Pieniadz papierowy, banki i skarbowosc do konca XIX wieku.
W końcu XVIII wieku, w okresie kiedy następuje coraz większy rozkład państwowości polskiej, a wzrasta siła militarna i potencjał gospodarczy państw sąsiednich: Rosji, Austrii i Prus, Rzeczpospolita staje się dla tych mocarstw terenem łatwych zdobyczy. Tym łatwiejszych, że znajdujących poparcie w pewnej części niepatriotycznej, sprzedajnej i zdradzieckiej magnaterii i szlachty. Dług publiczny w dawnej Polsce prawie nie istniał, dopiero po 1772 roku równowaga budżetowa została zachwiana. Na sejmie w 1772 roku wykazano, że Rzeczpospolita była winna Holandii około 13 milionów złotych polskich, a długi wewnętrzne oceniano na 7 milionów złp. O płaceniu procentu mowy być nie mogło, bowiem dochody wynosiły 17.711.604 złp., a wydatki 30.518.857 złp.
Rzeczpospolita wpada w ogromne trudności finansowe i gospodarcze, głównie wskutek dokonanych przez państwa ościenne rozbiorów. Handel i przemysł zamiera z powodu braku w obiegu dostatecznej ilości pieniędzy, a także kruszcu, z którego można byłoby je wybijać. Koniecznością staje się wprowadzenie do obiegu i powszechnego użytku pieniędzy papierowych.
Pojawiają się w Polsce coraz częstsze wypowiedzi, względnie pełne opracowania światlejszych obywateli, konieczności wprowadzenia do obiegu pieniędzy papierowych. Jednym z pierwszych drukowanych projektów ustanowienia waluty papierowej w Polsce jest projekt z 1777 roku, wykonany anonimowo u znanego w Warszawie drukarza Düfeura. Nieco później podobny projekt przedstawia Komisji Skarbowej kasztelan czerski Ostrowski.
Po upływie dziesięciu lat ponownie ożywa sprawa ustanowienia w Polsce pieniędzy papierowych. Sprzeciwia się temu jednak poseł Moszyński na sesji sejmowej 15 stycznia 1789 roku i nie dopuszcza jej pod obrady Sejmu. Ale nie bacząc na te niepowodzenia, w 1789 roku Michał Ossowski przedstawia Komisji Skarbowej projekt emisji 20 milionów biletów skarbowych, a następnie po raz drugi, z odpowiednimi poprawkami przedstawia go w 1791 roku.
Jędrzej Kopostas, znany kupiec i bankier warszawski, a także wielki patriota, czyni usilne starania poprzez posła Kubickiego, by opracowany przez siebie projekt banku narodowego z prawem emisji biletów bankowych mógł być wobec postępującej ruiny gospodarczej i politycznej kraju przez Sejm zatwierdzony. Projektuje on emisję biletów skarbowych o wartościach: 10, 25, 50, 100, 500 i 1000 złp., do sumy 90 mln złp. Podobny projekt przedstawia Jacek Jezierski, kasztelan łukowski. Niestety również tych projektów i opracowań nie poddano pod obrady Sejmu Czteroletniego. W końcowych latach istnienia Rzeczypospolitej, upadek polityczny szedł w ślad za upadkiem ekonomicznym kraju. Sejm mający na celu gruntowną przebudowę państwa i stworzenie odpowiedniej siły zbrojnej, szukał dróg prowadzących do tego celu. W pierwszym rzędzie należało uporządkować finanse.
W chwili wybuchu powstania kościuszkowskiego stan skarbu i stan ekonomiczny Rzeczypospolitej był w bardzo trudnym położeniu. Rada Najwyższa Narodowa starała się stworzyć silne podstawy finansowe przywracając uchwalone przez Sejm a zniesione przez konfederację targowicką podatki i nakładając nowe.
Insurekcja kościuszkowska
Projekt wypuszczenia biletów skarbowych - tak bowiem nazywały się pierwsze polskie pieniądze papierowe - doczekał się realizacji w 1794 roku w okresie insurekcji kościuszkowskiej. Celem było zwiększenie obiegu pieniężnego, ułatwienie dokonywania operacji rządowych, finansowanie zwiększonych wydatków Rady Najwyższej Narodowej spowodowanych powstaniem zbrojnym (żołd, uzbrojenie, itp.)
Rada Najwyższa Narodowa 8 czerwca 1794 roku podjęła uchwałę pod tytułem "Ustanowienie Dyrekcji do biletów krajowych, tej obowiązki, walor biletów, kary na fałszerzów i nominacją do Dyrekcji osób przypisujące". Na mocy tej uchwały miano emitować bilety skarbowe na kwotę 60 mln złp. według stopy menniczej 841/2 złp. z grzywny kolońskiej czystego srebra. Na umorzenie biletów postanowiono sprzedawać co roku dobra narodowe za co najmniej 10 mln złp., aż do zupełnego ich wycofania z obiegu.
