Dzieje Rzymu (tom 2) - Howard Scullard.pdf - Rzym - piter6266

Dzieje Rzymu (tom 2) - Howard Scullard

DZIEJE Rzymu

- OD CZASÓW NAJDAWNIEJSZYCH DO KONSTANTYNA

tom II

MAX CARy

HOWARD HAYES SCULLARD

Przełożył Jerzy Schwakopf

Tytuł oryginału

A HISTORY OF ROME DOWŃ TO THE REIGN OF CONSTANTINE

Konsultacja naukowa EWA WIPSZYCKA

Słownik ważniejszych pojęć i terminów WŁODZIMIERZ LENGAUER

Bibliografia prac w języku polskim MAREK STĘPIEŃ

Wybór ilustracji JERZY SCHWAKOPF

Opracowanie map IRENA MAKAREWICZ

Opracowanie indeksu KRYSTYNA KONOPNICKA

Projekt graficzny serii RYSZARD SWIĘTOCHOWSKI

Okładkę, obwolutę i strony tytułowe opracowała TERESA KAWIŃSKA

Published in the United Kingdom /

by THE MACMILLAN PRESS LTD '

under the title A HISTORY OF ROME (3rd edition)

Państwowy Instytut Wydawniczy.

Warszawa 1992

Printed in Poland

Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1992 r.

Wydanie pierwsze

Ark. wyd. 64,9. Ark. druk. 46,5

Papier offset, kl III 80g. 70 x 100 cm

Skład wykonała Pracownia Fotoskładu w Warszawie, ul. Wspólna 69

Druk i oprawę wykonała Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca w Krakowie

ISBN 83-06-01859-1

CZĘŚĆ V

OKRES ŚWIETNOŚCI CESARSTWA RZYMSKIEGO

Rozdział XXX. Działalność reformatorska Augusta. Rzym i Italia

1. PIERWSZE REFORMY (29-23 rok p.n.e.)

Po powrocie do Italii w lecie 29 roku Oktawian miał w państwie pozycję

mocniejszą, niż kiedykolwiek osiągnął Sulla czy Cezar. Dysponował siłami

zbrojnymi imperium rzymskiego, powracał w aureoli zwycięzcy w wojnie z wrogiem

zewnętrznym, gdy poszły już w niepamięć urazy, które zawsze powoduje osoba

zwycięzcy w wojnie domowej, i przywiózł tak wielkie skarby Ptolemeuszów, że nie

tylko mógł zapłacić odprawy swym żołnierzom bez konieczności ponownych konfiskat

mienia obywateli, ale zostało mu jeszcze dostatecznie dużo pieniędzy, aby

pokaźne sumy rozdzielić między mieszkańców stolicy. W dążeniach do reformy

ustroju Oktawian miał znacznie więcej swobody od swych poprzedników,

republikańskie zaś skłonności Rzymian, które Sulla uznawał, a Cezar zlekceważył

i zapłacił za to najwyższą cenę, ciążyły mu w stopniu znacznie mniejszym. Minęło

trzydzieści lat od czasów, gdy ustrój republikański funkcjonował mniej więcej

normalnie, wspomnienia dni wolności (takiej, jak ją wówczas pojmowano) coraz

bardziej blakły, w dodatku zaś wojny domowe i proskrypcje przetrzebiły szeregi i

nadwerężyły siły arystokracji, która była najaktywniejszą strażniczką tradycji

republikańskich.2 Trudno się więc dziwić, że okrzyknięto Oktawiana zwiastunem

Strona 1

Dzieje Rzymu (tom 2) - Howard Scullard

pokoju, który położył kres długotrwałym konfliktom wewnętrznym, masakrom,

konfiskatom, represjom wojskowym, przewyższającym brutalnością wszystkie

okrucieństwa, jakie zanotowały dzieje Rzymu. Przyjęcie zgotowane Oktawianowi w

29 roku można porównać z powitaniem Karola II w 1660 roku, po jedenastu latach

rządów wojskowych w Anglii, lub do owacji na cześć Napoleona po jego powrocie do

Paryża spod Marengo, gdy Francja miała za sobą długie lata rządów rewolucyjnych.

