Edgar Allan Poe - Zabójstwo przy rue Morgue.pdf - Książki - karola2012

Zabójstwo przy rue Morgue

Jakie pieśni śpiewały Syreny lub jakie imię przybrał Achilles,

gdy ukrywał się między kobietami? Są to zagadnienia wprawdzie

kłopotliwe, ale nie leżące poza obrębem wszelkich przypuszczeń.

(Sir Thomas Browne: Urn-Burial )

dolności umysłowe zwane analitycznymi nic nadają się w swej

istocie zbytnio do analizy. Oceniamy je tylko wedle ich wyników.

Wiemy o nich, między innymi, iż dla osób, które posiadają je w

niepowszednim stopniu, bywają one zawsze źródłem najwyższej

radości. Podobnie jak człowiek silny cieszy się swą cielesną

krzepkością i lubuje w ćwiczeniach, które wymagają sprawności jego mięśni,

tak samo analityk szuka chluby w czynności umysłowej, która polega na

rozwikływaniu. Lubuje się nawet w zajęciach najpospolitszych, które

nastręczają mu sposobność do zastosowania swych uzdolnień. Przepada za

łamigłówkami, zagadkami, hieroglifami. Okazuje we wszystkich swych

rozwiązaniach tyle przenikliwości, iż w pojmowaniu zwyczajnym wydaje się

ona nadprzyrodzona. Wyniki jego, osiągane przez najistotniejszą treść i ducha

metody, mają rzeczywiście wszystkie znamiona intuicji.

Ta zdolność rozkładania zjawisk złożonych wzmaga się wielce pod

wpływem wiedzy matematycznej, w szczególności zaś pod wpływem

najznamienitszej jej gałęzi, nazywanej niesłusznie i jedynie ze względu na jej

działanie wsteczne analizą, jak gdyby to była analiza par excellence . Bowiem

kalkulacja nie jest w swej istocie analizą. Na przykład szachista stosuje pierwszą

nie uciekając się wcale do pomocy drugiej. Wynika stąd, iż wpływu gry w

szachy na podłoże psychiczne zupełnie się nie rozumie. Nie piszę obecnie

rozprawy, lecz zwykłą przedmowę do nieco osobliwej opowieści i rzucam

pobieżne spostrzeżenia. Korzystam zatem ze sposobności, by zapewnić, że

subtelniejsze władze intelektu refleksyjnego o wiele istotniejsze i o wiele

pożyteczniejsze znajdują zastosowanie przy niepozornej grze w warcaby niż

przy pracowitej czczości szachów. W grze ostatniej, w której figury mogą

wykonywać ruchy rozmaite i dziwaczne oraz posiadają różną i zmienną wartość,

złożoność uchodzi mylnie (błąd nader pospolity!) za głębokość. Uwaga ma w

niej ogromne znaczenie. Dość, by osłabła na chwilę, by coś się przeoczyło, a

wyniknie stąd porażka lub przegrana. Ponieważ posunięcia możliwe są nie tylko

różnorodne, lecz także niejednakie co do swego znaczenia, przeto

prawdopodobieństwo owych przeoczeń wielce się pomnaża; i w dziewięciu

wypadkach na dziesięć wygrywa raczej gracz uważniejszy niż bystrzejszy.

Natomiast w warcabach, gdzie ruchy są proste i przedstawiają niewiele odmian,

prawdopodobieństwa nieuwagi się zmniejszają, zaś sama tylko baczność

względnie niewielkie ma zastosowanie, skutkiem czego przewaga bywa po

stronie przenikliwości bystrzejszej. Pomińmy te ogólniki i wyobraźmy sobie grę

w warcaby, gdzie figury są ograniczone do czterech królów, więc na

przeoczenie liczyć nie można. Ponieważ żaden z graczy nie ma przewagi, przeto

o zwycięstwie ostatecznym może rozstrzygnąć tylko przezorna taktyka, będąca

wynikiem potężnego wysiłku intelektualnego. Pozbawiony zwykłych środków

pomocniczych analityk wnika w ducha swego przeciwnika, utożsamia się z nim

i niejednokrotnie od pierwszego rzutu oka odkrywa sposób (niekiedy do

niedorzeczności prosty), jak go wciągnąć w zasadzkę lub popchnąć w błędne

obliczenia.

Wist od dawna już jest znany ze swego wpływu na zdolności kalkulacyjne

i bywają ludzie, uposażeni najlotniejszą inteligencją, którzy znajdują w nim

niezrozumiałe na pozór upodobanie, a natomiast lekceważą szachy jako grę

błahą. Jakoż bez wątpienia nie ma podobnej rozrywki, która by w równej mierze

zaprzątała zdolność analityczną. Najlepszy w całym chrześcijaństwie szachista

nie może być niczym innym, jak tylko najlepszym szachistą, gdy tymczasem

pomysłowość w wiście zawiera zapowiedź powodzenia w tych wszystkich

nierównie ważniejszych przedsięwzięciach, gdzie umysł pasuje się z umysłem.

Mówiąc o pomysłowości, mam na myśli ową doskonalą umiejętność gry, która

mieści w sobie znajomość wszystkich źródeł, mogących zapewnić rzetelne

korzyści. Są one nie tylko różnolite, lecz także różnorodne i kryją się często w

głębiach myślowych najzupełniej niedostępnych dla pospolitego pojmowania.

Czynić spostrzeżenia uważnie, jest to przypominać sobie dokładnie; z tego

względu szachista bardzo uważny będzie również dobrze grał w wista, ile że

reguły Hoyle'a (opierające się na najprostszym mechanizmie gry) są łatwe i

powszechnie zrozumiałe. Dość zatem mieć dobrą pamięć i „trzymać się

podręcznika”, żeby wedle przyjętego mniemania posiąść to wszystko, co jest

potrzebne do dobrej gry. Atoli dopiero w szczegółach, które wybiegają poza

obręb reguł, przejawia się pomysłowość analityka. W milczeniu gromadzi on

spostrzeżenia i wnioski. Być może, iż w podobny sposób postępują także jego

towarzysze, zaś różnicę w nabytej przez nich znajomości rzeczy stanowi nie tyle

wartość wniosków, co jakość spostrzeżeń. Najważniejszą rzeczą jest wiedzieć,

co należy obserwować. Nasz gracz nie ogranicza się tylko do siebie i jakkolwiek

gra jest przedmiotem jego uwagi, nie pomija wniosków z rzeczy, które z grą nie

mają nic wspólnego. Przygląda się twarzy swego partnera i porównywa jej

wyraz starannie z wyrazem każdego z jego przeciwników. Zastanawia się nad

sposobem rozdawania kart przez każdego partnera i często ze spojrzeń,

rzucanych na karty, liczy kolejno wszystkie atuty i wszystkie honory. Zwraca

uwagę na wszystkie zmiany, jakie zachodzą w wyrazach twarzy w miarę

postępu gry, gromadząc zasób myśli z naprzemiennych przejawów pewności

siebie, niespodzianki, tryumfu lub przygnębienia. Ze sposobu zagarniania lewy

wnioskuje, czy zagrywającemu uda się wziąć następną. Poznaje kartę zagraną na

podrywkę ze sposobu rzucenia jej na stół. Mimowolne lub nierozważne słowo;

przypadkowo odwrócona lub upuszczona karta, którą podnosi się pośpiesznie

lub niedbale; liczenie lew oraz porządek, w jakim je się układa; zakłopotanie,

wahanie, zapalczywość lub lękliwość - wszystko to objaśnia go o istotnym

stanie rzeczy i sprzyja jego przenikliwości, na pozór intuicyjnej. Po dwu lub

trzech pierwszych kolejkach wie on już dokładnie, co jest w czyich rękach, i

może odtąd wygrywać swe karty z taką ścisłością zmierzając do celu, jak gdyby

wszyscy inni gracze pokazali mu swoje.

Zdolności analitycznej nie należy mieszać ze zwykłą bystrością, gdyż o

ile analityk jest nieodzownie bystry, o tyle człowiek bystry bywa często

najzupełniej niezdolny do analizy. Zręczność konstruktywna lub kombinacyjna -

którą ta bystrość zazwyczaj się objawia i której frenologowie wyznaczyli

(zdaniem moim błędnie) osobny narząd, uważając ją za władzę pierwszorzędną

-spotykana jest tak często u osobników, których intelekt graniczy poza tym z

matołkowatością, iż zwróciło to już powszechną uwagę psychologów. Między

bystrością a uzdolnieniem analitycznym istnieje, zaiste, znacznie większa

różnica aniżeli między fantazją a wyobraźnią, aczkolwiek co do charakteru są

one najzupełniej podobne. Jakoż można sprawdzić, iż ludzie bystrzy powodują

się zawsze fantazją, gdy ludzie uposażeni istotną wyobraźnią stale bywają

analitykami.