Ustawa nie przewidywała wymiany biletów na monetę, natomiast nadawała im kurs przymusowy i częściowo tylko kurs kasowy, przez zezwolenie na opłacanie podatków 50% w gotówce i 50% biletami skarbowymi. Za odmowę przyjmowania biletów skarbowych groziła kara w postaci przepadku na rzecz skarbu początkowo 10% należnej kwoty, za drugim razem 20% a za trzecim razem całość należności przepadała konfiskacie.
Za fałszowanie biletów skarbowych groziła kara śmierci i konfiskata całego majątku.
Rada Najwyższa Narodowa ustawą z dnia 2 sierpnia 1794 roku pod tytułem "Organizacja Dyrekcji do biletów skarbowych" uregulowała sprawy związane z emisją biletów skarbowych oraz określiła techniczne szczegóły ich wykonania.
Bilety skarbowe zostały puszczone do obiegu 16 sierpnia 1794 roku, w chwili oblężenia Warszawy przez wojska carskie, w następujących wartościach: 5 i 10 groszy miedzianych, oraz 1, 4, 5, 10, 25, 50, 100, 500 i 1000 złp.
Z wzorowo prowadzonych ksiąg ewidencyjnych za cały okres obiegu biletów skarbowych, czyli od 16 sierpnia do 6 listopada 1794 roku wynika że do Składu Generalnego dostarczono biletów na ogólną sumę 10 883 751,05 złp. w następujących odcinkach:
5 groszy miedziane 800 000 szt. stanowiących wartość 133 421 złp.
10 groszy miedziane 377 028 szt. stanowiących wartość 125 676 złp.
1 złp. 11 920 szt. stanowiących wartość 11 290 złp.
4 złp. 990 739 szt. stanowiących wartość 3 962 920 złp.
5 złp. 58 900 szt. stanowiących wartość 294 500 złp.
10 złp. 46 500 szt. stanowiących wartość 465 000 złp.
25 złp. 35 000 szt. stanowiących wartość 875 000 złp.
50 złp. 36 700 szt. stanowiących wartość 1 835 000 złp.
100 złp. 19 300 szt. stanowiących wartość 1 930 000 złp.
500 złp. 500 szt. stanowiących wartość 250 000 złp.
1000 złp. 1 000 szt. stanowiących wartość 1 000 000 złp.
Dane co do ilości biletów skarbowych, jakie przeznaczone zostały do obiegu w 1974 roku zawdzięczamy w dużej mierze Karolowi Bayerowi. On bowiem nabył na licytacji Komisji Skarbu 2 września 1858 roku w Warszawie grzbiety biletów skarbowych odcinków od 5 do 1 000 złp. W nabytku tym brakowało zaledwie sześciu zszywek (tomów) środkowych, co oczywiście nie stanowiło przeszkody w obliczeniu ich ilości. Grzbiety te przeszły następnie do zbiorów Emeryka Hutten Czapskiego w 1869 roku i do dziś znajdują się w Muzeum Narodowym w Krakowie.
Ze Składu Generalnego przekazano do kasy Generalnej Skarbu Narodowego 10 883 437 złp. tj. 14% przewidywanej ustawą ilości biletów skarbowych i zdawkowych, wynoszącej 74 000 000 złp.
Jakkolwiek w myśl ustawy bilety skarbowe były równe obowiązującej wówczas i będącej w obiegu walucie srebrnej oraz zagwarantowane przez Radę Najwyższą Narodową, że "Skarb Narodowy każdemu Ukazicielowi niniejszego Biletu z funduszów na umorzenie Biletów Skarbowych przeznaczonych y na ogólnych Dobrach Narodowych hypotekowych zapłaci oraz we wszelkich dochodach Publicznych według powyższej Uchwały Rady Najwyższej Narodowej przyjmować będzie" - ludność przyjmowała je ze znaczną powściągliwością. Spowodowało to ich szybką deprecjację, a z biegiem czasu, gdy szanse insurekcji zmalały, kurs biletów skarbowych obniżał się coraz bardziej i z chwilą jej upadku straciły wartość zupełnie.
Po upadku powstania kościuszkowskiego, każda z dzielnic Rzeczypospolitej otrzymała pieniądze papierowe tego państwa, do którego została wcielona.
Księstwo Warszawskie
Na terytorium Księstwa Warszawskiego panował zupełny chaos monetarny. Kursowała przede wszystkim zaborcza moneta pruska i zdeprecjonowane austriackie pieniądze papierowe tzw. "Banko-cetle". Ceny towarów, szczególnie płodów rolnych i ziemi, były bardzo niskie w stosunku do cen np. w zaborze pruskim. Wiele zadłużonych hipotecznie majątków ziemskich, nie mogących opłacić podatków, robocizny i podołać wszystkim innym zobowiązaniom - zlicytowano.
Projektantem utworzenia kredytu państwowego i tzw. "Banku Skombinowanego" był Jan Kanty Chrucki. Wykazywał on, że podstawą pieniądza papierowego powinna być jego pełna wymienialność na monetę według wartości nominalnej, bez jakichkolwiek potrąceń i ograniczeń. Emitentem nie powinien być Skarb Księstwa, tylko niezależny od rządu Bank Skombinowany.
Znane są także inne projekty stworzenia instytucji kredytowych w Księstwie, niektóre również połączone z projektami emisji pieniądza papierowego. Należy tutaj wymienić przede wszystkim prace Adama Bieleckiego, Jana Sebastiana Dembowskiego, Ignacego Mięczyńskiego, Pobóg Rutkowskiego i innych. Ich twórcze myśli nie zostały jednak podjęte, a wypadki dziejące się wówczas w Księstwie nie pozwoliły na przedłożenie ich pod obrady rządu i Sejmu.
Opracowania i publikacje na ten temat wpływały jednak korzystnie na kształtowanie się myśli ekonomicznej w społeczeństwie Księstwa Warszawskiego i pobudzały do zainteresowania się sprawami przyszłego obiegu pieniężnego.
Zmiany systemu pieniężnego rozpoczęto w Księstwie Warszawskim od roku 1809. Miały one zahamować obieg monet państw zaborczych. Minister skarbu przedłożył rządowi 22 marca 1809 roku projekt ustawy monetarnej, w której przewidywano ujednolicenie systemu pieniężnego w oparciu o stopę konwencyjną. Sejm jednak projekt odrzucił. W związku z tym ministerstwo skarbu ograniczyło się do wycofania z obiegu austriackiego pieniądza papierowego. Ponadto dążyło do otwarcia własnej mennicy. Posiadanie mennicy pozwoliłoby na wprowadzenie do obiegu polskiego pieniądza, a także spowodowałoby przyśpieszenie wycofania monet pruskich.
W latach 1810 - 1814 ilość monet będących w obiegu w Księstwie Warszawskim obliczono na 14 milionów, w tym 10 mln srebrnych, 3 mln złotych i 1 mln miedzianych. Jednak ta ilość nie wystarczała do prawidłowego obiegu i zaspokojenia potrzeb rynku. Konieczne było zwiększenie emisji monet i ewentualne wprowadzenie pieniądza papierowego.
Pieniądz papierowy w Księstwie Warszawskim wprowadzony został na mocy dekretu Króla Saskiego i Księcia Warszawskiego Fryderyka Augusta z 1 grudnia 1810 roku. Dekret ten wprowadził do obiegu bilety kasowe Księstwa Warszawskiego o wartościach: 1, 2 i 5 talarów dopiero od 1 lipca 1811 roku w łącznej ilości 9 milionów złp. Wykonano je na cienkim białym papierze i zaopatrzono w znak wodny. Posiadały drukowane podpisy komisarzy i kontrolera, oznaczenie serii i pięciocyfrową numerację kolejną (1 i 2 talary) banknoty pięciotalarowe miały numerację czterocyfrową. Podpis kontrolera Ulr. Mariana Piramowicza był umieszczony na wszystkich jednakowego wymiaru wartościach, natomiast podpisy komisarzy były różne. Bilety miały zabezpieczenie na dochodach celnych Księstwa, a ich zadaniem było uzupełnienie obiegu pieniężnego i zastępowanie monety srebrnej. Druku biletów dokonano w Dreźnie.
W klauzuli biletów podano: "Kasowy - Bilet Xsięstwa Warszawskiego. Będzie stosownie do rozkazu Nayiaśniejszago Króla Imci Saskiego Xsięcia Warszawskiego podług dekretu, pod d. I-go Grudnia 1810, w wszystkich Kassach publicznych przyjętym." Jednak w praktyce ten nowy pieniądz papierowy nie był w pełni wymienialny według swej wartości na monetę obiegową, dodatkowo był skrępowany i to bardzo istotnymi ograniczeniami:
- wymiana biletów na monetę dokonywana była za potrąceniem 4 groszy od każdych 6 złp., tj. 1 talara w biletach,
- podatki mogły być opłacane biletami jedynie do połowy należności, w tej samej wysokości mogły być dokonywane inne wpłaty do skarbu Księstwa Warszawskiego,
- nikogo nie można było zmusić do przyjęcia biletów kasowych jako zapłaty wynikającej z umów prywatnych.
Ze względu na wymienione ustawowe ograniczenia, talary papierowe Księstwa Warszawskiego nie cieszyły się zaufaniem ludności i starano się ich raczej nie przyjmować. Straciły bardzo na wartości w stosunku do monety obiegowej tak miedzianej, jak i srebrnej. Ten stan rzeczy pogarszał również fakt, że ludność na wymianie zdeprecjonowanych austriackich "Bankocetli" i biletów skarbowych z okresu powstania kościuszkowskiego wiele straciła. Puszczanie do obiegu biletów kasowych zostało dokonane wkrótce po podaniu zarządzeniach publicznych faktu, że skarb Księstwa Warszawskiego jest wyczerpany i nie jest w stanie zaspokoić długów swych wierzycieli. Ponadto ministrowie skarbu i spraw wewnętrznych wystąpili z propozycją by ich wierzyciele zgłosili się w odnośnych biurach w celu złożenia odpowiednich deklaracji, mocą których wyrażą oni chęć dalszego czekania na spłatę długu, względnie przyjmą w dzierżawę wskazane majątki na okres sześciu lat.
