Morfologia książki rękopiśmiennej
Spadkobiercami tradycji greckiej stały się Bizancjum, kraje arabskie oraz Europa Zachodnia.
1. KSIĄŻKA ARABSKA
· Najważniejszym zabytkiem piśmiennictwa arabskiego jest święta księga Al- Koran, w której zawarta została nauka Mahometa.
· Arabowie przejęli z Chin tajemnicę wyrabiania papieru. To przyspieszyło produkcję książki arabskiej.
· Książka arabska wyróżniała się przede wszystkim wspaniałą szatą opraw.
· Zazwyczaj wyodrębniano na brzegach zwierciadła oprawy ramę, na środku umieszczano ornament w kształcie owalnego medalionu lub koła.
· Ponieważ Koran zabraniał używania wszelkiej personifikacji i symbolu, w krajach Islamu nie rozwinęło się książkowe malarstwo figuralne, jak w Bizancjum czy na Zachodzie.
· Doskonałość osiągnęła natomiast płaska, abstrakcyjna ornamentyka rysunkowa. Stylizowane wzory roślinne przechodziły w fantazyjną grę linii, zwijających się i splatających tworząc tzw. arabeski.
· Motywem występującym w Hiszpanii są podwójne linie układające się w abstrakcyjne wzory i plecionki – maureski.
· Oprawy wschodnie stosowane były ze skóry wielbłądziej. Na skórze wycinano wklęsły rysunek, na to kładziono skórę, którą miano zdobić i przyciskano tłokiem mającym odpowiedni rysunek wypukły. W ten sposób wychodził bardzo wyrazisty i głęboki zarys ornamentu. Wklęsłe linie wypełniano nieraz złotem.
2. KSIĄŻKA BIZANTYJSKA
· Znany był grecki zwój papirusu.
Od II w. zaczęto używać pergaminu najpierw w kształcie zwoju, a później w formie powszechnie przyjętego kodeksu
W IX w. dzięki kontaktom z Arabami zaczęto w Bizancjum używać papieru.
· Sztuka bizantyjska wyrażała idee symboliczno-chrześcijańskie, miała charakter monumentalny.
· Wnętrza kościołów i pałaców zdobiono mozaiką w żywych intensywnych barwach, z dużym udziałem złota i emalii. Obok malarstwa ściennego sztuka bizantyjska posługiwała się dla celów kulturowych obrazem - ikoną. Malarstwo to odtwarzało sceny biblijne i historyczne.
· W obrazie brak jest głębi perspektywicznej. Figury umieszczano na płaskim tle: niebieskim, purpurowym, a najczęściej złotym. Obraz symboliczny.
· Z Bizancjum wywodzą się złotnicze oprawy książkowe.
· Oprawy książek zwykłych– z desek pokrytych skórą lub w miękkie skórzane obwoluty.
· Księgi liturgiczne, takie jak: mszały, ewangeliarze, psałterze były bardzo bogato oprawiane w złoto, srebro, miedź, zdobione drogimi kamieniami, kością słoniową i emalią. Oprawy te nazywa się złotniczymi lub ołtarzowymi.
· Wyróżnia się kilka rodzajów opraw złotniczych:
1.Ozdoba to płaskorzeźba z kości słoniowej przedstawiająca scenę biblijną: ukrzyżowanie, postaci świętych. Wolne brzegi deski, stanowiącej podkład całej okładziny, pokrywano blachą pozłacaną, srebrną, zdobioną grawerunkiem i kamieniami.
2. Ozdoby bez rzeźby z blachy grawerowanej, wysadzanej kamieniami.
3. Oprawy emaliowane - cała powierzchnia pokryta była emalią celkową lub żłobkową.
· Typową jednak ochronę średniowiecznej książki stanowiła oprawa introligatorska, operująca deską i skórą obrabianą i zdobioną wg zmieniających się czasów.
3. KSIĄŻKA SŁOWIEŃSKA
· Cesarz bizantyjski Michał III w 863 powołał do misji szerzenia zasad chrześcijaństwa wśród Słowian dwóch Greków: Cyryla i Metodego. Bracia stworzyli alfabet słowiański i przepisali tłumaczone przez siebie z greckiego na język słowiański ewangelie, dzieje apostolskie, psałterz i teksty mszalne. Stworzyli pierwsze słowiańskie księgi liturgiczne.
· Alfabety słowiańskie:
CYRYL stworzył alfabet zwany GŁAGOLICĄ, oparty na piśmie greckim. Głagolica była doskonale przystosowana do dźwięków mowy słowiańskiej:
GŁOSKA=1 ZNAK GRAFICZNY
· CYRYLICA została stworzona przez Cyryla i Metodego. Za podstawę wzięto nieznacznie zmienioną grecką majuskułę, z której stworzono 24 litery. Cyrylica jako pismo prostsze i bardziej czytelne zyskała wkrótce przewagę na wschodzie – na Rusi, w Bułgarii i Serbii.