W jednej kwestii Oktawian nie miał wyboru. Trwały pokój mógł zagwarantować tylko

pod warunkiem zatrzymania niepodzielnej władzy nad armią imperium. W wojsku

cieszył się tak wielkim autorytetem, że mógł wziąć na siebie odpowiedzialność za

poszanowanie przez nie ładu i porządku; gdyby zrzekł się władzy wojskowej lub

podzielił ją z kimś innym, po

wstałaby realna groźba, że butni dowódcy wojskowi zwrócą swych żołnie-

rzy przeciw władzom cywilnym lub rozpętają konflikty zbrojne między

sobą. Pół wieku wojen domowych i przewrotów stworzyło w armii rzym-

skiej określoną tradcję, którą mógł przełamać tylko Oktawian: miał przeto

zarówno obowiązek, jak i prawo zachować nieograniczone imperium woj-

skowe w swoich rękach.

Z tych powodów Oktawian mógł się pokusić w 29 roku o ustanowienie

monarchii absolutnej, mając znacznie większe szansę powodzenia niż Cezar

w 44 roku. Mimo to jednak, zamiast pójść po linii najmniejszego oporu,

postanowił wycofać się za Rubikon. Obietnica przywrócenia ustroju repub-

likańskiego, której udzielił w 36 roku, nie była tylko posunięciem dyploma-

tycznym: własne przekonania i doświadczenia także skłaniały go do obrania

tego kierunku.3 Nie miał ani wspaniałego zdrowia, ani żelaznej energii

Cezara, który gotów był wszystko dźwigać na swoich barkach. Chociaż

Oktawian dożył siedemdziesięciu siedmiu lat, to jednak częste choroby

ostrzegały go, że musi unikać przemęczenia i część swoich obowiązków

przekazać innym. Z natury był szczerym wielbicielem mos maiorum i kon-

serwatystą zarówno w życiu politycznym, jak i prywatnym.4 To prawda, że

w walce o dojście do władzy postępował jak każdy rewolucyjny przywódca,

który chce doprowadzić swych stronników do zwycięstwa, ale po wyelimi-

nowaniu wszystkich rywali miał niezaprzeczalne prawo utożsamić swe

stronnictwo z państwem rzymskim, a nawet twierdzić, że sprawuje władzę

za zgodą ogółu. Po latach dał wyraz temu przekonaniu w swych Res gestae

(Czyny): "per consensum universorum potitus rerum omnium" .* Co więcej,

zdawał sobie sprawę, że sukces swój zawdzięczał upokarzającej zależności

od wojska. W efekcie nie zależało mu tak bardzo jak Cezarowi na władzy

autokratycznej, ale nie wyrzekł się jej jak Sulla. Utorował sobie drogę do

kompromisu; kroczył nią później konsekwentnie, kierując się zasadą, że w

jego gestii znajdują się tylko sprawy wojskowe, polityka zagraniczna oraz

ogólny nadzór nad administracją cywilną, natomiast szczegółowe kwestie w

sferze cywilnej stanowią pole działania dwóch uprzywilejowanych kategorii

urzędników państwowych, powoływanych ze stanu senatorskiego i stanu

ekwickiego - pragnął więc połączyć narzucone mu przez sytuację obo-

wiązki naczelnego wodza z dobrowolnie wybraną rolą zwierzchnika pań-

stwa (rector) w takim znaczeniu tego słowa, jak rozumiał je Cyceron.

Po upadku triumwiratu Oktawian sprawował rządy na nader wątpliwej

podstawie, pokładając ufność w moralnym walorze przysięgi posłuszeństwa

złożonej mu przez Italię i prowincje zachodnie, mimo że nie miało to żadnej

sankcji w zasadach ustrojowych; od 31 roku przez kilka lat z rzędu wybie-

rano go konsulem. W 30 roku, jeszcze w czasie jego pobytu na Wschodzie,

* '' "Na podstawie powszechnej zgody sprawowałem rządy nad wszystkim" (przyp.

tłum.).

Pierwsze reformy (29-23 rok p.n.e.) 9

wdzięczna ludność obdarzyła go wieloma honorami, między innymi także

pełną władzą trybuńską (sacrosanctitas tribunicia otrzymał w 36 roku), ale

chwilowo albo nie przyjął tej godności, albo jeżeli ją zaakceptował, to z

prerogatyw trybuńskich nie czynił praktycznego użytku.5 Nadano mu także

prawo rozstrzygania odwołań od wyroków sądowych oraz kreowania no-

wych rodów patrycjuszowskich, gdyż wskutek wojen domowych liczba ich

Strona 2

Dzieje Rzymu (tom 2) - Howard Scullard

znacznie spadła. Oficjalnie używał jako praenomen tytułu imperator. Wielką

radość sprawiła mu uchwała senatu o zamknięciu świątyni Janusa, co ozna-

czało przywrócenie pokoju w całym państwie.

W sierpniu 29 roku Oktawian powrócił do Rzymu, gdzie odbył trzy

tryumfy dla uczczenia podboju Illyricum, zwycięstwa pod Akcjum i aneksji

Egiptu. Już od pewnego czasu zajmował się intensywnie rozwiązaniem

problemu osiedlenia wielkiej liczby swoich weteranów w koloniach, zmniej-

szając w końcu liczbę legionów z sześćdziesięciu do dwudziestu ośmiu.

Widomym świadectwem przywrócenia pokoju w kraju był fakt, że gdy w 28

roku wraz ze swym przyjacielem Agryppą pełnił swój szósty konsulat, pier-

wszy raz od dwudziestu lat obaj konsulowie przez cały rok nie opuścili

Rzymu; Oktawian ogłosił także amnestię i anulował wszystkie sprzeczne z

prawem zarządzenia, które wydał w okresie minionych wojen domowych.

Jedną z głównych jego trosk w tym czasie było przeprowadzenie reformy

stanu senatorskiego i stanu ekwickiego. W tym celu w drodze specjalnego

aktu uzyskał dla siebie i dla Agryppy uprawnienia cenzorskie. Otrzymawszy

te kompetencje, ułożyli oni nową listę senatorów (prawdopodobnie w 29

roku), wpisując na pierwszym miejscu Oktawiana jako princeps senatus, a w

28 roku przeprowadzili spis wszystkich obywateli. Ze składu senatu usunęli

około dwustu członków, skreślając głównie osoby najbardziej skompro-

mitowane, które zdołały się wślizgnąć do izby w latach triumwiratu (do-

tknęło to bardziej tę kategorię osób niż dawnych republikanów i stronników

Antoniusza). W ten sposób liczbę senatorów zredukowano z tysiąca do

ośmiuset.

W 18 roku Oktawian posunął się jeszcze dalej, zmniejszając skład senatu

do sześciuset osób, a w 11 roku p.n.e. dokonał dalszych skreśleń, ale tym

razem już nie tak drastycznych.6 W celu obsadzenia wakatów w tak prze-

trzebionym senacie przywrócił w całej rozciągłości wprowadzony przez

Sullę system automatycznego powoływania do izby senatorskiej byłych

kwestorów, jednakże prawo do ubiegania się o kwesturę przyznał tylko

członkom zredukowanego stanu senatorskiego. Od kandydatów do god-

ności senatorskiej wymagał określonych kwalifikacji - nieskazitelnej opi-

nii, odbycia pełnej służby wojskowej oraz posiadania odpowiedniego ma-

jątku (zapewniającego co najmniej 800 000 sesterców dochodu rocznego, co

później podwyższono do miliona sesterców), chciał bowiem, aby senatorzy

Pierwsze reformy (29-23 rok p.n.e.) 11

byli materialnie niezależni. Oktawian miał prawo podnieść do rangi laticla-

vii (to znaczy uprawnionych do noszenia tuniki obramowanej szerokim pur-

purowym pasem, który przysługiwał członkom stanu senatorskiego) mło-

dych ludzi nie pochodzących z rodów senatorskich; awans ten umożliwiał

im ubieganie się o niższe urzędy, wchodzące do kategorii tzw. vigintiviri, a

to z kolei stwarzało im szansę kandydowania do kwestury. W konsekwencji

do służby państwowej wstąpiła pewna liczba ekwitów, a jednocześnie w

senacie znaleźli się ludzie z innych warstw społecznych. Kandydaci do stanu

ekwickiego musieli spełniać podobne warunki jak aspiranci do stanu sena-

torskiego; co się tyczy cenzusu majątkowego, to pozostawiono go na pozio-

mie 400 000 sesterców. W praktyce nowi członkowie obu stanów rekruto-

wali się w większości ze sfer rządzących w italskich municypiach; nieliczni

pochodzili z kolonii rzymskich w Galii i Hiszpanii. Przynależność do sena-

torius ordo stawała się w coraz większym stopniu honorem dziedzicznym, co

zresztą leżało w intencjach Oktawiana. Rzecz prosta, do stanu senator-

skiego należeli wszyscy przedstawiciele starych rodów rządzących; jednakże

ogół jego członków reprezentował znacznie szersze kręgi społeczeństwa niż

republikańska nobilitas w przeszłości, zwłaszcza że awansowano do niego

stale licznych novi homines.

Na początku 27 roku, po inauguracji swego siódmego konsulatu, Okta-

wian uznał, że nadeszła pora na dokonanie dalszych reform. Być może, że

decyzję tę przyspieszyła świadomość niebezpieczeństwa płynącego z posia-

dania rywala w chwale wojennej: M. Licyniusz Krassus, wnuk triumwira,

zażądał bowiem przyznania mu honoru spolia opima, spotykając się zresztą

z odmową Oktawiana.7 W pierwszych dniach stycznia Oktawian oświadczył

nieoczekiwanie na posiedzeniu senatu, że składa wszystkie swoje uprawnie-

nia i władzę nad prowincjami i oddaje je do swobodnej dyspozycji ludu i

Strona 3

Dzieje Rzymu (tom 2) - Howard Scullard

senatu. Nie ulega wątpliwości, że ten niezwykły krok, a także i jego następ-

stwa, Oktawian przekonsultował wcześniej z najwybitniejszymi przedstawi-

cielami senatu i przyjaciółmi. Z udawaną niechęcią uległ naciskowi i zgodził

się przyjąć na okres dziesięciu lat namiestnictwo - jak się zdaje, z władzą

prokonsularną - rozległej prowincji, w której skład wchodziły: Hiszpania

(prawdopodobnie bez Hiszpanii południowej, która już wtedy lub w latach

16-13 została uznana za prowincję senatorską), Galia i Syria.8 Co więcej,

nadal miał sprawować urząd konsula. W ślad za tym poszły inne honory: w

gmachu senatu umieszczono złotą tarczę z napisem głoszącym, że ofiaro-

wano mu ją w dowód "męstwa, wspaniałomyślności, sprawiedliwości i

pobożności"; portal jego domu ozdobiono złotymi gałązkami lauru, a nad

bramą zawieszono wieniec dębowy, który miał świadczyć, że ocalił życie

obywatelom rzymskim (pb cives servatos). Co jeszcze ważniejsze, senat przy-

znał mu imię Augustus, którego od tej chwili używał zamiast imienia Okta-

wian (nazwę miesięca sextilis przemianowano na augustus, ale jak się zdaje,

12 Rozdział XXX. Działalność reformatorska Augusta. -Rzym i Italia

nastąpiło to trochę później). Trudno dziś ściśle ustalić znaczenie tego

nowego imienia. Dla Rzymian miało ono zabarwienie religijne i wskazy-

wało, że obdarzony nim wybraniec objął swą godność wedle przepisanych

reguł i że zyskał sobie chwałę bogów i ludzi; co więcej, przyjmując to imię

odcinał się on w sposób zdecydowany od Oktawiana, triumwira i despoty

wojskowego.

Zgodnie z nowym podziałem kompetencji senat otrzymał z powrotem

ogólny nadzór nad administracją Rzymu i Italii oraz zwierzchnictwo nad

połową prowincji. W pierwszej kolejności przywrócono izbie władzę nad

Sycylią, Sardynią i Korsyką, Hiszpanią południową (zwaną odtąd "Bae-

tica"), Illyricum, Macedonią, Achają (czyli Grecją właściwą, która od tego

czasu stała się odrębną prowincją), Azją, Bitynią, Kretą i Kyreną (połączo-

nymi odtąd w jedną prowincję) oraz Afryką. Później odebrano senatowi

nadzór nad Sardynią i Korsyką oraz Illyricum, ale przyznano mu w zamian

Cypr i Galię Narbońską. Niewielka liczba senatorów nadal pełniła funkcje

sędziów przysięgłych w sprawach karnych; sędziowie ci przydzieleni byli do

jednego z trzech zespołów {decuriae), liczących po tysiąc osób, które rekru-

towały się przeważnie ze stanu ekwickiego, odtąd jednak stan ten dzielił ów

przywilej z obywatelami legitymującymi się dochodem nie niższym od

200 000 sesterców. Niemniej pierwszy raz w historii senat jako izba otrzy-

mał kompetencje sądownicze. Gdzieś między 23 rokiem p.n.e. a 8 rokiem

n.e. przyznano izbie senatorskiej prawo sądzenia pod przewodnictwem kon-

sulów (August mógł, oczywiście, uczestniczyć w tych sesjach) przestępstw

politycznych oraz pospolitych, w które wmieszani byli senatorzy. Oskarżeni

o zdzierstwa namiestnicy prowincjonalni odpowiadali przed senatem, ależeli

mieszkaniec prowincji domagał się jedynie naprawienia szkody, a nie

kary głównej, to dla osądzenia takiej sprawy powoływano jedynie komisję

senatorską ad hoc. Pod nadzorem senatu urzędnicy różnych stopni podjęli

swe dawne obowiązki, a zarząd prowincji "senatorskich" znalazł się ponow-

nie w rękach byłych konsulów i byłych pretorów (jednych i drugich zwano

odtąd prokonsulami). Skład liczebny magistratury utrzymano mniej wię-

cej na tym samym poziomie, jaki obowiązywał pod koniec Republiki, ale

minimalny wiek wymagany od kandydatów do kwestury obniżono do

dwudziestu pięciu lat, a od ubiegających się o konsulat do trzydziestu

pięciu.

Trudno jest jednoznacznie określić uprawnienia, które August (tak bo-

wiem będziemy go odtąd nazywać) zarezerwował dla siebie. Nigdy nie

zebrano ich w jednym akcie, do końca jego rządów pozostały rozproszone

w rozmaitych uchwałach, które przyznawały mu takie lub inne preroga-

tywy. Od 27 roku przez pięć kolejnych lat sprawował konsulat oraz na

podstawie specjalnego aktu przyznającego mu imperium proconsulare lub

może w drodze rozszerzenia posiadanego imperium consulare poza Italię

Drugi etap reform Augusta 13

zatrzymał zwierzchnictwo nad wszystkimi prowincjami, których nie przeka-

zał pod zarząd senatu. Jednocześnie jednak otrzymał upoważnienie do

wykonywania tego imperium za pośrednictwem swoich zastępców, których

Strona 4

Dzieje Rzymu (tom 2) - Howard Scullard

ustanowiono w podległych mu prowincjach i którzy otrzymywali od niego

dyrektywy z Rzymu. Nie bez racji przeto August mógł twierdzić, że przy-

wrócił Republikę w jej starodawnej postaci. Miejsce dyktatora zajął princeps

civitatis, który by\primus inter pares, a chociaż August sprawował naczelne

dowództwo sił zbrojnych, to trzema prowincjami - Illyricum, Macedonią i

Afryką - zarządzali niezależni prokonsulowie, którzy dowodzili swoimi

armiami.

2. DRUGI ETAP REFORM AUGUSTA

Przez blisko trzy lata August przebywał poza Rzymem, być może uważa-

jąc, że państwo szybciej okrzepnie i przystosuje się do nowych warunków,

jeżeli on na jakiś czas usunie się z kraju. Najpierw przeprowadził spis lud-

ności w podporządkowanej mu prowincji Galii, a następnie podjął działania

zbrojne w północno-zachodniej Hiszpanii, gdzie ciężko zaniemógł. Do

Rzymu powrócił w 24 roku, a w następnym roku, gdy pełnił swój jedenasty

konsulat, spadła na niego seria kłopotów. M. Primus, namiestnik Macedo-

nii, został postawiony przed trybunałem do spraw zbrodni stanu pod zarzu-

tem rozpoczęcia bez rozkazu wojny przeciwko trackiemu plemieniu Odry-

sów, a gdy August potwierdził, że nie dawał mu żadnych poleceń, sąd uznał

Primusa winnym przestępstwa przeciwko interesom państwa. Niebawem

ujawniono spisek na życie Augusta pod przewodem republikanina Faniu-

sza Rufusa, w który zamieszany był prawdopodobnie Warron Murena,

sprawujący konsulat wspólnie z Augustem.9 Ledwo uporano się z tą

sprawą, nastąpiła nowa katastrofa: August tak ciężko zachorował, że stra-

cono nadzieję na utrzymanie go przy życiu. Sygnet, którym pieczętował swe

pisma, wręczył najbliższemu przyjacielowi, Agryppie, a niektóre dokumenty

państwowe przekazał konsulowi mianowanemu na miejsce zdradzieckiego

Mureny.

Po powrocie do zdrowia August nosił się z myślą złożenia władzy, ale po

jakimś czasie zawarł z senatem porozumienie nowej treści. W dniu l lipca

zrezygnował z konsulatu, który sprawował nieprzerwanie od 31 roku i odtąd

obejmował to stanowisko tylko w wyjątkowych okolicznościach. Zrzekając

się konsulatu August pozbył się wielu bieżących obowiązków administracyj-

nych, które bardzo go męczyły, a jednocześnie wywołał zadowolenie człon-

ków stanu senatorskiego, którzy nadal ubiegali się o ten urząd, uważając go

za najwyższe wyróżnienie w życiu publicznym, i jak dawniej odnosili się z

niechęcią do piastowania go przez jedną osobę w ciągu kilku lat z rzędu.10 Z

14 Rozdział XXX. Działalność reformatorska Augusta. Rzym i Italia

myślą o zrekompensowaniu Augustowi uszczuplenia władzy, związanego z

rezygnacją z konsulatu, przyznano mu szereg nowych prerogatyw zarówno

w Italii, jak i poza jej granicami. August otrzymał lub - co bardziej praw-

dopodobne - zaczął faktycznie wykonywać pełną potestas tribunicia, z któ-

rej do tej chwili nie korzystał. Na mocy tych prerogatyw mógł zwoływać

posiedzenia senatu oraz przedkładać projekty aktów prawnych zgromadze-

niu ludowemu; sprawował także najwyższą jurysdykcję w sprawach kar-

nych. W dodatku uzyskał prawo przedkładania senatowi wniosków na

piśmie, które izba miała obowiązek rozpatrywać w pierwszej kolejności, bez

względu na to, jakie sprawy były na porządku dziennym. Co prawda w

praktyce August rzadko korzystał z uprawnień trybuńskich, jednak bardzo

się tą godnością chlubił i lata swych rządów liczył od 23 roku. Co więcej,

trybunat był stanowiskiem z ramienia ludu i kompensował mu utratę wła-

dzy nad tą sferą administracji cywilnej, która podlegała kompetencjom kon-

sulów - wedle Tacyta był to "naj świetniej szy tytuł w państwie" (summi

fastigii vocabulum). W dodatku po złożeniu konsulatu August zatrzymał

imperium z tytułu namiestnictwa przyznanych mu prowincji; prerogatywę tę

odnawiano specjalną uchwałą co pięć lub dziesięć lat (w 18, 13 i 8 roku

p.n.e. oraz w 3 i 13 roku n.e.). Imperium to miało charakter prokonsularny

(tak bowiem uregulowano tę kwestię już w 27 roku), nie przysługiwało

przeto w Rzymie. Drugie ograniczenie kompetencji Augusta polegało na

tym, że imperium tego samego stopnia mieli wszyscy prokonsulowie prowin-

cji. Z tego względu zmodyfikowano imperium Augusta w dwojaki sposób:

został on upoważniony do wykonywania go także w samym Rzymie, a

ponadto uznano je za imperium maius, czyli "większe", dzięki czemu uzyskał

Strona 5

Dzieje Rzymu (tom 2) - Howard Scullard.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: