługiwała się dla celów kulturowych obrazem - ikoną. Malarstwo to odtwarzało sceny biblijne i historyczne.

·         W obrazie brak jest głębi perspektywicznej. Figury umieszczano na płaskim tle: niebieskim, purpurowym, a najczęściej złotym. Obraz symboliczny.

·         Z Bizancjum wywodzą się złotnicze oprawy książkowe.

·         Oprawy książek zwykłych– z desek pokrytych skórą lub w miękkie skórzane obwoluty.

·         Księgi liturgiczne, takie jak: mszały, ewangeliarze, psałterze były bardzo bogato oprawiane w złoto, srebro, miedź, zdobione drogimi kamieniami, kością słoniową i emalią. Oprawy te nazywa się złotniczymi lub ołtarzowymi.

·         Wyróżnia się kilka rodzajów opraw złotniczych:

1.Ozdoba to płaskorzeźba z kości słoniowej przedstawiająca scenę biblijną: ukrzyżowanie, postaci świętych. Wolne brzegi deski, stanowiącej podkład całej okładziny, pokrywano blachą pozłacaną, srebrną, zdobioną grawerunkiem i kamieniami.

2. Ozdoby bez rzeźby z blachy grawerowanej, wysadzanej kamieniami.

3. Oprawy emaliowane - cała powierzchnia pokryta była emalią celkową lub żłobkową.

·         Typową jednak ochronę średniowiecznej książki stanowiła oprawa introligatorska, operująca deską i skórą obrabianą i zdobioną wg zmieniających się czasów.

3. KSIĄŻKA SŁOWIEŃSKA

·         Cesarz bizantyjski Michał III w 863 powołał do misji szerzenia zasad chrześcijaństwa wśród Słowian dwóch Greków: Cyryla i Metodego. Bracia stworzyli alfabet słowiański i przepisali tłumaczone przez siebie z greckiego na język słowiański ewangelie, dzieje apostolskie, psałterz i teksty mszalne. Stworzyli pierwsze słowiańskie księgi liturgiczne.

·         Alfabety słowiańskie:

CYRYL stworzył alfabet zwany GŁAGOLICĄ, oparty na piśmie greckim. Głagolica była doskonale przystosowana do dźwięków mowy słowiańskiej:

GŁOSKA=1 ZNAK GRAFICZNY

·         CYRYLICA została stworzona przez Cyryla i Metodego. Za podstawę wzięto nieznacznie zmienioną grecką majuskułę, z której stworzono 24 litery. Cyrylica jako pismo prostsze i bardziej czytelne zyskała wkrótce przewagę na wschodzie – na Rusi, w Bułgarii i Serbii.

4. WCZESNE ŚREDNIOWIECZE V-VIII WIEK:

PERGAMIN, KODEKS

·         Materiałem pisarskim we wczesnym średniowieczu był przeważnie pergamin. W Europie zachodniej wytwarzały go początkowo klasztory na własny użytek, później produkcję pergaminu przejęli miejscy rzemieślnicy. Do wyrobu używano wody wapiennej i kredy. Na południu Europy wyrabiano ze skór owczych i kozich cienki pergamin, jasny, koloru kości słoniowej, na północy ze skór cielęcych robiono grubszy materiał. W gatunkach cienkiego pergaminu widoczna jest różnica strony wewnętrznej i zewnętrznej. W grubszym – gładzone obie strony; czasami barwiono go na kolor czerwony; na takim materiale pisano złotym lub srebrnym inkaustem.

·         Od V wieku KODEKS stał się panującą formą książki.

·         Formowany był teraz z kilku lub wielu niedużych składek w ten sposób, że prostokątny płat (arkusz) pergaminu łamano raz w połowie tak, że tworzyły się dwie karty. Gdy łamano kilka arkuszy naraz powstawała skłądka: ternion (3 arkusze = 6 kart) ,quaternion (4 ark. – 8 kart), quinternion, sexternion. Najczęstszą skłądką był kwaterniona. Przy oprawie składano i zszywano wszystkie składki w jeden blok.

·         Oznaczanie kolejności kart w kodeksie czyli foliowanie przyszło później, a upowszechniło się w XIV wieku. Karty oznaczano cyframi rzymskimi lub arabskimi. Chcąc określić stronicę należało dodać skrót określenia: recto- przednia strona karty, albo verso – odwrotna strona karty.

ZDOBNICTWO RĘKOPISÓW

·         Materiał –PERGAMIN.

·         Najprostszym sposobem ożywienia pisma i uplastycznienia zewnętrznej struktury dzieła było rubrykowanie rękopisu, czyli przekreślanie niektórych liter kreskami z czerwonej farby lub pisanie niektórych liter czerwoną farbą.

·         Dawna książka nie posiadała karty tytułowej ani wyróżnionego tytułu, tylko zaczynała się wprost od pierwszego zdanie lub słowa incipit, po którym zwykle następowało sformułowanie treści dzieła, a kończyła się słowem explicite, po którym zazwyczaj powtarzano nazwę dzieła, umieszczano imię autora, czas i miejsce powstania rękopisu. Ważne te momenty należało wyodrębnić graficznie - wypisywano je czerwoną, rzadziej niebieską farbą..

·         Zdobienie rękopisów za pomocą efektów malarskich, barwnych i złotych inicjałów, ornamentów marginalnych i innych kompozycji nazywa się iluminacją. Barwny obraz figuralny – miniaturą.

·         elementy ornamentacyjne: linia we wszystkich geometrycznych układach, roślina, zwierzę i człowiek.

·         Najdawniejsze ze znanych ilustrowanych rękopisów – egipskie Księgi umarłych. Ornamentyka rękopisów rozwinęła się w czasach chrześcijaństwa, w księgach biblijnych i liturgicznych. Ewangeliarze, psałterze, sakramentalia, mszały i inne księgi kościelne otrzymywały szczególnie bogatą szatę zewnętrzną.

·         Na kontynencie na pierwszy plan wysunęły się Włochy i Francja.

·         Nowością zdobnictwa wczesnego średniowiecza było wykształcenie bardzo ozdobnego inicjału.  Główne motywy – figury zwierzęce, w tym ptaki i ryby. Motywy przetrwały do późnego średniowiecza. Najczęściej używano farby czerwonej, żółtej i zielonej. Brak natomiast złota i srebra.

·         Odrębność zajmuje sztuka iryjska: ozdobny inicjał, począwszy do obwiedzionych czerwonymi punkcikami, aż po wielkie inicjały wypełniające powierzchnie całej stronicy.

·         Jako typowy motyw ornamentyki aryjskiej – plecionka wstęgowa oraz spirale, pośród której wyłaniają się postacie zwierząt, ludzi, smoki, węże.

·         Najbardziej typowymi zabytkami sztuki aryjskiej są ewangeliarze: z Kells i z klasztoru Durrow.

5. TYPY PISMA W EUROPIE ZACHODNIEJ

·         Typy pisma wykształcone w epoce starożytnej – kapitała, uncjała, półuncjała, kursywa – były stosowane i w średniowieczu.

Pisma narodowe; półuncjała irlandzka, minuskuła karolińska

·         Dwa minuskule typy pisma: półuncjała i kursywa, używane przez plemiona w zachodniej Europie rozwijały się w każdym środowisku nieco odmiennie i wskutek tego powstały różne pisma narodowe.

·         Pismo używane w Italii, Hiszpanii, Francji nazwano pismem kontynentalnym.  Różniło się ono ba...