4. WCZESNE ŚREDNIOWIECZE V-VIII WIEK:
PERGAMIN, KODEKS
· Materiałem pisarskim we wczesnym średniowieczu był przeważnie pergamin. W Europie zachodniej wytwarzały go początkowo klasztory na własny użytek, później produkcję pergaminu przejęli miejscy rzemieślnicy. Do wyrobu używano wody wapiennej i kredy. Na południu Europy wyrabiano ze skór owczych i kozich cienki pergamin, jasny, koloru kości słoniowej, na północy ze skór cielęcych robiono grubszy materiał. W gatunkach cienkiego pergaminu widoczna jest różnica strony wewnętrznej i zewnętrznej. W grubszym – gładzone obie strony; czasami barwiono go na kolor czerwony; na takim materiale pisano złotym lub srebrnym inkaustem.
· Od V wieku KODEKS stał się panującą formą książki.
· Formowany był teraz z kilku lub wielu niedużych składek w ten sposób, że prostokątny płat (arkusz) pergaminu łamano raz w połowie tak, że tworzyły się dwie karty. Gdy łamano kilka arkuszy naraz powstawała skłądka: ternion (3 arkusze = 6 kart) ,quaternion (4 ark. – 8 kart), quinternion, sexternion. Najczęstszą skłądką był kwaterniona. Przy oprawie składano i zszywano wszystkie składki w jeden blok.
· Oznaczanie kolejności kart w kodeksie czyli foliowanie przyszło później, a upowszechniło się w XIV wieku. Karty oznaczano cyframi rzymskimi lub arabskimi. Chcąc określić stronicę należało dodać skrót określenia: recto- przednia strona karty, albo verso – odwrotna strona karty.
ZDOBNICTWO RĘKOPISÓW
· Materiał –PERGAMIN.
· Najprostszym sposobem ożywienia pisma i uplastycznienia zewnętrznej struktury dzieła było rubrykowanie rękopisu, czyli przekreślanie niektórych liter kreskami z czerwonej farby lub pisanie niektórych liter czerwoną farbą.
· Dawna książka nie posiadała karty tytułowej ani wyróżnionego tytułu, tylko zaczynała się wprost od pierwszego zdanie lub słowa incipit, po którym zwykle następowało sformułowanie treści dzieła, a kończyła się słowem explicite, po którym zazwyczaj powtarzano nazwę dzieła, umieszczano imię autora, czas i miejsce powstania rękopisu. Ważne te momenty należało wyodrębnić graficznie - wypisywano je czerwoną, rzadziej niebieską farbą..
· Zdobienie rękopisów za pomocą efektów malarskich, barwnych i złotych inicjałów, ornamentów marginalnych i innych kompozycji nazywa się iluminacją. Barwny obraz figuralny – miniaturą.
· elementy ornamentacyjne: linia we wszystkich geometrycznych układach, roślina, zwierzę i człowiek.
· Najdawniejsze ze znanych ilustrowanych rękopisów – egipskie Księgi umarłych. Ornamentyka rękopisów rozwinęła się w czasach chrześcijaństwa, w księgach biblijnych i liturgicznych. Ewangeliarze, psałterze, sakramentalia, mszały i inne księgi kościelne otrzymywały szczególnie bogatą szatę zewnętrzną.
· Na kontynencie na pierwszy plan wysunęły się Włochy i Francja.
· Nowością zdobnictwa wczesnego średniowiecza było wykształcenie bardzo ozdobnego inicjału. Główne motywy – figury zwierzęce, w tym ptaki i ryby. Motywy przetrwały do późnego średniowiecza. Najczęściej używano farby czerwonej, żółtej i zielonej. Brak natomiast złota i srebra.
· Odrębność zajmuje sztuka iryjska: ozdobny inicjał, począwszy do obwiedzionych czerwonymi punkcikami, aż po wielkie inicjały wypełniające powierzchnie całej stronicy.
· Jako typowy motyw ornamentyki aryjskiej – plecionka wstęgowa oraz spirale, pośród której wyłaniają się postacie zwierząt, ludzi, smoki, węże.
· Najbardziej typowymi zabytkami sztuki aryjskiej są ewangeliarze: z Kells i z klasztoru Durrow.
5. TYPY PISMA W EUROPIE ZACHODNIEJ
· Typy pisma wykształcone w epoce starożytnej – kapitała, uncjała, półuncjała, kursywa – były stosowane i w średniowieczu.
Pisma narodowe; półuncjała irlandzka, minuskuła karolińska
· Dwa minuskule typy pisma: półuncjała i kursywa, używane przez plemiona w zachodniej Europie rozwijały się w każdym środowisku nieco odmiennie i wskutek tego powstały różne pisma narodowe.
· Pismo używane w Italii, Hiszpanii, Francji nazwano pismem kontynentalnym. Różniło się ono ba...
Choniczek.pl