Ogólnie układ nerwowy dzielimy na ośrodkowy i obwodowy. Układ nerwowy ośrodkowy to mózgowie, na które składają się: mózg, móżdżek, pień mózgu i rdzeń kręgowy.
Do układu nerwowego obwodowego zalicza się nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe wraz ze zwojami, splotami i nerwami układu autonomicznego, zwanego też układem wegetatywnym.
Jest on zbudowany z tkanki nerwowej, utworzonej z komórek nerwowych (neurocytów, neuronów) i gleju, pełniącego rolę rusztowania dla komórek nerwowych. Komórki gleju pośredniczą w przemianie materii. Neuron jest podstawową jednostką strukturalną układu nerwowego. Neuron to komórka nerwowa wraz z wypustkami. Wewnątrz ciała komórkowego jest jądro.
Wyróżnia się dwa rodzaje wypustek: pojedynczą dłuższą, zwaną neurytem lub aksonem, i krótkie rozgałęzione, zazwyczaj liczne wypustki, nazwane dendrytami. Neuryty mogą osiągnąć długość do jednego metra.
Komórki nerwowe mogą mieć różny kształt i różną liczbę wypustek, stąd istnieje podział na komórki jedno-, dwu- i wielobiegunowe. Wypustki, zwane też włóknami nerwowymi, są pokryte osłonką rdzenną (mielinową). Osłonka mielinowa pełni rolę izolatora i bierze czynny udział w przewodnictwie nerwowym.
Mózgowie (Encephalon) ma masę średnio od 1000 do 1300 g. U kobiet jest ono zwykle mniejsze niż u mężczyzn o około 100 g.
Mózg ma kształt elipsy spłaszczonej od dołu. Wyróżnia się w nim dwie półkule. Zewnętrzna warstwa półkul tworzy istotę szarą, zwaną płaszczem, a wewnętrzna - istotę białą, w której są skupiska neuronów w postaci jąder podkorowych. Płaszcz zwany korą mózgu jest pofałdowany, dlatego wyróżnia się w nim liczne bruzdy i zakręty. W każdej półkuli mózgu wyróżnia się powierzchnię wypukłą, przyśrodkową i podstawną. Powierzchnie przyśrodkowe oddziela od siebie szczelina podłużna mózgu, w którą wnika sierp mózgu. Szczelina pozioma oddziela powierzchnię podstawną półkul mózgu od móżdżku. Powierzchnia wypukła jest pofałdowana, znajdują się na niej liczne bruzdy i zakręty. Bruzda środkowa oddziela płat czołowy od płata ciemieniowego. Bruzda boczna oddziela płat czołowy i ciemieniowy od płata skroniowego, w głębi jej położony jest płat piąty, zwany wyspą. Jest on widoczny dopiero po rozchyleniu bruzdy bocznej. Bruzda ciemieniowo-potyliczna oddziela płat ciemieniowy od płata potylicznego.
W płacie czołowym ku przodowi od bruzdy środkowej jest zakręt przedśrodkowy, w którym znajdują się ośrodki ruchowe, a ku przodowi od bruzdy przedśrodkowej są zakręty czołowe: górny, środkowy i dolny, w których są ośrodki (pole) kojarzeniowe przednie - odpowiedzialne za zrozumienie, percepcję, wyobraźnię, tworzenie pojęć i pamięć nową.
W płacie ciemieniowym w zakręcie zaśrodkowym znajdują się ośrodki czucia, bólu, dotyku, temperatury. Na pograniczu płata ciemieniowego i potylicznego jest pole kojarzeniowe tylne, dzięki któremu orientujemy się w położeniu poszczególnych części ciała.
W płacie skroniowym zlokalizowany jest ośrodek czuciowy mowy. Ośrodek ruchowy mowy znajduje się w dolnych częściach zakrętu przedśrodkowego. Należy podkreślić, że ośrodki mowy znajdują się w półkuli dominującej, to znaczy u osób praworęcznych w lewej, a u leworęcznych w prawej. W płacie skroniowym i w wyspie jest także pole kojarzeniowe środkowe, a w nim umiejscowiona jest pamięć dawna, długotrwała oraz ośrodek pamięci dźwiękowej - korowy ośrodek słuchu.
W płacie potylicznym w okolicy bruzdy ostrogowej znajduje się ośrodek wzroku.
W móżdżku umiejscowiony jest ośrodek koordynacji ruchowej i równowagi.
Powierzchnia podstawna poza płatami mózgu zawiera również inne struktury, które zostaną opisane idąc od przodu ku tyłowi. Na płacie czołowym znajdują się bruzdy i zakręty oczodołowe. Równolegle do szczeliny podłużnej biegnie bruzda węchowa, w której leży opuszka i pasmo węchowe związane z pierwszym nerwem czaszkowym. Dalej ku tyłowi są nerwy wzrokowe i skrzyżowanie wzrokowe, które ku tyłowi przechodzi w pasma wzrokowe, a między nimi znajduje się guz popielaty.