Opowieść następująca będzie dla czytelnika niejako komentarzem

rozwidniającym zasady co tylko wyłuszczone.

Spędzając w Paryżu wiosnę i część lata 18.. r. zawarłem znajomość z

niejakim C. Augustem Dupinem. Wytworny ten młodzieniec pochodził z

poważnej - ba, nawet znakomitej rodziny, atoli całe mnóstwo niepomyślnych

wydarzeń pogrążyło go w takim ubóstwie, iż ugięła się moc jego charakteru i

przestał torować sobie drogę w życiu, nie troszcząc się już o odzyskanie swych

majętności. Uprzejmość wierzycieli pozostawiła mu niewielkie szczęty

dziedziczonego mienia. Były one dla niego źródłem dochodów, które przy

zachowaniu najściślejszej oszczędności, wystarczały mu na najkonieczniejsze

potrzeby życia, a o rzeczy zbyteczne zgoła się nie troszczył. Toteż książki były

jedynym jego zbytkiem, o który w Paryżu nietrudno.

Spotkaliśmy się po raz pierwszy w podrzędnej księgarence przy rue

Montmartre; poszukiwaliśmy obaj tego samego, nadzwyczaj rzadkiego i

cennego dzieła, i to nas zbliżyło. Później widywaliśmy się coraz częściej.

Wielce zajęła mnie pewna historia z życia jego rodziny, o której opowiadał mi

szczegółowo i najzupełniej szczerze, jak to zazwyczaj czynią Francuzi, gdy

mówią o swych osobistych sprawach. Zadziwiła mnie wszechstronność jego

oczytania, zaś przede wszystkim ujęła mnie za serce dziwna ognistość i bujna

świeżość jego wyobraźni. Szukając w Paryżu pewnych rzeczy, które podówczas

jedynie mnie obchodziły, zrozumiałem, iż towarzystwo takiego człowieka może

stać się dla mnie bezcennym skarbem, i wyznałem mu otwarcie, co myślę o nim.

Postanowiliśmy tedy, że będziemy żyli razem przez cały czas mego pobytu w

stolicy; a ponieważ moje sprawy doczesne nieco mniej wtedy były zawiłe

aniżeli jego, przeto podjąłem się wynająć i urządzić w stylu fantastycznej

melancholii współczesnych naszych upodobań odwieczne i dziwaczne

domostwo, opustoszałe od dawna skutkiem jakichś zabobonów - o które wcale

nie dowiadywaliśmy się - chylące się do upadku i położone w ustronnej i

odludnej połaci Faubourg St. Germain.

Gdyby wiedziano o trybie naszego życia w tym domu, bylibyśmy

uważani za szaleńców - aczkolwiek, być może, za nieszkodliwych.

Osamotnienie nasze było zupełne. Nikt u nas nie bywał. Zachowywaliśmy w

najgłębszej tajemnicy miejsce naszego pobytu przed dawniejszymi moimi

znajomymi. Dupin już wiele lat temu przestał znać kogokolwiek i być znany w

Paryżu. Poprzestawaliśmy wyłącznie na sobie samych.

Dziwacznym wybrykiem (nie wiem zresztą, jak to nazwać) wyobraźni

mojego przyjaciela było jego umiłowanie nocy dla niej samej; poddałem się

spokojnie temu dziwactwu, podobnie zresztą jak wszystkim innym, zupełnie

ulegając osobliwym jego zachciankom. Posępne bóstwo nie mogło przecież

stale przebywać z nami, ale było w naszej mocy wywołać sztucznie jego

obecność. Z pierwszym brzaskiem zamykaliśmy szczelnie okiennice naszej

starożytnej rudery, po czym zapalaliśmy parę nasyconych wonnościami

gromnic, jarzących się ogromnie nikłą i bladawą poświatą. Zagłębialiśmy się

przy tym świetle w marzeniach, czytając, pisząc lub rozmawiając aż do chwili,

kiedy zegar zwiastował nam nastanie rzeczywistej ciemności. Wziąwszy się

wzajem pod ramię, zaprzepaszczaliśmy się wtedy w gmatwaninie ulic, snuliśmy

dalej wątek naszych dziennych rozmów i wałęsaliśmy się do późnej nocy,

szukając w igraszce świateł i cieni ludnego miasta tej nieskończoności pobudzeń

umysłowych, których doznać można jedynie przez spokojną obserwację.