Opłakany stan kraju, klęska nieurodzaju w 1811 roku, stacjonowanie na terenie Księstwa licznych oddziałów wojsk francuskich i polskich oraz intensywne przygotowania Napoleona do ofensywy na Moskwę nie pozwoliły rządowi Księstwa na emitowanie wszystkich wydrukowanych biletów. Pozostały nienaruszone 22 skrzynie. Przekazano je w 1815 roku rządowi Królestwa Polskiego.
Po zajęciu Księstwa Warszawskiego przez wojska rosyjskie w styczniu 1813 roku bilety kasowe zostały całkowicie wyparte przez walutę rosyjską. Formalnym wycofaniem biletów kasowych i skarbowych z obiegu zajęła się Komisja Centralna Likwidacyjna Królestwa Polskiego, działała pod kierunkiem Stanisława Staszica, została specjalnie powołana do likwidacji długów Księstwa Warszawskiego.
Rząd Księstwa Warszawskiego uchodząc z Warszawy przed wojskami rosyjskimi na południe Polski i dalej do Drezna, dokonał w Krakowie spalenia wycofanych z obiegu przez rząd austriacki talarowych biletów kasowych Księstwa. Nie przyniosło to mieszkańcom tej części kraju wielkich strat, ponieważ ludność już wcześniej starała się wyzbyć posiadanych biletów, wymieniając je na towary lub na pieniądze austriackie.
Królestwo Polskie
Długa i żmudna praca przygotowawcza powołania do życia nowej, nieznanej dotąd w Polsce instytucji bankowo - kredytowej, zaangażowała ówczesnych mężów stanu do opracowań bardziej lub mniej szczegółowych, z których miała powstać zasadnicza ustawa powołująca tę tak potrzebną instytucję dla życia gospodarczego Królestwa Polskiego.
Ustawa z 17/29 stycznia 1828 roku powołała do życia w Warszawie Bank Polski, z celem " zaspokojenia długu publicznego - tudzież rozszerzenia handlu, kredytu i przemysłu narodowego" (art. 1). Niezależnie od tego, Bank skupiał w sobie najróżnorodniejsze czynności: emisyjne, depozytowe, hipoteczne, komisowe, przemysłowe, a także wpłaty instytucji i osób prywatnych. Wyposażony został w przywileje nadawane w zasadzie tylko instytucjom państwowym. Nadzór nad Bankiem, zgodnie z art. 42, sprawował początkowo prezydujący w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu. Bank obowiązany był składać szczegółowe sprawozdania ze swej działalności. Ponieważ artykuły 22 i 23 ustawy mają szczególne znaczenie dla emisyjnej działalności Banku Polskiego, podaję je dosłownie: "Dla ułatwienia tych wszystkich czynności Bank mocen jest wypuszczać bilety bankowe, tak aby bez najmniejszej zwłoki i bez żadnego potrącenia żądaniu zgłaszających się do wymiany tych biletów, zadość uczynić był w stanie. Mocen jest także wypuszczać bilety kasowe postanowieniem król. d. 15 kwietnia 1823 r. ustanowione, które Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu natychmiast po otwarciu Banku wnieść doń jest obowiązana. Wymiana ich odbywać się będzie w Banku na monetę srebrną stosownie do imiennej ich wartości, bez potrącenia trzech groszy od każdych pięciu złotych wyżej rzeczonem Postanowieniem Królewskim zastrzeżonego", oraz art. 23: "W żadnym przypadku wartość ogólna w obiegu biletów bankowych wraz z biletami kasowymi nie powinna przewyższać ilości funduszu własność Banku stanowiącego".
W chwili rozpoczęcia swych czynności, 6 maja 1828 r. Bank dysponował następującym kapitałem: w monetach 10 000 000 zł i w listach zastawnych 8 100 000 zł, a do 1829 roku powiększono go do 29 379 433 zł i 12 gr., zaokrąglając do 30 000 000 zł.
Niezwłocznie po otwarciu Bank Polski przejął będące pod opieką Skarbu następujące ilości biletów kasowych:
5 złotych 1 800 000 szt. wartości 9 000 000 zł.
10 złotych 400 000 szt. wartości 4 000 000 zł.
50 złotych 40 000 szt. wartości 2 000 000 zł.
100 złotych 10 000 szt. wartości 1 000 000 zł.
Razem 2 250 000 szt. wartości 16 000 000 zł.
19 maja 1828 r. Bank Polski podał do publicznej wiadomości, iż zgodnie z postanowieniem cara z 15 kwietnia 1823 r. puszcza w obieg bilety kasowe. Będą one wymieniane bez ograniczenia na monetę srebrną. Wprowadzenie biletów kasowych do obiegu następowało stopniowo. W 1828 r. wprowadzono ich na łączną sumę 8 996 175 zł. w następnym roku resztę, czyli 7 033 825 zł. W ciągu tych dwóch lat cała uprzednio przygotowana ilość biletów kasowych znalazła się w obiegu i powszechnym użyciu w Królestwie Polskim. Pieniądze te zostały życzliwie przyjęte przez ludność, gdyż wymiana ich na każdą inną będącą w obiegu monetę lub banknot nie sprawiała żadnych trudności.
Podział biletów kasowych na odcinki 5, 10, 50 i 100 zł. był trafny i w pełni odpowiadał potrzebom rynku, a to z tego względu, że monety zdawkowe będące w obiegu już od dłuższego czasu o wartościach 1, 3, 5 i 10 groszy oraz monety o większych wartościach nominalnych opiewających na 1, 2 i 5 złotych w srebrze, właściwie synchronizowały z wprowadzonym nowym pieniądzem papierowym. W praktyce jednak najczęściej używanymi biletami kasowymi były banknoty o wartości 5 i 10 zł. Stanowiły one 13 000 000 zł. i wynosiło to 81% wartości nominalnej całej emisji biletów kasowych wprowadzonych do obiegu w ciągu dwóch lat. Stosunkowo rzadko używane były odcinki o wartości 50 i 100 złotych.
Już w drugim roku, dzięki rozumnej działalności Banku Polskiego, jego kapitał zakładowy powiększono o następne 10 000 000 złotych.
Przewidywania dyrekcji Banku Polskiego w związku z przygotowaniem nowych ilości pieniędzy papierowych, niezbędnych do obiegu w Królestwie Polskim, sprawdziły się już w połowie 1829 roku. Nasycenie rynku biletami kasowymi (przygotowanymi przed powstaniem Banku Polskiego), okazało się niewystarczające. Rynek darzył wysokim zaufaniem nowe polskie pieniądze papierowe. Domagano się zwiększenia operacji pieniężnych w pieniądzu papierowym, jako łatwiejszym w użyciu, lżejszym a także w pełni zagwarantowanym w kruszcu oraz wszędzie wymienialnym na różną monetę w stosunku 1 : 1.
Bank polski nie mógł emitować następnych nakładów biletów kasowych ustanowionych decyzją cara z 3/15 kwietnia 1823 r. Bilety będące w obiegu stosunkowo szybko niszczyły niszczyły się, głównie z powodu słabej jakości papieru, stąd też zachodziła konieczność ich częstej wymiany na nowe.
Dążeniem Banku było wypuszczenie własnych biletów bankowych w możliwie krótkim czasie. Bank wyjednał więc u cara odpowiednie zezwolenie na wprowadzenie do obiegu w Królestwie Polskim biletów bankowych Banku Polskiego, zgodnie z treścią artykułu 22 i 23 ustawy o Banku Polskim z 17/29 stycznia 1828 r. W tym też celu, już w 1829 r. poczyniono odpowiednie przygotowania zmierzające do urządzenia fabryki własnych biletów bankowych. Rytownikowi Janowi Minheymerowi powierzono wykonanie projektów banknotów, niestety żaden z nich nie został zaakceptowany ani przez dyrekcję banku ani przez jego władze. Do obiegu wprowadzono inny, jednak w stylu zaprojektowanym przez Minheymara, a nawet z niektórymi elementami z jego projektów.
Na podstawie raportu ministra przychodów i skarbu uzasadniającego konieczność wprowadzenia do obiegu w Królestwie Polskim nowych papierowych znaków pieniężnych Banku Polskiego, car wydał 21 stycznia (2 lutego) 1830 r. dekret, upoważniający Bank do emisji własnych biletów bankowych o następujących nominałów: 5, 10, 50, 100, 500 i 1000 złotych, biletów o odcinkach 10, 500 i 1000 zł. z datą 1 maja 1830 roku w ogóle nie wydrukowano i nie wprowadzono do obiegu. Postanowienie to zobowiązuje Bank do wykonania banknotów pod najściślejszą kontrolą osób przysięgłych. Do sprawowania nadzoru nad produkcją nowych biletów bankowych i badania rachunkowości Banku Polskiego została upoważniona Komisja Umorzenia Długu Krajowego. Cytowany Wyżej dekret carski szczególną uwagę zwraca na to, by ilość wprowadzonych przez Bank biletów bankowych nie przekraczała postanowienia zawartego w art. 23 ustawy z 17/29 stycznia 1828 r. oraz by wprowadzanie tych biletów do obiegu było dokonywane w miarę istotnej potrzeby. Wycofywane i likwidowane bilety kasowe i bankowe nie nadające się do dalszego obiegu w skutek nadmiernego zużycia Bank powinien ostemplować specjalnym stemplem kasującym i przechowywać do chwili, gdy wartość biletów osiągnie wartość 1 mln złotych, wówczas minister przychodów i skarbu wyda zezwolenie na ich komisyjne zniszczenie.
Wprowadzenie do obiegu pierwszego biletu bankowego Banku Polskiego opiewającego na 50 zł. emisji z 1 maja 1830 r. zostało dokonane w Warszawie dnia 26 listopada 1830 r. czyli na trzy dni przed wybuchem powstania listopadowego. Jednak wskutek stezauryzowania w okresie powstania przez ludność znacznych ilości monety obiegowej, bilety 50 zł ze względu na dużą siłę nabywczą nie zawsze odpowiadały wymogom rynku i ogólnym potrzebom wymiany. Dał się odczuć wyraźny brak monety drobnej oraz biletów bankowych o mniejszych wartościach nominalnych. W wyniku tego wprowadzono do obiegu pięciozłotowe bilety kasowe wykonane wg form zatwierdzonych postanowieniem carskim z 26 kwietnia 1825 roku na łączną sumę 1 379 220 zł, co było bardzo cennym i głęboko przemyślanym posunięciem Rządu Narodowego w okresie wyjątkowo trudnym dla prawidłowej gospodarki pieniężnej kraju.
Dotkliwy brak na rynku pieniężnym monety zdawkowej skłonił Rząd Narodowy do wydania polecenia Bankowi Polskiemu pośpiesznego przygotowania nowych biletów zdawkowych opiewających na 1 i 2 zł. Po podjęciu przez Sejm uchwały, już 1 sierpnia 1831 r. Bank wprowadził do obiegu i powszechnego użytku bilet jednozłotowy, z jednoczesnym wycofaniem równowartości w biletach 50 zł.
Wskutek załamania się powstania i poddania się Warszawy 8 września 1831 r. działalność Banku Polskiego była z każdy dniem bardziej ograniczana i nie była już w stanie wywierać wpływu na zaistniałą sytuację w kraju. Działalność BP była wtedy znacznie uzależniona od decyzji i poleceń z Petersburga. W na przełomie 1831 i 1832 r. nadeszły z zagranicy transporty srebra , z którego wybito w Mennicy Warszawskiej brakującą w obiegu monetę. Car Mikołaj I wydał polecenie usunięcia z obiegu w Królestwie Polskim jednozłotowych biletów Banku Polskiego - zwanych w Petersburgu rewolucyjnymi - do dnia 1 grudnia 1832 r. W miejsce wycofanych, a także zniszczonych w obiegu biletów bankowych i kasowych, wprowadzono w 1832 roku nowo przygotowane pięciozłotowe bilety kasowe, wykonane zgodnie z postanowieniem z 26 kwietnia 1825 r. Dzięki usilnym zabiegom dyrekcji Banku, uzyskano w 1834 r. podwyższenie kapitału zakładowego o następne 12 mln, który w sumie stanowił już 42 mln zł tego samego roku 10 czerwca wprowadzono bilet 100 złotowy, a 15 grudnia 1835 r. bilet pięciozłotowy z datą emisji 1 maja 1830 r.
Po powstaniu listopadowym ingerencja w wewnętrzne sprawy Banku i poszczególnych organów władzy administracyjnej Królestwa ma coraz wyraźniejszy wyraz. Dotychczasowa, w zasadzie samodzielna, polityka emisyjna dyrekcji Banku jest różnymi sposobami i w różnej formie krępowana. Coraz bardziej daje się odczuć dążenie Petersburga do zunifikowania istniejącego systemu pieniężnego Królestwa Polskiego z systemem rosyjskim , a tym samym do zlikwidowania odrębnego systemu pieniężnego, operującego innym niż w imperium środkiem obiegowym. Rada Administracyjna 21 lipca 1841 r. wprowadziła dla Banku Polskiego nową instrukcję, określiła w niej pokrycie ustawowe dla banknotów Banku Polskiego, będących w obiegu i powszechnym użyciu. Pokrycie to powinno być w wysokości co najmniej 1/7, czyli 14,2% w kruszcu (srebrze). Car ukazem z 1841 r. zarządził by rubel rosyjski stał się w Królestwie Polskim jednością menniczą i liczebną, a system pieniężny Królestwa ujednolicony z systemem istniejącym w Cesarstwie Rosyjskim. Kapitał zakładowy Banku wynoszący 42 mln zł przeliczony po kursie 6,666 zł za 1 rubla srebrem wynosił
6 300 000 rubli srebrem, został podwyższony o dalsze 1 700 000 rbl. sr., co stanowiło wartość 8 000 000 rbl. sr. Dawne oznaczenia walutowe i napisy na monetach i banknotach podawane w złotych polskich i groszach, powinny posiadać także równowartość w walucie rosyjskiej - w rublach srebrnych, kopiejkach i półkopiejkach. Wprowadzono nową jednostkę wagi menniczej - funt rosyjski i jednostkę menniczą dla wszystkich monet - rubel srebrny. Zarządzono także, by bilety Banku Polskiego zostały zmienione, a nowe wprowadzano stopniowo, w następujących odcinkach : 1, 3, 10, 25, 50 i 100 rbl. sr., z jednoczesnym wycofywaniem z obiegu odpowiednich ilości biletów bankowych i kasowych. W związku z tym BP zmuszony był poczynić odpowiednie starania w kierunku przygotowania nowych emisji swych biletów, z podaniem na ich stronie głównej napisów w dwu językach - polskim i rosyjskim, a na stronie odwrotnej w trzech - angielskim, francuskim i niemieckim. Banknoty o nominałach 50 i 100 rubli srebrem były zbędne, między innymi ze względu na swą wysoką wartość - nie zostały przygotowane i wprowadzone do obiegu.
Kapitał zakładowy BP wynoszący dotychczas 8 mln rbl. sr. został w latach 1845 - 46 podwyższony o 2 mln rbl. sr., które przeznaczone na udzielanie pożyczek hipotecznych właścicielom dóbr ziemskich. Po roku 1857 nie było już w obiegu w Królestwie Polskim żadnych biletów kasowych ani bankowych. Kursowały jedynie bilety bankowe w rublach srebrem, natomiast po 1866 roku i te zostały wycofane. Wprowadzone bowiem bilety kredytowe Banku Państwa Rosyjskiego.
Należy szczególnie podkreślić, że i w drugim okresie działalności - po upadku powstania listopadowego, BP wywiązywał się z przywileju emisyjnego, ku pełnemu zadowoleniu ludności, mimo stosowania coraz ostrzejszych ograniczeń w prowadzeniu odpowiedniej polityki pieniężnej w Królestwie Polskim. BP , opierając się przez wiele lat o "najwyżej zatwierdzone ukazy", potrafił tak poprowadzić swą politykę, by działalność emisyjną kontynuować jak najdłużej i zachować posiadane przywileje. Jednak mimo wszystko, warunki warunki działalności BP pod koniec lat sześćdziesiątych były bardzo ciężkie, a bilety bankowe z datą 1866 były ostatnimi biletami, jakie zostały wprowadzone do obiegu. W roku 1870 minister finansów Rosji bez podania przyczyn i żadnego powodu ze strony BP odebrał przywilej emisji biletów, jako prawnego środka płatniczego w Królestwie Polskim. Od tego czasu bilety bankowe były intensywnie wycofywane a w ich miejsce wprowadzane nowe, ale już Państwowego Banku Rosji, czyli takie same jakie były w użyciu na terytorium Cesarstwa. Bank Polski postanowiono wkrótce w stan likwidacji. Pieniądze wycofywano z obiegu bez specjalnego rozgłosu. Monety polskie złote, srebrne i miedziane, po wycofaniu ich z obiegu przez kasy skarbowe były niezwłocznie przesyłane do mennicy warszawskiej lub petersburskiej, gdzie zostały przetopione i wybito z nich ponownie monety rosyjskie. Państwowe bilety kredytowe BP oraz rosyjska moneta złota, srebrna i miedziana stały się powszechnym i jedynym prawnym środkiem płatniczym także na terenie Królestwa Polskiego pod zaborem rosyjskim. Wycofywania biletów bankowych i ich wymiany dokonywano do lipca 1875 roku. Po tym terminie traciły one wszelką wartość.
1 stycznia 1886 roku Bank Polski przekazał posiadaną gotówkę oraz wszelkie walory pieniężne swemu likwidatorowi - Kantorowi Warszawskiemu Banku Państwa. Pozostałe aktywa bankowe zostały przekazane w 1894 roku, całkowitą likwidację Banku Polskiego ogłoszono 15 października 1894 r.
Generalne Gubernatorstwo Warszawskie
Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa 1916 - 1924
Na terytorium Rzeczypospolitej w okresie poprzedzającym I wojnę światową a także w początkowym okresie jej trwania istniały odrębne waluty i systemy pieniężne państw zaborczych. Niemiecki i rosyjski system pieniężny był walutą złotą a austro-węgierski pośrednio opierał się na złocie, jednak bez wymienialności w kraju. W poszczególnych zaborach znajdowały się w obiegu monety i banknoty opiewające na: kopiejki i ruble (zabór rosyjski), halerze i korony (zabór austriacji), oraz fenigi i marki (zabór niemiecki). W okresie I wojny światowej systemy pieniężne zostały przez państwa zaborcze radykalnie zmienione. Zawieszona została całkowicie wymienialność na złoto, zarówno pieniędzy będących w obiegu jak i nowo emitowanych banknotów. Monety złote, srebrne, brązowe i niklowe zniknęły z obiegu. W ich miejsce wprowadzono nowe emisje pieniądza papierowego oraz monetę bitą w żelazie i aluminium.
Obszar byłego zaboru rosyjskiego w czasie I wojny światowej był od 1915 roku okupowany przez wojska niemieckie i austriackie. Na obszarze tym znajdowały się w obiegu waluty trzech państw zaborczych, o różnej sile nabywczej i różnych kursach przeliczeniowych. Każde z państw, którego wojska zajęły odnośne terytorium innego zaboru, ustalało korzystny kurs własnej waluty w stosunku do tej, która była obiegową dotychczas. Zezwalano na płacenie zobowiązań również w walucie innego zaborcy, lecz według narzuconego, urzędowego i oczywiście niekorzystnego kursu. Szczególnie okupantom niemieckim chodziło o możliwie maksymalne wyeksploatowanie i ograbienie terenów polskich oraz przerzucenie kosztów utrzymania swej administracji i wojsk na barki ludności polskiej.
W związku z utworzeniem przez Rzeszę Niemiecką tzw. Generalnego Gubernatorstwa Warszawskiego, które miało stać się jakoby zalążkiem państwa polskiego, stworzono instytucję emisyjną pod nazwą: Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa. Na banknotach Kasy umieszczono napis: "Rzesza Niemiecka przyjmuje odpowiedzialność za spłatę Biletów Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej w markach niemieckich po cenie nominalnej". Niebawem ukazało się rozporządzenie, którego mocą ustanowiona została marka polska, jako jedyny środek płatniczy w Generalnym Gubernatorstwie Warszawskim. Tym samym waluta rosyjska - rubel została usunięta z obiegu na terytorium wchodzącym kiedyś w skład zaboru rosyjskiego. Banknoty (bilety) PKKP wprowadzono do obiegu w dniu 26 kwietnia 1917 roku w odcinkach: 1/2, 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 i 1000 marek polskich, po czym rząd Rzeszy zaczął pośpieszne wycofywanie marek niemieckich z okupowanego terytorium Polski. Celowo natomiast wprowadzano coraz to nowe ilości okupacyjnych marek polskich, których suma na dzień 11 listopada 1918 roku wynosiła 880,1 milionów.
Rzeczpospolita Polska
Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa przeszła pod zarząd polski po 11 listopada 1918 r. Na mocy dekretu z 7 grudnia 1918 r. instytucja ta stała się "jedyną emisyjną instytucją bankową Państwa Polskiego, kasą centralną urzędów państwowych i miejscem przechowywania depozytów, znajdujących się pod opieką państwa". Nie wprowadzono przy tym żadnego rozróżnienia między banknotami PKKP drukowanymi przed i po 11 listopada 1918 roku. Istnieją dwie emisje okupacyjne, pierwsza z napisem "Zarząd jenerał - gubernatorstwa warszawskiego", druga z napisem "Zarząd Generał - Gubernatorstwa Warszawskiego".
Pierwszym aktem prawnym, dotyczącym przyszłej polskiej waluty był dekret z dnia 5 lutego 1919 r., stanowiący, że polska jednostka monetarna dostanie nazwę lech, a jej setna część grosz. Jednak już 28 lutego 1919 r. ukazała się Ustawa Sejmowa uchylająca powyższy dekret i stanowiąca, że jednostką monetarną będzie złoty, a jego setna część nazywać się będzie grosz. Faktyczna zmiana waluty z marki na złoty dokonana została jednak na początku 1924 r. Do tego czasu marka polska pozostała w dalszym ciągu pieniądzem obiegowym w kraju.
W pierwszym okresie istnienia państwa polskiego, na terenie kraju obiegało kilka rodzajów deprecjonowanych walut zaborczych: korony, marki oraz ruble. Rzecz jasna, że należało wprowadzić na całym obszarze Rzeczpospolitej Polskiej jednolitą walutą polską. W tym też celu ukazały się odrębne akty prawne, których mocą marka polska wprowadzona została do byłego zaboru pruskiego oraz byłego zaboru austriackiego. Dopiero jednak na początku stycznia 1920 r. marka polska stała się jedynym prawnym środkiem płatniczym na całym obszarze Rzeczypospolitej (odrębność walutowa górnośląskiej części województwa śląskiego, gdzie obiegała jeszcze marka niemiecka, została zniesiona rozporządzeniem Rady Ministrów 21 grudnia 1922 roku).
Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa, z konieczności przejęta w listopadzie 1918 roku przez władze polskie, traktowana traktowana była jako instytucja przejściowa. Przewidywano natomiast powołanie do życia banku państwowego - Banku Polskiego, który przejąłby wszystkie czynności PKKP i stał się jedynym bankiem banków w Polsce. Kolejne rządy planowały też wprowadzenie trwałej waluty polskiej, zgodnie z Uchwałą Sejmu Ustawodawczego z 28 lutego 1919 r. Na początku 1919 r. zamówiono nawet w drukarniach krajowych i zagranicznych pewną ilość banknotów dla nie ustalonej jeszcze prawnie jednostki monetarnej. Poszczególne wartości opiewały nie na marki polskie, lecz na złote i były wydrukowane w następujących nominałach: 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500, 1000 i 5000 złotych z datą 28 lutego1919 r. i napisem Bank Polski. Ogólny chaos walutowy i sytuacja gospodarcza nie sprzyjały jednak ujednoliceniu zagadnień pieniężnych. Z tego też powodu musiano przedłużyć istnienie Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej na dalsze lata. W celu likwidacji powstałych niedoborów budżetowych. PKKP emitowała coraz większe ilości marek polskich, tempo wzrostu emisji marki i długu budżetowego przedstawia poniższa tabela.
Data ilość marek polskich
w obiegu
(w mln mkp.) zadłużenie państwa wobec PKKP w markach
(w mln mkp.)
31 grudnia 1918 1 023,8 117,8
31 grudnia 1920 49 361,5 59 625,0
31 grudnia 1922 793 437,5 675 600,0
31 stycznia 1924 313 660 000,0 238 200 000,0
27 kwietnia 1924 ...
Noane