T: Historia pieniądza papierowego na ziemiach polskich do XIX w.
Banknoty w Europie pojawiły się w XVII w. Ich ojczyzną była Szwecja, zadłużona po licznych wojnach. W 1694 r. powstał Bank Anglii, który wydawał papierowe pokwitowania na zdeponowane w nim złoto. Pierwsze pomysły utworzenia w Polsce banku narodowego emitującego pieniądz papierowy przedstawił już podczas Sejmu Czteroletniego bankier z Warszawy Andrzej Kapostas. Duży wpływ miały tu też doświadczenia Tadeusza Kościuszki. 10 maja 1794 r. Naczelnik powołał do życia Radę Najwyższą Narodową – odpowiednik rządu. W jej skład wchodził m.in. Wydział Skarbowy, na czele którego stanął Hugo Kołłątaj. Już 8 czerwca Rada podjęła uchwałę o biletach skarbowych. W dniu wejścia w życie uchwały utworzono Tymczasową Dyrekcję Biletów Skarbowych. W jej skład weszło 7 osób, w tym 3 bankierów warszawskich, resztę stanowili przedstawiciele magnaterii.
Podczas oblężenia Warszawy weszły do obiegu pierwsze bilety skarbowe. Miały one wysokie nominały od 5 do 1000 złotych. Społeczeństwo było nieufne. Dlatego Kościuszko nakazał emisję mniejszych nominałów dla zwykłych obywateli. W niecałe 2 tygodnie wypuszczono w obieg bilety zdawkowe od 10 groszy do 4 złotych. 6 listopada 1794 r. przestały być środkiem płatniczym. Po upadku powstania kościuszkowskiego, każda z dzielnic Rzeczypospolitej otrzymała pieniądze papierowe tego państwa, do którego została wcielona.
W 1806 r. Napoleon pokonuje Prusy i wkracza na ziemie polskie. Powitał go wybuch entuzjazmu. Polacy oczekiwali przekreślenia rozbiorów i odbudowy ich państwa. Księstwo Warszawskie od pierwszych dni znajdowało się trudnej sytuacji finansowej. Niedawne rozczarowanie z czasów insurekcji kościuszkowskiej biletami skarbowymi zniechęciło do eksperymentowania pieniądzem papierowym. Tymczasem postanowiono pozostawić system pruski, oparty na talarze. Był łatwy do przeliczenia: 1 talar = 6 złotym czyli 180 groszom. Skutkiem był napływ bilonu pruskiego do Księstwa. Po przyłączeniu do Księstwa części Galicji w 1809 r. w obiegu znalazły się austriackie pieniądze papierowe, tzw. bankocetle. Ujednolicenie systemu walutowego nie było zatem proste. Trudno było też mówić o stabilności państwa. Dodatkowo budżet był obciążony Bajońskimi sumami, były to pieniądze jakie Księstwo Warszawskie musiało zwrócić Francji po wojnie pruskiej. Reforma systemu pieniężnego zyskiwała na pilności.
Efektem kilkumiesięcznych dyskusji był dekret wydany przez Fryderyka Augusta 1 grudnia 1810 r. Wprowadzał nowy środek płatniczy – bilety kasowe Księstwa Warszawskiego. Powołał też instytucję emisyjną – Główną Kasę Wymiany. Bilety kasowe pojawiły się w obiegu w lipcu 1811 r. Bilety jednak nie stały się prawnym środkiem płatniczym, ich przyjmowanie było dobrowolne. Płace w tamtych czasach wyglądały następująco:
Robotnik: 36 – 48 groszy dziennie
Nauczyciel i organista: ok. 200 złotych rocznie
Pisarz miejski: 400 złotych rocznie
Porucznik: 1800 – 2500 złotych rocznie
Generał: 20000 – 37000 złotych rocznie
Ceny:
Funt chleba (0,5 kg) – 7 groszy
Funt wieprzowiny – 25 -90 groszy
Trzewiki męskie – 8 – 11 złotych
Wydarzenia z roku 1812 zniszczyły zaufanie do banknotów. Główna Kasa Wymiany zmieniała swoje siedziby. Banknoty zostały palone i z czasem traciły na ważności. Ostatni raz Komisja spotkała się w 1816 r., a w 1824 powstała Komisja Centralna Likwidacyjna która nie wykupiła pozostałych w obiegu biletów.
W 1815 r. na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego utworzone zostało Królestwo Polskie, połączone unią personalną z Rosją. W 1821 r. funkcję ministra skarbu obejmuje Ksawery Drucki – Lubecki (1779-1846). W 1825 r. powstało Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, które umożliwiło uporządkowanie sytuacji finansowej zadłużonych ziemian. Zwieńczeniem wszystkich wysiłków było utworzenie w styczniu 1828 r. Banku Polskiego. Bicie monet Królestwa Polskiego nastąpiło już w 1815 r.. Podstawową jednostką był złoty , który dzielił się na 30 groszy. Bito bilon, monety srebrne o nominałach: 1,2,5 i 10 złotych, oraz monety złote o nominale 25 i 50 złotych. W 1824 r. wydrukowano bilety kasowe Królestwa Polskiego o nominałach 5,10,50 i 100 złotych, ale na razie nie wprowadzono ich do obiegu. Sceptyczny poglądom Druckiego – Lubeckiego był bankowiec Ludwik Jelski, niepokoił go państwowy charakter nowego banku. W końcu Drucki – Lubecki zdołał przekonać Jelskiego do swych planów. W 1827 r. udaje się do Petersburga, jednak natrafia tam na problemy.
Ostatecznie w styczniu 1828 r. car Mikołaj I podpisuje dekret o utworzeniu Banku Polskiego. Uroczyste otwarcie nastąpiło 6 maja 1828 r. Pierwszym Prezesem zostaje wspominany już Ludwik Jelski. Bank poza emisją pieniędzy miał udzielać kredytów komercyjnych, wspierać rozwój przemysłu, finansować budowę dróg bitych.
PŁACE:
Murarz dziennie – 100 – 130 groszy
Stróż nocny rocznie – 500 złotych
Pisarz miejski – 1500 złotych
Burmistrz – 10000 złotych
Chleb – 3 grosze
Funt cielęcy – 15 groszy
Wizyta u dentysty – 2 złote
W listopadzie 1830 r. wybucha powstanie. Jego wybuch pogrzebał plany Lubeckiego. Władze powstańcze przejęły budynek banku i tam urzędowały. Pierwszą decyzją było utworzenie kantoru, gdzie można było wymieniać bilety i banknoty na monety kruszcowe. Pojawia się problem z brakiem kruszca, Rząd tymczasowy podporządkowuje mennicę Bankowi Polskiemu. Następuje detronizacja cara. Nakazano mennicy zmienić wzory monet, usuwając z nich portret monarchy. Po klęsce władze Banku Polskiego uciekają, ale zawracają . Decyzja podyktowana była troską o zachowanie tak ważnej instytucji. W następnym okresie bank podporządkował się władzom rosyjskim. Polskie banknoty były drukowane na charakterystycznym zielonym papierze. W obiegu było ich 735 tys.
Po upadku powstania listopadowego autonomia Królestwa Polskiego została praktycznie zlikwidowana. Naczelne stanowiska zajmowali Rosjanie. W 1841 r. w Królestwie w miejsce złotego wprowadzono ruble. Była to ważna reforma. Tradycyjna polska jednostka monetarna ( złoty dzielący się na 30 groszy) przechodził do historii. Nową walutę wprowadzono w relacji 1 zł = 16 kopiejek, czyli 1 rubel = 6,66 zł Wówczas też na banknotach Banku Polskiego pojawiły się napisy dwujęzyczne. W 1859 r. już tylko po rosyjsku.
15 grudnia 1863 r. Rząd Narodowy wydał dekret o emisji Obligacji Tymczasowych Pożyczki Ogólnej Narodowej. Obok podatków. Datków dobrowolnych, rekwizycji kas rządowych i skarbowych były one źródłem finansowania powstania styczniowego. Plan wprowadzenia własnego pieniądza nie powiódł się. Wydrukowane we Francji w czerwcu 1864 r. banknoty o łącznej wartości ponad 23 mln złotych polskich nie mogły już trafić do Polski.
W 1866 r. zniesiono odrębny budżet Królestwa, a w 1870 r. przekształcono Bank Polski w kantor Rosyjskiego Banku Państwowego. Wszystkie banknoty rublowe Banku Polskiego utraciły swoją ważność po 1 lipca 1875 r. Bank Polski ulega likwidacji. Jedyną walutą płatniczą jest rosyjski rubel.
Na terenach zaboru pruskiego obowiązywały marki. 100 marek z 1910 r. :
Istnieją dwie odmiany różniące się kolorem numeracji i pieczęci (czerwona lub zielona). Grafika banknotu jest typowo niemiecka. Na rewersie widnieje postać kobiety – Germanii, dąb – wieczne trwanie. W głębi – na drugim planie- pancerniki, które podkreślają siłę państwa niemieckiego i nienaruszalność jego granic.
Na ziemiach polskich pod zaborem austriackim, czyli w Galicji, w obiegu były guldeny aż do roku 1900, w którym nastąpiła zmiana na korony.
Noane