Guz popielaty wchodzi w skład podwzgórza, ku dołowi przechodzi on w lejek, za pomocą którego łączy się z przysadką. W podwzgórzu w okolicy guza popielatego są jądra (skupiska komórek nerwowych) odpowiedzialne za takie czynności, jak: pragnienie, łaknienie, termoregulacja, popęd płciowy. Za guzem popielatym widoczne są dwa ciała suteczkowate i konary mózgu przechodzące w most. Pośrodku mostu widoczna jest bruzda podstawna, w której leży tętnica podstawna. Tętnica ta powstaje w wyniku połączenia się dwóch tętnic kręgowych. Rozgałęzienia tętnicy podstawnej i tętnic szyjnych wewnętrznych łączą się ze sobą za pomocą tętnic łączących tylnych i przedniej, wytwarzając koło tętnicze zaopatrujące mózgowie.
Most ku tyłowi przechodzi w rdzeń przedłużony. Pośrodku jego biegnie szczelina pośrodkowa przednia, po obydwu jej stronach znajdują się piramidy, a bocznie od nich oliwki. Rdzeń przedłużony, na końcu piramid w miejscu ich skrzyżowania przechodzi w rdzeń kręgowy.
Na moście i rdzeniu przedłużonym leży móżdżek, który łączy się z nimi za pomocą konarów móżdżku. W obrębie móżdżku widoczne są dwie półkule i leżący między nimi robak. Na bocznym brzegu mostu ukazuje się nerw trójdzielny, będący piątym nerwem czaszkowym. Na granicy mostu i rdzenia przedłużonego wychodzi nerw szósty - odwodzący. W kącie mostowo-móżdżkowym ukazują się: nerw siódmy - twarzowy i ósmy nerw przedsionkowo-ślimakowy. Od rdzenia przedłużonego odchodzą nerwy: dziewiąty - językowo-gardłowy, dziesiąty -błędny, jedenasty - dodatkowy i dwunasty - podjęzykowy. Bocznie i ku tyłowi uwidoczniono dolne powierzchnie płatów skroniowego i potylicznego.
Nerwy czaszkowe występują w liczbie 12 par. Wszystkie one ukazują się na podstawie czaszki z wyjątkiem nerwu czwartego - bloczkowego, który jako jedyny wychodzi z powierzchni grzbietowej śródmózgowia. Nerwy czaszkowe, poza nerwem pierwszym i drugim (węchowym i wzrokowym), zaczynają się bądź kończą w pniu mózgu, do którego zalicza się śródmózgowie (konary mózgu i ich nakrywkę), most i rdzeń przedłużony.
Pierwszy nerw (l) węchowy (n. olfactotrius) rozpoczyna się w błonie śluzowej górnej części jamy nosowej i - jak sama nazwa wskazuje - odbiera wrażenia węchowe (około 4000 różnych zapachów). Nerw drugi (II) – oczny (n. opticus) bierze początek w siatkówce oka i odbiera wrażenia wzrokowe. Nerw trzeci (III) okoruchowy (n. oculomotorius) rozpoczyna się w śródmózgowiu i zaopatruje ruchowo wszystkie mięśnie gałki ocznej, z wyjątkiem mięśnia: skośnego oka górnego, który jest zaopatrywany przez nerw czwarty (IV) – bloczkowy (n. trochlearis), mający swój początek również w śródmózgowiu, i mięśnia prostego oka bocznego, który unerwia nerw szósty (VI) – odwodzący (n. abducens). Ponadto nerw III prowadzi włókna przywspółczulne. Nerw piąty (V) - trójdzielny (n. trigeminus) posiada część ruchową (mniejszą), zaczynającą się w moście i zaopatrującą mięśnie żwacze, oraz część czuciową (większą), zaczynającą się w zwoju trójdzielnym, a kończącą się w moście. Część czuciowa ma trzy gałęzie: oczną, szczękową i żuchwową, które zaopatrują czuciowe całą twarz, a w jamie czaszki większą część opony twardej mózgowia. Nerw siódmy (VII) - nerw twarzowy (n. facialis), bierze początek w moście, unerwia ruchowo wszystkie mięśnie wyrazowe, ponadto prowadzi włókna smakowe i przywspółczulne. Nerw ósmy (VIII) - nerw przedsionkowo - ślimakowy (n. vestibulo-cochlearis) jest nerwem narządu zmysłów. Rozpoczyna się on w obrębie przedsionka i ślimaka, od których prowadzi informacje dotyczące wrażeń statycznych i słuchowych. Nerw dziewiąty (IX) - językowo - gardłowy (n. glossopharyngeus) bierze swój początek w błonie śluzowej języka i gardła, skąd przewodzi bodźce do jąder znajdujących się w rdzeniu przedłużonym. Nerw dziesiąty (X) - błędny (n. vagus) jest nerwem układu przywspółczulnego. Jądra jego znajdują się w rdzeniu przedłużonym - ma największy zakres unerwienia, zaopatruje bowiem narządy szyi, klatki piersiowej i jamy brzusznej. Nerw IX i X są nerwami mieszanymi, prowadzą one włókna ruchowe, czuciowe i smakowe. Nerw jedenasty (XI), dodatkowy (n. accesorius) bierze swój początek w rdzeniu przedłużonym i kręgowym. Jest on nerwem ruchowym i zaopatruje mięsień mostkowo - obojczykowo - sutkowy i czworoboczny. Nerw dwunasty (XII), podjęzykowy (n. hypoglossus) bierze początek w rdzeniu przedłużonym. Jest nerwem ruchowym, zaopatruje wszystkie mięśnie języka.
Nerwy rdzeniowe, jak wskazuje sama nazwa, biorą swój początek bądź kończą się w istocie szarej rdzenia kręgowego (w ośrodkach - jądrach ruchowych bądź czuciowych).
Rdzeń kręgowy rozpoczyna się na wysokości skrzyżowania piramid rdzenia przedłużonego. Leży w kanale kręgowym i kończy się stożkiem rdzeniowym, który przedłuża się w nić końcową, dochodzącą do kości krzyżowej.
W rdzeniu kręgowym obserwuje się dwa wyraźne zgrubienia. Jedno jest w odcinku szyjnym, a drugie - w odcinku lędźwiowym. Występowanie zgrubień jest związane ze zwiększonym obszarem unerwienia, jakim są kończyny: górna i dolna. W linii środkowej na powierzchni przedniej rdzenia widoczna jest szczelina pośrodkowa przednia, a bocznie od niej znajdują się symetryczne bruzdy boczno-przednie, z których wychodzą korzenie brzuszne, ruchowe. Na powierzchni tylnej, grzbietowej rdzenia - pośrodku jest bruzda pośrodkowa tylna, a bocznie od niej znajdują się symetryczne bruzdy boczno-tylne, w których pojawiają się korzenie tylne, czuciowe nerwów rdzeniowych.
W obrębie korzenia tylnego jest zwój rdzeniowy, zawierający neurony czuciowe. Na przekroju poprzecznym rdzenia widoczna jest istota biała, położona na obwodzie, i szara - leżąca w środku. Rdzeń kręgowy jest rozdzielony przegrodą na dwie połowy. W samym środku znajduje się kanał środkowy. Istota biała jest rozmieszczona w formie trzech sznurów - przedniego, bocznego i tylnego, w których przebiegają drogi nerwowe wstępujące i zstępujące, prowadzące informacje do lub z wyższych pięter układu nerwowego do niższych. W istocie szarej, która przybiera kształt motyla z rozłożonymi skrzydłami, wyróżnia się róg: przedni, boczny i tylny. W rogach przednich znajdują się neurony zgrupowane w pięć jąder odpowiedzialnych za ruch, w rogach bocznych jest jądro układu współczulnego, a w rogu tylnym znajdują się neurony czuciowe. Nerw rdzeniowy po wyjściu z kanału kręgowego przez otwór międzykręgowy oddaje gałązkę wsteczną - oponową, wchodzącą do kanału kręgowego i unerwiającą oponę twardą. Następnie oddaje gałązki łączące do pnia współczulnego, oddaje dwie zasadnicze gałęzie - przednią i tylną, które są nerwami mieszanymi (ruchowo-czuciowymi).
Gałęzie nerwu rdzeniowego unerwiają skórę, mięśnie szkieletowe i mięśnie gładkie, a także stawy i okostną.
W odcinku szyjnym jest 8 par nerwów rdzeniowych - z ich gałęzi przednich powstają dwa sploty: splot szyjny, utworzony z gałęzi przednich od pierwszego do czwartego nerwu szyjnego, i splot ramienny, w skład którego wchodzą gałęzie przednie od piątego do ósmego szyjnego i pierwszego nerwu piersiowego. Splot szyjny unerwia szyję i częściowo głowę. Najdłuższą jego gałęzią jest nerw przeponowy.
Od splotu ramiennego odchodzą nerwy do kończyny górnej: nerw łokciowy, nerw promieniowy, nerw pośrodkowy, nerw pachowy, a także i nerw mięśniowo - skórny, ponadto nerwy skórne przyśrodkowe ramienia i przedramienia.
W odcinku piersiowym gałęzie przednie nie tworzą splotów, a oddają 12 par nerwów międzyżebrowych, zaopatrujących ściany klatki piersiowej i górną część przedniej ściany brzucha.
W odcinku lędźwiowym jest 5 nerwów rdzeniowych, których gałęzie przednie tworzą splot lędźwiowy, od którego odchodzą nerwy zaopatrujące dolną część ściany brzucha i częściowo kończynę dolną.
Największym nerwem tego splotu jest nerw udowy, a najdłuższym nerw udowo - goleniowy, trzeba zaznaczyć, że jest on też i najdłuższym nerwem ciała człowieka.
Odcinek krzyżowy liczy również pięć nerwów, których gałęzie przednie wraz z gałęzią od ostatniego nerwu lędźwiowego i pierwszego guzicznego tworzą splot krzyżowy. Gałęzie tego splotu zaopatrują ścianę miednicy i większą część kończyny dolnej. Największym nerwem tego splotu jest nerw kulszowy, który w okolicy dołu podkolanowego dzieli się na nerw piszczelowy i nerw strzałkowy wspólny. Warto zaznaczyć, ze każdy z nerwów rdzeniowych prowadzi włókna nerwowe o charakterze ruchowym, czuciowym i wegetatywnym, zaopatrujące skórę, mięśnie, - błony surowicze, kości i stawy. Ucisk na korzenie bądź gałęzie nerwów rdzeniowych daje dolegliwości bólowe, znane pod nazwą dyskopatii (wypadnięcia dysku), lumbago, czy tez rwy kulszowej.
Gałęzie tylne nerwów rdzeniowych zaopatrują głębokie mięśnie karku, grzbietu, stawy kręgosłupa oraz skórę głowy w okolicy ciemieniowo-potylicznej karku i grzbietu.
Układ autonomiczny (wegetatywny) sprawuje nadzór nad czynnością narządów wewnętrznych i reguluje wszystkie podstawowe czynności utrzymujące organizm przy życiu.
W układzie autonomicznym - ze względu na jego budowę i funkcję - wyróżnia się dwie części: współczulną i przywspółczulną. Obie te części spełniają antagonistyczne czynności, np. układ współczulny przyspiesza czynność serca, a przywspółczulny ją zwalnia, natomiast poniżej przepony, w jamie brzusznej, układ współczulny będzie zwalniał perystaltykę jelit, a układ przywspółczulny - przyspieszał.
Część współczulną jest reprezentowana przez parzyste zwoje współczulne, które łącząc się ze sobą gałęziami utworzyły pień współczulny. Gałęzie pochodzące ze zwojów biorą udział w tworzeniu splotów układu autonomicznego na obwodzie.
W odcinku szyjnym pień współczulny ma trzy zwoje szyjne: górny, środkowy i dolny, które biorą udział w tworzeniu splotu szyjno-tętniczego, splotu sercowego.
Odcinek piersiowy ma od 10 do 12 zwojów, które oddają gałęzie do splotów narządowych znajdujących się w klatce piersiowej, jak np. sploty płucne, przełykowe. Ponadto oddaje on dwa nerwy trzewne, tzn. większy i mniejszy, podążające do jamy brzusznej i biorące udział w unerwieniu trzew jamy brzusznej wspólnie z gałęziami pochodzącymi ze zwojów odcinka lędźwiowego, których jest cztery, i odcinka krzyżowego - składającego się z trzech zwojów parzystych i jednego ostatniego nieparzystego. W ten sposób powstają również przy udziale części przywspótczulnej (od nerwów błędnych) sploty, takie jak: splot trzewny, krezkowy górny, wątrobowy, śledzionowy, sploty żołądkowe, aortowy brzuszny, krezkowy dolny i podbrzuszne.
Należy zaznaczyć, że ośrodki układu autonomicznego, w tym i współczulne i przywspółczulne, znajdują się również w rdzeniu kręgowym i wyższych piętrach układu nerwowego, co pozwala na ich integrację czynnościową i harmonijne funkcjonowanie całego organizmu.
Część przywspótczulna układu autonomicznego reprezentowana jest głównie przez nerw błędny, będący dziesiątą parą nerwów czaszkowych, poza nim włókna przywspółczulne prowadzą nerwy: okoruchowy, twarzowy i językowo--gardłowy, które biorą udział w tworzeniu zwojów: rzęskowego, skrzydłowo-podniebiennego, podżuchwowego i usznego. Część miedniczna układu przy-współczulnego pochodzi od ośrodków umiejscowionych w odcinku krzyżowym rdzenia. Bierze ona udział w tworzeniu splotu podbrzusznego dolnego i splotów miednicy mniejszej.
Mają one za zadanie informowanie organizmu, co dzieje się w jego dalszym lub bliższym otoczeniu, na powierzchni ciała i w jego wnętrzu. Do narządów ostrzegających nas przed niebezpieczeństwem ze strony otoczenia służy narząd wzroku, słuchu, powonienia, natomiast o tym, co dzieje się na powierzchni naszego ciała, informują nas receptory (płytki czuciowe) zawarte w skórze, a o sytuacji wewnątrz organizmu uzyskujemy informacje (ostrzeżenia) dzięki obecności receptorów znajdujących się w narządach. Rozmieszczenie narządów zmysłów jest ściśle związane z ich funkcją.
Narząd wzroku jest najbardziej złożonym narządem zmysłu, zarówno pod względem budowy, jak i funkcji. Umiejscowiony jest najwyżej w organizmie, co pozwala mu na uzyskanie jak największego zasięgu (pola widzenia).
W skład narządu wzroku wchodzi: gałka oczna wraz z nerwem wzrokowym, aparat ruchowy gałki ocznej, aparat ochronny: oczodół, powieki, spojówka, narząd łzowy.
Gałka oczna znajduje się w oczodole wraz z nerwem wzrokowym, ciałem tłuszczowym, mięśniami i gruczołem łzowym. Gałka oczna zbudowana jest z trzech błon, ściśle do siebie przylegających w części tylnej, a w przedniej częściowo rozdzielonych.
Najbardziej zewnętrznie znajduje się błona włóknista. Jest ona najmocniejsza ze wszystkich błon gałki. Wyróżnia się w niej część tylną, większą - twardówkę i przednią, mniejszą - rogówkę.
Twardówka obejmuje 4/5 powierzchni całej błony włóknistej. Ma ona barwę białawą, stąd też i jej druga nazwa białkówka. Część przednia - przezroczysta, obejmuje 1/5 powierzchni gałki. W ścianie twardówki znajduje się otwór dla przejścia nerwu wzrokowego i kilka mniejszych otworków, przez które przechodzą naczynia i nerwy. Od zewnątrz twardówkę pokrywa wiotka tkanka łączna, nazwana błoną nadtwardówkową, a powierzchnię przylegającą do naczyniówki pokrywają liczne komórki barwnikowe, które stanowią tzw. blaszkę brunatną twardówki. Rogówka, jak wspomniano, jest przezroczystą, gładką, lśniącą częścią błony włóknistej, łączącą się z twardówką. Przezroczystość swą rogówka zawdzięcza temu, że nie ma w niej naczyń krwionośnych, a włókna nerwowe nie mają osłonek. Rogówka od zewnątrz jest pokryta nabłonkiem płaskim bogato unerwionym, bardzo wrażliwym na urazy, podrażnienia chemiczne i wysychanie, dlatego musi stale pozostawać w środowisku wodnym, co zapewnia jej ciecz wydzielana przez gruczoł łzowy.
Następną błoną jest błona naczyniowa, w której wyróżnia się trzy części: naczyniówkę, ciało rzęskowe i tęczówkę. Naczyniówka to tylna część błony naczyniowej, która pokrywa od zewnątrz siatkówkę. Jest ona utworzona z bardzo gęstej sieci naczyń włosowatych. Ciało rzęskowe stanowi środkową część błony naczyniowej, ma kształt pierścienia, leżącego między tęczówką a rąbkiem zębatym siatkówki. Zewnętrzna powierzchnia ciała rzęskowego przylega do twardówki ,a wewnętrzna do ciała szklistego, które wypełnia gałkę oczną. Do wewnętrznego pierścienia ciała rzęskowego umocowana jest soczewka za pomocą cienkich włókien tącznotkankowych, tworzących obwódkę rzęskową soczewki. W obrębie ciała rzęskowego są rozmieszczone włókna mięśniowe gładkie, ułożone okrężnie i promieniście, które tworzą mięsień rzęskowy. Mięsień ten kurcząc się zwalnia obwódkę rzęskową, co umożliwia zmniejszenie promienia krzywizny soczewki (jej uwypuklenie), nazywa się to zdolnością akomodacyjną oka. Tęczówka jest najbardziej ku przodowi wysuniętą częścią błony naczyniowej, dobrze widoczną przez rogówkę. Tęczówka ma średnicę około 12 mm, w środku niej znajduje się okrągły otwór o zmiennej wielkości. Otwór ten nazwano źrenicą. Dzięki jej zdolnościom zwężania i rozszerzania się może ona regulować ilość światła wnikającego do wnętrza gałki ocznej. Gdyby porównać gałkę oczną do aparatu fotograficznego, to źrenica pełni w nim rolę przysłony. Zabarwienie tęczówki jest bardzo różne - od prawie czarnego, poprzez brązowe, zielone, żółte, do jasno niebieskiego, a nawet fiołkowego. Barwa tęczówki zależna jest od ilości barwnika i od budowy powierzchni przedniej tęczówki.
Błona wewnętrzna gałki to siatkówka. Jest ona błoną światłoczułą, ale jedynie w części tylnej gałki-wzrokowej. Ta część siatkówki jest cienką (0,2-0,4 mm) przezroczystą błoną barwy różowej. Barwę tę zawdzięcza ona obecności rodopsyny zawartej w komórkach. Pomiędzy błoną naczyniową a siatkówką znajduje się cienka warstwa barwnikowa, która pochłania światło i nadaje czarne zabarwienie źrenicom. Siatkówka jest przymocowana jedynie w miejscu przejścia w część rzęskową i wejścia nerwu wzrokowego, poza tym jest luźno związana z podłożem i może przesuwać się względem niego. Przyleganie siatkówki do naczyniówki jest związane z utrzymywaniem się właściwego ciśnienia cieczy wodnistej i ciała szklistego. W przypadku obniżenia ciśnienia w gałce ocznej może dojść do "odklejenia się" siatkówki, co jest poważnym schorzeniem i wymaga specjalistycznego leczenia. Budowa siatkówki jest bardzo złożona, występuje w niej 10 warstw, w których znajdują się komórki wrażliwe na światło i barwy. Najbardziej czułą częścią siatkówki jest plamka, kiedyś nazywana plamką żółtą. Plamka jest najwrażliwszym na światło miejscem siatkówki ze względu na zagęszczenie w nim komórek światłoczułych. Całkowicie nieczułe na światło jest miejsce wyjścia nerwu wzrokowego, gdzie nie ma komórek światłoczułych. Miejsce to nazwano tarczą nerwu wzrokowego. Wnętrze gałki ocznej wypełnione jest cieczą wodnistą i ciałem szklistym, jest tam również soczewka. We wnętrzu gałki ocznej można wyróżnić trzy przestrzenie: położoną z przodu między rogówką a tęczówką i soczewką komorę oka przednią, z tyłu za tęczówką znajduje się komora oka tylna. Wypełnione są one płynem zwanym cieczą wodnistą. Pozostała większa część gałki wypełniona jest ciałem szklistym. Wszystkie te przestrzenie są ze sobą połączone, dlatego w gałce ocznej panuje jednolite ciśnienie.
Soczewka jest dwuwypukłą soczewką (odpowiednik soczewki w aparacie fotograficznym), zbudowaną z całkowicie przezroczystych włókien tkanki łącznej. Kształt soczewki może się zmieniać w zależności od odległości, z której oglądamy dany obiekt. Zmiana ta jest możliwa dzięki temu, że warstwy zewnętrzne soczewki są miękkie, a jedynie jądro leżące w głębi jest znacznie twardsze. U osobników młodych jądro jest małe i miękkie, z upływem lat powiększa się, aby w wieku starczym objąć całą soczewkę. W wieku starczym zachodzi zmętnienie soczewki zwane zaćmą. Dziś dzięki postępowi wiedzy i techniki zmętniała soczewkę nie tylko jesteśmy w stanie usunąć, ale i zastąpić ją nową z tworzywa sztucznego.
Aparat ruchowy gałki ocznej stanowią mięśnie poprzecznie prążkowane, w pełni zależne od naszej woli. Są to cztery mięśnie proste i dwa skośne. Mięśnie proste rozpoczynają się wspólnym pierścieniem ścięgnistym w okolicy ujścia kanału nerwu wzrokowego (znajdującym się na wierzchołku oczodołu), a kończą na gałce ocznej ku przodowi od jej równika. Noszą one nazwy zależne od położenia: mięsień prosty oka górny, dolny, boczny, przyśrodkowy. Każdy z tych mięśni obraca gałkę oczną w swą stronę. Mięśnie skośne, jak sama nazwa wskazuje, mają inny przebieg. Mięsień skośny górny jest najdłuższy. Rozpoczyna się na pierścieniu ścięgnistym razem z mięśniami prostymi, następnie kieruje się przyśrodkowo do bloczka chrzestnego leżącego na ścianie oczodołu. Ścięgno tego mięśnia przechodzi przez bloczek, zaginając się bocznie i do tyłu, aby zakończyć się na gałce ocznej ku tyłowi od równika. Skurcz tego mięśnia obraca biegun gałki w stronę nosa i obniża nieco biegun przedni. Mięsień skośny oka dolny rozpoczyna się od grzebienia łzowego tylnego, przechodzi prawie poprzecznie pod mięśniem prostym dolnym i kończy się na bocznej ścianie gałki ku tyłowi od równika. Kurcząc się obraca biegun gałki ku bokowi, a ponadto unosi i odwodzi biegun przedni. Poza mięśniami związanymi bezpośrednio z gałką oczną w oczodole jest jeszcze mięsień dźwigacz powieki górnej. Początek jego jest na pierścieniu ścięgnistym wspólnie z mięśniami prostymi, a zakończenie w skórze powieki górnej i na brzegu tarczki powiekowej górnej. Skurcz tego mięśnia powoduje uniesienie powieki i rozszerzenie szpary ocznej.
Aparat ochronny oka stanowią: oczodół, brwi, powieki - górna i dolna, spojówka oraz narząd łzowy. Brwi stanowią górną granicę powieki górnej. Zbudowane są z grubej owłosionej skóry. Skóra brwi jest bogato zaopatrzona w gruczoły potowe i łojowe, a włosy jej są mocne, różnie zabarwione - wraz z wiekiem osobnika stają się coraz dłuższe i grubsze. Dzięki obecności mięśni wyrazowych są ruchome. Powieki są to cienkie elastyczne fałdy skórne, dla których rusztowanie stanowią tarczki zbudowane z tkanki łącznej i chrząstki włóknistej. Od strony gałki ocznej są pokryte spojówką powiekową. Brzeg wolny powieki zaopatrzony jest w gruczoły łojowe, których wydzielina natłuszcza brzeg, na którym wyrastają krótkie, sztywne włosy - są to rzęsy. Przestrzeń pomiędzy brzegami wolnymi obu powiek to szpara powiek, długości około 3 cm i szerokości 1 cm. Spojówka jest cienką błoną śluzową; wyróżnia się spojówkę powiekową i gaikową. W miejscu przejścia spojówki powiekowej w gałkową powstają sklepienia (załamki) spojówki - górne i dolne; w załamki te dostają się często ciała obce. Między spojówką gałkową a powiekową powstaje włosowata szczelina zwana workiem spojówkowym. W przestrzeni tej znajduje się zawsze płyn - łzy. W przyśrodkowym kącie oka brzegi powiek ograniczają niewielkie zagłębienie zwane jeziorkiem łzowym, w którym jest mięsko łzowe.
Narząd łzowy to gruczoł łzowy i drogi łzowe. Gruczoł łzowy leży w boczno-górnej części oczodołu, w dole gruczołu łzowego. Jego wymiary wynoszą: 20 x 12 mm, wytwarza on ciecz - łzy, która jest odprowadzana przewodzikami łzowymi do worka spojówkowego w okolicy jej sklepienia górno-bocznego. Łzy częściowo wyparowują z powierzchni rogówki, a częściowo dostają się do jeziorka łzowego i przez punkty łzowe, znajdujące się na przyśrodkowych brzegach obu powiek, spływają kanalikami łzowymi do woreczka łzowego i dalej przewodem nosowo - łzowym do jamy nosowej (do jej przewodu dolnego). W przypadku obrzęku błony śluzowej nosa w stanach kataralnych utrudniony jest odpływ łez do nosa i występuje łzawienie. Łzawienie występuje również w przypadkach nadmiernego wydzielania łez, na co mają wpływ zarówno bodźce psychiczne, jak i fizyczne.
Dawniej narząd ten nazywano narządem statyczno-słuchowym. Morfologicznie oba narządy- przedsionkowy (równowagi) i ślimakowy (słuchu) - są ze sobą ściśle związane, jednak czynnościowo są od siebie niezależne. Popularnie narząd przedsionkowo-ślimakowy nazwany jest uchem. Dzielimy go na ucho zewnętrzne, ucho środkowe i ucho wewnętrzne.
Ucho zewnętrzne umieszczone jest na bocznej powierzchni głowy. Do niego zalicza się małżowinę uszną, która jest fałdem skórnym pokrywającym rusztowanie chrzestne. Ma ona za zadanie odbieranie dźwięków, szmerów i przekazywanie ich przez przewód słuchowy zewnętrzny na błonę bębenkowy, która oddziela ucho zewnętrzne od środkowego.
Ucho środkowe umieszczone jest w piramidzie kości skroniowe, sąsiaduje z jamą sutkową i komórkami sutkowymi. W uchu środkowym jest jama bębenkowa, która ma bezpośrednie połączenie z jamą gardłową przez trąbkę słuchową. Połączenie to ma za zadanie wyrównywanie ciśnienia w jamie bębenkowej do ciśnienia panującego na zewnątrz, dzięki czemu nie dochodzi do pęknięcia błony bębenkowej (np. w razie nagłego huku, jeśli mamy otwarte usta). Wewnątrz jamy znajduje się zestaw kosteczek słuchowych, łączących błonę bębenkową z błędnikiem poprzez okienko przedsionka, dawniej zwane owalnym, w które wpukla się (zamyka) podstawa strzemiączka. Pierwszą kostką słuchową jest młoteczek łączący się rękojeścią z błoną bębenkową, a głową z następną kostką zwaną kowadełkiem, ma ono kształt zęba i swą dłuższą odnogą łączy się z trzecią kosteczką - strzemiączkiem. Połączenia między młoteczkiem a kowadełkiem i kowadełkiem a strzemiączkiem są połączeniami stawowymi (należy zaznaczyć, że są to najmniejsze stawy naszego organizmu), dzięki którym drgania z błony bębenkowej mogą być przenoszone na błędnik.
Ucho wewnętrzne, podobnie jak środkowe, znajduje się w części skalistej kości skroniowej w postaci jam i kanałów, tworzących błędnik kostny, wewnątrz którego znajduje się błędnik błoniasty, przymocowany pasemkami łącznotkankowymi do ścian kostnych. Z zewnątrz błędnik błoniasty otoczony jest płynem, przychłonką, a wewnątrz wypełnia go śródchłonka.
W błędniku wyróżnia się ślimak, przedsionek, trzy kanały półkoliste i przewód słuchowy wewnętrzny. Ślimak jest najbardziej ku przodowi wysuniętą częścią błędnika. Ma on podstawę i szczyt. Kanał spiralny ślimaka jest ułożony w wielu płaszczyznach wokół osi, którą nazwano wrzecionkiem. W ślimaku znajdują się zakończenia nerwu ślimakowego, które są drażnione w następstwie drgań przenoszonych z błony bębenkowej drogą kosteczek słuchowych na błędnik błoniasty. Ucho człowieka odbiera dźwięki w zakresie od 16 do 20000 drgań na sekundę. Najlepiej słyszalne są dźwięki o drganiach od 500 do 5000 na sekundę. Istnieje jeszcze inna droga przewodnictwa dźwięków, wykorzystywana do protezowania słuchu - jest nią przewodnictwo kostne kości czaszki. Przedsionek leży pomiędzy ślimakiem - od przodu - a kanałami półkolistymi od tyłu. Znajdują się w nim dwie części błędnika błoniastego: kulisty woreczek i wydłużona łagiewka. W łagiewce i woreczku są powierzchnie pokryte nabłonkiem podobnym do nabłonka znajdującego się w kanałach półkolistych. W nich znajdują się zakończenia nerwowe, które drażnione informują o położeniu ciała. Kanały półkoliste ułożone są w trzech płaszczyznach. Kanał przedni leży nieco skośnie w stosunku do płaszczyzny strzałkowej, kanał tylny w stosunku do płaszczyzny czołowej, a boczny w płaszczyźnie poziomej. Kanały półkoliste kończą się rozszerzeniem zwanym bańką. We wnętrzu kanałów kostnych znajdują się przewody błoniaste wysłane nabłonkiem zmysłowym, podobnym do nabłonka w woreczku i łagiewce.
Narząd powonienia zlokalizowany jest w błonie śluzowej jamy nosowej, w jej części górnej pokrywającej przegrodę nosa i małżowinę nosową górną. Ma on za zadanie informować nas o stanie pożywienia, które mamy spożywać, jak i o zagrożeniach znajdujących się w powietrzu wdychanym. Człowiek, mimo znacznego osłabienia zmysłu powonienia związanego z postępem cywilizacji, uzyskuje więcej informacji o smaku pożywienia powonieniem niż smakiem (człowiek rozróżnia około 4000 różnych zapachów). Błona śluzowa okolicy węchowej ma nabłonek różniący się od oddechowego zarówno barwą (żółtawą), jak i budową.
Nabłonek węchowy zbudowany jest z trzech rodzajów komórek: podstawnych, podporowych i zmysłowych. Komórki zmysłowe są rozszerzone wrzecionowate na wysokości jądra komórkowego, wysyłają one po jednej wypustce do błony śluzowej i w kierunku opuszki węchowej, skąd drogą pasma węchowego do kory węchowej znajdującej się w płacie skroniowym w zakręcie hipokampa. W błonie śluzowej okolicy węchowej znajdują się gruczoły śluzowe, zwane węchowymi, które mają za zadanie zapewnić odpowiednią wilgotność, gdyż ona ma istotne znaczenie dla zdolności odbioru wrażeń węchowych. Bodźcami dla komórek węchowych są lotne substancje chemiczne rozpuszczalne w wodzie i tłuszczach. Stwierdzono, że im większa jest wilgotność i temperatura otoczenia, tym lepsze są warunki dla odbioru bodźców zapachowych.
Powonienie jest niezbędnym "narzędziem" do wykonywania takich zawodów jak chemik, farmaceuta, lekarz, kucharz i inne. Niektórzy ludzie w następstwie procesów chorobowych mają ograniczoną lub nawet całkiem zniesioną zdolność odczuwania zapachów, a inni mogą mieć nadwrażliwość na pewne zapachy, które są przyczyną ostrych bólów głowy.
Narząd smaku jest umiejscowiony w błonie śluzowej języka, podniebienia miękkiego, nagłośni i na tylnej ścianie gardła.
Błona śluzowa pokrywająca język usiana jest drobnymi wypukłościami - są to brodawki: stożkowate, nitkowate, okolone, liściaste i grzybowate. Brodawki okolone przystosowane do odbioru wrażeń smakowych, są umiejscowione na górnej powierzchni języka w pobliżu jego nasady w formie litery ,,V", ostrzem skierowanym ku tyłowi. Występują one w liczbie od 8 do 12. Środkowa ich część jest podobna do brodawki grzybowatej, otoczonej rowkiem i wałem błony śluzowej. Kubki smakowe znajdują się na bocznych ścianach brodawki i wewnętrznej powierzchni wału. Na dnie rowka otaczającego środkową część brodawki jest ujście gruczołów surowiczych, których zadaniem jest wypłukiwanie rozpuszczonych resztek pokarmowych. Resztki te muszą zostać usunięte, aby następne próbki pokarmu mogły dostać się do zakończeń nerwowych kubków smakowych. Brodawki liściaste - również smakowe - rozmieszczone są na brzegach bocznych tylnej części języka. Są one zbudowane z pionowych fałdów błony śluzowej pokrytej nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Między fałdami są rowki, do których uchodzą przewody wyprowadzające gruczołów brodawki liściastej. W nabłonku w obrębie rowków występują kubki smakowe.
Brodawki grzybowate, też smakowe, znajdują się w przedniej części języka i na jego brzegach między brodawkami nitkowatymi. Mają one postać grzybka, są pokryte cienkim nabłonkiem i dlatego przeświecające naczynia nadają im barwę żywoczerwoną. W nabłonku tym występują kubki smakowe, które są właściwym narządem smaku, a ponadto są przystosowane do odbioru wrażeń cieplnych i dotykowych. Kubek smakowy zajmuje całą szerokość nabłonka, ma kształt jajowaty, jego oś długa jest ustawiona prostopadle do błony podstawnej. Kubek smakowy nie dochodzi do powierzchni nabłonka, ale komunikuje się z nią przez otworek smakowy. Komórki smakowe znajdują się między komórkami podporowymi wewnętrznymi, a także między wewnętrznymi a zewnętrznymi. Część komórki smakowej zwrócona ku powierzchni nabłonka zakończona jest pręcikiem smakowym, wystającym przez otworek smakowy na powierzchnię błony śluzowej. Brodawki nitkowate pe...
kgrzywacz1991