Powstanie listopadowe 1830-1831 Polskie Towarzystwo Historyczne Komitet Nauk Historycznych PAN Instytut Badań Literackich PAN Powstanie listopadowe 1830-1831 Geneza - uwarunkowania bilans porównania Pod redakcjš Jerzego Skowronka i Marii Żmigrodzkiej Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łód Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1983 Okładkę projektowała Jolanta Suchar Redaktorzy Anna Lergetporer-Jakimow i Teresa Wšsowiczowa Redaktor techniczny Jan A. Drajczyk Copyright by Zakład Narodowy im. OssolińskichWydawnictwo, Wrocław 1983 Printed in Poland ISBN 83-04-01237-5 Wstęp Oddawana do ršk czytelnika ksišżka jest rezultatem największego ze spotkań historyków z okazji 150 rocznicy powstania listopadowego. Było to międzynarodowe sympozjum na temat: Powstanie listopadowe: uwarunkowania bilans porównania", zorganizowane z inicjatywy Zarzšdu Głównego Polskiego Towarzystwa Historycznego przy bardzo czynnym i owocnym współudziale dwu zasłużonych instytucji Polskiej Akademii Nauk: Komitetu Nauk Historycznych i Instytutu Badań Literackich. W czterodniowych obradach (29 XI2 XII 1980 r.) w Warszawie uczestniczyło łšcznie ok. 120 historyków, literaturoznawców, badaczy myli społecznej (nieco słabiej dopisali zaproszeni naukowcy zagraniczni, wskutek czego pasjonujšca, nie zbadana dotychczas problematyka porównawcza nie została uwzględniona w obradach i niniejszym tomie tak szeroko, jak obiecywali sobie organizatorzy). Sympozjum zajęło wysokš pozycję w bogatym, różnorodnym dorobku tej rocznicy Polskiego Listopada. Nie było uroczystym posiedzeniem ku czci", lecz rzeczowš, po większej częci pasjonujšcš, dyskusyjnš prezentacjš nowej problematyki badawczej lub gruntownie modyfikowanych ocen czy wreszcie wskazaniem tematyki dalszych badań nad dziejami powstania listopadowego, a zwłaszcza jego rzeczywistej roli w dziejach Polski i Europy. W ożywionych, kontrowersyjnych sporach ponownie wracały konfrontacje ocen wielu wybitnych postaci (wzbogacone nowymi cennymi materiałami dowodowymi* lub nowš interpretacjš wielu faktów), zasadnicze batalie o klasyfikację i ocenę poszczególnych nurtów powstania listopadowego, a zwłaszcza wywodzšcych się z niego polskich dšżeń niepodległociowych następnych dziesięcioleci. Znalazło się tu miejsce na cennš próbę uplasowania polskiego powstania w bogatej plejadzie różnorodnych ruchów rewolucyjnych i narodowych trzeciego i czwartego dziesięciolecia XIX w. w Europie (Stefan Kieniewicz) oraz na kontrowersyjnš refleksję na temat mankamentów polskiej historiografii w zakresie ocen rewolucyjnoci polskiego ruchu narodowego w XIX stuleciu (Andrzej Walicki). Bogata, wielowštkowa problematyka dyskusji sympozjum stała się punktem wyjcia niniejszego tomu. Zawiera on jedenacie fundamentalnych artykułów, stanowišcych w większoci wypadków bardziej rozwinięte i wzbogacone pod względem treci wersje zasadniczych referatów przedstawionych na sympozjum i wytyczajšcych ogólne ramy dyskusji (pominięto tu jedynie opublikowany wczeniej referat Bogdana Zakrzewskiego 6 O Warszawiankach"). Ponadto włšczono kilka wartociowych komunikatów oraz garć głosów i opinii przedstawionych w dyskusji, zawierajšcych nowe dane, a zwłaszcza nowe propozycje interpretacyjne (zbiorcze charakterystyki dyskusji opracował J. Skowronek). Wyznaczony w ten sposób zakres niniejszej ksišżki sprawia, że przedstawia ona najnowszy dorobek historiografii w wielu dziedzinach powstania 18301831 r., a zarazem aktualny stan wiadomoci rodowisk historyków na ten temat. Występujš tu bardzo wyrane, drastyczne luki przede wszystkim w zakresie szeroko pojętego życia i dziejów politycznych powstania listopadowego. Wczeniejsze prace Józefa Dutkiewicza, Władysława Bortnowskiego, a zwłaszcza Władysława Zajewskiego przedstawiły jedynie niektóre, bardzo ważne wštki tej złożonej problematyki, czekajšcej jeszcze na swego historiografa. Podobna sytuacja panuje w dziedzinie spraw prawnoustrojo-wych powstania, gdzie monografia Zdzisława Gołby (Rozwój władz Królestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego, Wrocław 1971) stanowi raczej debiut inicjatyw naukowych w tej dziedzinie. Tematyka niniejszej ksišżki skoncentrowała się zgodnie z aktualnymi zainteresowaniami historyków w tej dziedzinie na następujšcych problemach powstania listopadowego i szerokiego kontekstu historycznego, w który zostały wpisane: 1. geneza powstania listopadowego (a przede wszystkim wcišż budzšce kontrowersje wród historyków i szerszej publicznoci kwestie roli rewolucji lipcowej i powstania Belgów oraz ewentualnych inspiracji płynšcych z Francji dla polskich patriotów); 2. problemy wewnętrzne powstania listopadowego (zredukowane do zasygnalizowania udziału prowincji w powstaniu na wybranych konkretnych przykładach i dšżeń do rewolucyjnego współdziałania polsko-rosyjskiego oraz interesujšcych prób zmodyfikowania nazbyt ostrych, jednostronnych ocen niektórych z wybitnych uczestników listopadowego dramatu"); 3. ocena militarnych możliwoci i wysiłku powstania; 4. zewnętrzne uwarunkowania i reperkusje powstania; 5. próba porównania powstania listopadowego z ważniejszymi walkami rewolucyjnymi i narodowymi lat dwudziestych i trzydziestych XIX w. w Europie; 6. znaczenie powstania listopadowego dla formowania programów walki Polaków o niepodległoć oraz wzbogacenia wiadomoci narodowej i politycznej społeczeństwa polskiego w cišgu następnych kilkudziesięciu lat; 7. problemy historiografii powstania listopadowego (poruszane okazjonalnie w większoci głównych artykułów, stanowiš temat jednej tylko wypowiedzi Larysy A. Obu-szenkowej); 8. kwestie rewolucyjnego charakteru sprawy polskiej i wynikajšcej stšd potrzeby przewartociowania generalnych nazbyt krytycznych ocen głównych nurtów polskiego ruchu narodowowyzwoleńczego w okresie powstań narodowych; 9. obustronne, różnorodne zwišzki między powstaniem listopadowym a literaturš ówczesnš i następnych lat. W miarę możliwoci w podobnej kolejnoci zostały też uszeregowane zasadnicze artykuły i mniejsze wypowiedzi zamieszczone w niniejszym tomie. Ostatni z wymienionych tematów, z wielkš werwš i w wietnej formie literackiej przedstawiony na sym- 7 pozjum, stanowi ze względu na bogatš a odrębnš problematykę drugš częć niniejszej ksišżki (opracowanš przez prof. dr Marię Żmigrodzkš). Ale dyskusja (z udziałem wielu historyków) nad głównymi tezami zaprezentowanymi przez wybitnych historyków literatury romantyzmu była dobitnym wiadectwem potrzeby i możliwoci integracji historyków i badaczy szeroko pojętych dziejów literatury wokół wspólnych tematów czy przedmiotów dociekań naukowych. Zarówno głos prof. Andrzeja Walickiego, jak wywołana jego tezami dyskusja wskazujš na włšczenie do tego kręgu integracji konkretnych badań nad przeszłociš także historyków myli filozoficznej i społecznej. Mimo upływajšcego czasu przedstawione tu artykuły i mniejsze wypowiedzi stanowiš ważki i najbardziej aktualny głos historyków w większoci istotnych problemów dziejów powstania listopadowego. Nawet z perspektywy kilku lat warto zorientować się, w jakim stopniu zapowiadane tu podejmowanie nowych tematów badań, nowe spojrzenie na wiele spraw powstania listopadowego i integracja różnych dyscyplin nauk humanistycznych w obrębie dociekań nad powstaniem 18301831 r. stały się rzeczywistociš. Zwłaszcza że poszczególne artykuły pisane były z dużym zaangażowaniem, nawet pasjš, mitygowanš co najwyżej rzeczowociš dyskusji. I. Geneza i wewnętrzne uwarunkowania powstania Władysław Zajewski Wokół genezy powstania listopadowego w 150 rocznicę nocy 29 listopada 1830 roku W setnš rocznicę nocy 29 listopada pisał Artur liwiński, przeciwstawiajšc się epigonom mylenia pozytywistycznego, co majš patent na klepanie Konrada po ramieniu", o tym niezwykłym fakcie w naszej historii porozbiorowej: Nie ma w dziejach naszych wydarzenia, które by miało tak olbrzymiš literaturę, tyle pamiętników, tyle dzieł polskich i cudzoziemskich, ile ma powstanie listopadowe [...] Im więcej przybywa materiałów, im szersze kręgi zataczajš badania historyczne, tym więcej zjawisk tylokrotnie badanych i omawianych w odmiennych przedstawiajš się kształtach lub woła o rewizję. Mimo woli budzi się pytanie: dlaczego rewolucja listopadowa przez wiek cały więcej zaprzštała umysły i więcej pochłaniała pracy niż jakikolwiek inny okres dziejów naszych? Dlaczego rozgłonym echem odbiła się w pimiennictwie europejskim? Zjawisko to musi mieć swoje głębsze przyczyny"1. Na to ostatnie pytanie próbował, jak sšdzę, odpowiedzieć już wczeniej przed liwińskim, na uroczystym obchodzie Nocy Listopadowej w Genewie, Zygmunt Mił-kowski. Mówca przypomniał zebranym szerokie poparcie opinii europejskiej dla dzieła rozpoczętego w noc 29 listopada atakiem na Belweder. Z najgłoniejszych nazwisk polityków, mężów stanu oraz intelektualistów, którzy wyrażali swój wielki podziw dla powstania listopadowego i sprawy polskiej, Miłkowski wymienił: Marie Josepha de La Fayette'a, Benjamina Constanta Giuseppe Mazziniego, Giuseppe Garibaldiego, Julesa Micheleta, Casimira Delavigne'a, Pierre'a Jeana Berangera, Victora Hugo, Emma-nuela Arago, Thomasa Campbella. Ale najwięcej uwagi referent powięcił sympatii Karola Marksa do powstania listopadowego i sprawy polskiej, ujmujšc jego stanowiska w tych oto słowach, wypowiedzianych przypomnijmy w 1880 r.: Motyw główny tej sympatii, według Karola Marksa, jest następujšcy Polska jest nie tylko jedynym narodem słowiańskim, lecz także jedynym narodem europejskim, który niczym żołnierz wiatowy uczestniczył we wszystkich walkach rewolucyjnych: w Ameryce, pod sztandarami Pierwszej Republiki Francuskiej, w 1830 r. Polska uniemożliwiła inwazję Francji i dopomogła emancypacji...
cedrik59