W podobnych chwilach zastanawiała mnie i napełniała podziwem

osobliwsza zdolność analityczna Dupina, aczkolwiek znając już jego szczodry

idealizm, mogłem jej po nim się spodziewać. Zdawało się, iż wykazywanie jej -

jeżeli nawet nie popisywanie się nią - sprawiało mu jakąś żywą rozkosz, której

zresztą nie taił i przyznawał się otwarcie, że jest pod jej urokiem. Chełpił się

przede mną głosem, w którym odzywał się poszmer radosnego śmiechu, iż

większość ludzi miewa dla niego w swych piersiach okienka, i miał zwyczaj

stwierdzać prawdziwość swoich słów bezpośrednimi zdumiewającymi

dowodami dokładnej znajomości mej własnej natury. Zachowanie się jego w

takich chwilach bywało oziębłe i roztargnione; oczy pozbywały się wyrazu;

piękny, tenorowy jego głos przedzierzgał się w dyszkant i byłby się stawał

niemal wyzywający, gdyby nie posiadał akcentu rozwagi tudzież ogromnej

wyrazistości wysłowienia. Rozmyślając o tych jego właściwościach, pogrążałem

się nieraz w zadumie nad starodawną teorią Duszy Dwoistej i snułem marzenia

o Dupinie podwójnym - twórcy i analityku.

Niechaj nikt sobie nie wyobraża po tym, co powiedziałem, że zamierzam

zgłębiać jakąś tajemnicę lub pisać powieść. To, co było godne zastanowienia w

mym przyjacielu Francuzie, wynikało z inteligencji podnieconej do

najwyższego stopnia a może nawet chorobliwej. Atoli przykład da lepsze

wyobrażenie o charakterystycznych właściwościach jego ówczesnych

spostrzeżeń.

Pewnej nocy szliśmy długą i brudną ulicą przebiegającą w pobliżu Palais

Royal. Pogrążeni w myślach nie przemówiliśmy do siebie ani słowa co najmniej

przez jakieś piętnaście minut. Naraz Dupin przerwał milczenie słowami:

- Masz słuszność, to istny karzeł i nadawałby się raczej do Thatre des

Varits.

- O tym chyba nikt nie wątpi - odparłem bezwiednie, nie zdając sobie

zrazu sprawy (tak bardzo byłem pogrążony w zadumie) ze szczególniejszej

zgodności, jaka zachodziła między tymi słowami a moimi myślami. Lecz wnet

opamiętałem się i moje osłupienie nie miało granic.

- Dupin - rzekłem poważnie - to przechodzi moje pojęcie. Wyznaję

otwarcie, że jestem zdumiony i nie wiem, czy mam ufać mym zmysłom. Skąd ty

możesz wiedzieć, że myślałem o...?

Nie dopowiedziałem umyślnie, by upewnić się, że wie istotnie, o kim

myślałem.

- O Chantilly - rzekł. - Dlaczego nie kończysz? Pomyślałeś sobie, że jego

niepozorna postać nie nadaje się do tragedii.

Właśnie dokoła tego tematu snuły się moje rozmyślania. Chantilly był

podrzędnym szewczykiem z rue St. Denis, dostał bzika teatralnego, porwał się

na rolę Kserksesa w tragedii Crbillona i stał się przedmiotem powszechnego

pośmiewiska.

- Wyjaśnij mi, na miłość boską, metodę - zawołałem - jeżeli w tym jest

taka metoda, za pomocą której zdołałeś przeniknąć mą duszę!

Istotnie byłem znacznie więcej stropiony, aniżeli chciałem mu to okazać.

- To przekupień z owocami - odparł mój przyjaciel - naprowadził cię na

wniosek, że ten łatacz obuwia nie ma odpowiedniego wzrostu na Kserksesa et id

genus omne 1 .

- Przekupień! Co ty mówisz! Nie znam żadnego przekupnia!

- Człowiek, który wpadł na ciebie, gdyśmy skręcali w tę ulicę przed

jakimiś piętnastu minutami.

Przypomniałem sobie istotnie jakiegoś niezdarnego przekupnia, który

niósł na głowie wielki kosz jabłek i omal mnie nie przewrócił, gdyśmy skręcali z

rue C... w bocznicę, na której zatrzymaliśmy się. Lecz co to miało wspólnego z

Chantilly, nie mogłem żadną miarą zrozumieć.

W Dupinie nie było ani cienia szarlatanerii.

1 et id genus omne (łac.) - i to jest cały rodzaj (przyp. red.).

Edgar Allan Poe - Zabójstwo przy rue Morgue.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: