POWSTANIE CHMIELNICKIEGO
Przyczyny wybuchu powstania:
- Kozacy byli siłą społ. Ukrainy naddnieprzańskiej, zorganizowani na wzór wojskowy z atamanem na czele;
- spory z magnaterią, która chciała podporządkować sobie Kozaków;
- Kozacy rejestrowi - Zygmunt August i St. Batory utworzyli oddziały Kozaków rejestrowych do obrony granicy Polski w zamian za żołd i wolność osobistą; dążenie do zwiększenia rejestru;
- Władysław IV Waza dążył do wojny z Turcją, obiecując Kozakom zwiększenie rejestru – sejm nie zgodził się, Kozacy poczuli się oszukani;
- konflikty religijne między katolikami a prawosławnymi;
- tradycje walki na Ukrainie od XVI w.
~ 1591-1593 – powstanie pod wodzą K. Kosińskiego
~ 1594-1599 – powstanie Semena Nalewajki
~ 1630-1637 – Tarasa Fedorowicza
~1637-1638 – Pawła Pawluka
- osobisty zatarg Bohdana Chmielnickiego z polskim podstarościm, który zajął jego gospodarstwo
Przebieg działań:
- zwycięstwo Kozaków nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem i Piławcami w 1648;
- oblężenie Zbaraża, ugoda zborowska (1649) – wyodrębniono województwa ukraińskie (kijowskie, bracławskie, czernihowskie), buława hetmańska dla B. Chmielnickiego, zwiększono rejestr do 40 tys.;
- klęska Kozaków pod Beresteczkiem;
- ugoda w Białej Cerkwi (1651) – okrojono teren dla Kozaków, zmniejszono rejestr o 20 tys.;
- wystąpienie chłopów na Podhalu – Aleksander Kostka Napierski;
- ugoda Kozaków z Rosję w Perejasławiu w 1654, oddająca Ukrainę pod władanie cara – wojna z Polską;
- próby rozbioru Polski w czasie „potopu” – traktat w Radnot w 1656, przyznawał Chmielnickiemu Ukrainę;
- ugoda w Hadziaczu (1658) – nowy hetman Jan Wyhowski otrzymał od Polski obietnicę utworzenia Księstwa Ruskiego pod wodzą hetmana z własnymi urzędami, trybunałem i armią; starszyzna kozacka miała otrzymać miejsce w parlamencie RP – wojna z Rosją, zakończona rozejmem w Andruszowie (1667) do Rosji wsch. cz. Ukrainy z Kijowem i Zaporoże
Skutki powstania:
- osłabienie wewnętrzne i międzynarodowe Polski;
- wzrost znaczenia Rosji, Turcji; wykorzystanie wojny domowej przez obce państwa;
- P. Doroszenko oddał polską część Ukrainy w lenno Turcji (1666)
- utrata wsch. ziem, rokowania Kozaków – poddanych króla polskiego z Rosją, Szwecją, Siedmiogrodem; Iwan Mazepa poparł Szwecję w wojnie północnej;
- w 1775 Katarzyna II zlikwidowała ostatecznie Kozaczyznę zaporoską.
Noane