piotr bšk gramatyka języka polskiego Tom Całoć w dwóch tomach PWZN Print 6 Lublin 1997 Przedruku dokonano na podstawie pozycji wydanej przez wydwnictwo Wiedza Powszechna Redaktor naukowy: prof. dr hab. Mieczysław Szymczak Copyright by wydawnictwo "Wiedza Powszechna" Warszawa 1993 Redakcja techniczna wersji brajlowskiej: piotr kaliński Skład, druk i oprawa: PWZN Print 6 Sp. z o.o. 20-bah Lublin, Hutnicza 9 tel.8fax 081 746-ab-hj e-mail: print6@lublin.top.pl 11) 21) 31) 41. l1.1.1.1.1.1 rI.A.1.a `tc Ogólne wiadomoci o języku Znaczenie wiedzy o języku Język jest zasadniczym składnikiem kultury narodu. Przez kulturę rozumiemy wszystkie dobra materialne i duchowe, stworzone przez społecznoć ludzkš. Dzi wiat cywilizowany w dziedzinie kultury materialnej jest doć jednolity. Takie same domy buduje się w Europie, Afryce, Azji i obu Amerykach, podobnymi jedzi się samochodami, podobnych używa się telewizorów. Ale w każdym społeczeństwie mówi się innym językiem. Język jest głównš cechš różnicujšcš narody. Odrębnoć narodowš odczuwamy wyranie wtedy, gdy się znajdziemy w językowo obcym otoczeniu. Wtedy dopiero zaczynamy rozumieć, czym jest dla nas język ojczysty. To uczucie wyraził Henryk Sienkiewicz w noweli Latarnik: Oto czterdzieci lat minęło, jak nie widział kraju i Bóg wie ile, jak nie słyszał mowy rodzinnej, a tu tymczasem ta mowa przyszła do niego sama - przepłynęła ocean i znalazła go, samotnika, na drugiej półkuli, taka kochana, taka droga, taka liczna! Z językiem jest tak jak z powietrzem i ze zdrowiem. Ich wartoć odczuwamy dopiero po stracie. O zdrowiu pisali Kochanowski i Krasicki. Ojczyznę jako ziemię rodzinnš i ludzi mówišcych tym samym językiem porównał do zdrowia Adam Mickiewicz we wstępie do Pana Tadeusza. Język jest głównym składnikiem tego złożonego pojęcia, które obejmujemy wspólnym mianem: Ojczyzna. Obowišzkiem patriotycznym każdego Polaka jest poznać ziemię ojczystš i dzieje swego narodu. Takim samym obowišzkiem jest poznać doskonale język polski. Znajomoć języka polskiego to przede wszystkim umiejętnoć poprawnego posługiwania się nim w mowie i pimie. Języka uczymy się najpierw w domu rodzinnym, a następnie w szkole. Tutaj także rozszerza się znajomoć języka o umiejętnoć czytania i pisania. Teoretyczne podstawy poprawnego mówienia i pisania uczeń zdobywa w szkole na lekcjach gramatyki. Nauczanie gramatyki wyjania uczniom budowę i funkcjonowanie języka jako rodka służšcego do porozumienia się ludzi ze sobš oraz wyrażania myli i uczuć. Ukazuje zjawiska i zmiany, jakie zachodziły w języku na przestrzeni wieków i jakie zachodzš w naszych czasach. Uczeń zapoznaje się z interesujšcymi faktami z życia wyrazów, z przemianami ich form i znaczeń, z powstawaniem nowych wyrazów oraz z wychodzeniem z użycia wyrazów przestarzałych. Gramatyka uczy poprawnoci we wszystkich warstwach języka, a więc poprawnej wymowy, poprawnej odmiany wyrazów oraz poprawnej budowy zdań pojedynczych i złożonych. Zdobycie tych umiejętnoci pozwala na posługiwanie się językiem w sposób wiadomie poprawny. Mówišcy wie nie tylko, że tak się mówi, ale również, dlaczego tak się powinno mówić. Język jest nie tylko składnikiem kultury narodu, ale zarazem najlepszym odbiciem tej kultury. W języku jak w zwierciadle odbijajš się dowiadczenia społeczne jednostki i narodu. Każdy przedmiot pojedynczy i każde zjawisko ze wiata realnego, ze wiata przyrody i wytworów ludzkich, a także każde przeżycie duchowe ma w języku odpowiednik wyrazowy, ma swojš nazwę, przy czym przedmioty jednakowe, należšce do tej samej klasy, tego samego rodzaju czy gatunku, majš jednš wspólnš nazwę, np. człowiek, drzewo, dom. Takie nazwy gatunkowe, wspólne dla całej klasy przedmiotów i zjawisk nazywamy rzeczownikami pospolitymi. Tak np. wyraz dom służy jako nazwa dla wszystkich budynków mieszkalnych na całym wiecie. Oczywicie każdy język ma innš nazwę dla każdej klasy przedmiotów, zjawisk, czynnoci itp. Nazwy bywajš na ogół trwalsze niż rzeczy. Przedmioty zmieniajš się, ale nazwy zostajš. Wyraz brona wiadczy o tym, że przedmiot tak nazywany służył kiedy do obrony. Brona była to ciężka lub brama nabijana gwodziami, kolcami itp. Dla wzmocnienia jej obronnoci. W czasie pokoju równano niš rolę i rozbijano skiby. Póniej dla tych czynnoci stworzono osobne narzędzia, ale nazwa brona pozostała. Sochš nazywano drzewo o rozwidlonym kształcie. Takiej sochy po odpowiednim przystosowaniu używano do orania pola. Póniej sochš nazywano jedynie to narzędzie. Tylko w gwarach pozostał wyraz w dawnym znaczeniu, tak np. na Kujawach rozwidlony słup, służšcy do podparcia żurawia studziennego, jeszcze dzi nazywa się sochš. Wiele zapomnianych imion słowiańskich pozostało w nazwach miejscowych, takich jak Lutomiersk, Lemierz, Radogoszcz, Sandomierz utworzonych od imion Lutomir, Radogost, Sšdomir. W nazwach miejscowych ocalały także wyrazy pospolite, które już dawno przestały funkcjonować w żywym języku, np. Łazy "poręba", Krępa "kępa", Gać "grobla". Wiedza o języku ma więc w życiu człowieka wielorakie znaczenie: pogłębia znajomoć dziejów narodu i jego kultury, doskonali sprawnoć językowš w mowie i pimie, poszerza zakres ogólnej wiedzy humanistycznej. Mowa jest cile zwišzana z myleniem. Mylenie jest bowiem mowš wewnętrznš, czyli ujmowaniem treci psychicznych w wypowiedzenia i zdania pomylane. Doskonalenie sprawnoci językowej jest więc zarazem doskonaleniem sprawnoci umysłowej człowieka. Język jako narzędzie porozumiewania się Język jest najdoskonalszym rodkiem porozumiewania się ludzi między sobš. Doskonałoć tę najlepiej zrozumiemy, porównujšc ze sobš różne rodki pełnišce tę funkcję. Zwierzęta porozumiewajš się ze sobš przez nawoływanie się i ostrzeganie za pomocš zróżnicowanych głosów. Kura zwołuje kurczęta, wieczorem na polu skrzykujš się kuropatwy. Kogut ostrzega stado przed jastrzębiem, gęsi zaniepokojone w nocy gęgajš przeraliwie. Ich krzyk, jak mówi legenda, ocalił Rzym przed atakiem Galów. Ludzie głuchoniemi porozumiewajš się za pomocš gestów. Czymże jednak sš te wszystkie rodki porozumiewania się w porównaniu z mowš ludzkš, z językiem mówionym lub pisanym, którym posługujšc się, możemy "powiedzieć wszystko, co pomyli głowa"? Za pomocš języka możemy istotnie wypowiedzieć najbardziej skomplikowane myli, najtajniejsze uczucia i pragnienia. W zwišzku z tym mówimy o wielu funkcjach języka. Funkcja nazywajšca, zwana także poznawczš, polega na nazywaniu wszelkich przedmiotów i zjawisk, spostrzeganych przez człowieka w otaczajšcym wiecie. W ten sposób powstaje olbrzymi zasób słów, będšcy niejako katalogiem rzeczywistoci, odbiciem tej rzeczywistoci w wyrazach. Poznawanie rzeczywistoci odbywa się jednoczenie z poznawaniem odpowiednich wyrazów. Nie ma aktu poznawczego bez odpowiedniego wyrazu. Znać wyraz to wiedzieć, jak on brzmi i jakie ma znaczenie, czyli jakiemu fragmentowi rzeczywistoci, jakiemu zjawisku duchowemu i jakiemu pojęciu odpowiada. Znajomoć bierna wyrazów polega na rozumieniu ich znaczenia w wypowiedzi usłyszanej lub przeczytanej; znajomoć czynna wyrazu to umiejętnoć poprawnego stosowania wyrazu we własnych wypowiedziach ustnych i pisemnych. Funkcję komunikatywnš pełni język wtedy, gdy jeden człowiek przekazuje drugiemu pewne informacje o sobie lub o wiecie zewnętrznym. Te informacje majš najczęciej formę zdań wyrażajšcych myli mówišcego. Mylenie jest to formułowanie zdań w wiadomoci. Zdania sformułowane w wiadomoci, czyli myli, można zakomunikować drugim osobom za pomocš mowy głonej lub języka pisanego. Zespół zdań stanowi tekst danego języka. Tekst informacyjny zawiera zwykle wiadomoci, opisy, opowiadania i sprawozdania. Funkcję komunikatywnš, informujšcš pełni język przede wszystkim w szkole, w nauczaniu wszystkich przedmiotów i w wychowaniu, czyli podawaniu norm postępowania. Cały zasób wiadomoci z najróżniejszych dziedzin wiedzy znajduje się w literaturze naukowej i popularnonaukowej, w ksišżkach, podręcznikach, encyklopediach, słownikach itp. Informacje o wydarzeniach aktualnych w formie mówionej przekazuje radio i telewizja, a w formie pisanej prasa codzienna i czasopisma. Funkcja ekspresywna języka polega na wyrażaniu uczuć. Dzieje się to w różny sposób. Najogólniejszym wyrazem uczuć sš wykrzykniki, np.: ach, hej, o! Zwykle wykrzyknikom towarzyszy wyjaniajšcy komentarz: Ach jak przyjemnie kołysać się wród fal!, Hej, radociš oczy błysnš! (Mick.), O, niewiadoma ta boleć nikomu! (Słow.). Innym sposobem wyrażania uczuć jest odpowiednie przekształcanie słowotwórcze wyrazów. Uczucia pozytywne w stosunku do osób i przedmiotów wyrażamy używajšc ich nazw zdrobniałych, np.: córeczka, synu, mateńka. Uczucia negatywne, ujemne sš wyrażane przez wyrazy zgrubiałe, np.: domisko, chwacisko, psisko. Polacy pochodzšcy z różnych dzielnic kraju majš nieco zróżnicowanš wymowę wyrazów, intonację zdań oraz odmienne słownictwo. Po sposobie mówienia możemy więc rozpoznać, z jakiego regionu rozmówca pochodzi, a także jakie ma wykształcenie i zawód. Jest to mimowolna ekspresja, w której mówišcy przedstawia się, kim jest i skšd pochodzi. Nazywa się to funkcjš prezentacyjnš języka. W literaturze pięknej funkcję ekspresywnš pełni przede wszystkim liryka, która nie tylko wyraża uczucia i myli twórcy, ale stawia sobie za cel budzenie o...
igogo