Pochówek w epoce brązu
„Sednem każdej cywilizacji są zakorzenione w niej wartości religijne” mówi Braudel. W każdym systemie społeczno-kulturowym zakorzeniona jest religia określająca stosunek żywych do zmarłych. Sposób obchodzenia się z tymi zmarłymi jest tej tezy uzasadnieniem. Ściśle ze sferą wierzeń powiązane są formy grobów oraz pochówków, „wyposażenie zmarłego”, a także praktykowana obrzędowość. Obrządek pogrzebowy często jest uważany za „rytualne jądro” każdej kultury. Świadczy o tym między innymi fakt, iż wiele nazw kultur bierze swój rodowód właśnie od typowych detali sposobu grzebania zmarłych, na przykład kultura grobów jednostkowych, kultura mogiłowa, kultury pól popielnicowych, kultura grobów jamowych, kultura grobów katakumbowych, i inne. W obliczu tych danych drobiazgowe wyjaśnianie konieczności powiększania wiedzy o jego różnorakimi modelami jest nieistotne. Badania nad sposobami grzebania zmarłych jest bardzo ważną częścią archeologii.
Epoka brązu
Na naszych ziemiach epoka brązu została podzielona za pomocą metody mechanicznej i arbitralnej. W przedziale czasowym od 1800 p. n. e. do 700 p. n. e. zostało wydzielonych pięć okresów. Pierwszy mieści okres 300 lat, pozostałe po 200. Rozgraniczenie to nie wykazuje cech periodyzacji, jest skutkiem zasadniczych przeszkód przy określeniach chronologicznych dla tej epoki. Powstało ono w oparciu o datowanie skandynawskie. Uprzednie domniemania powstały ze stanowiska, że inicjujące przejawy nadchodzącej epoki decydujące o granicy chronologicznej to w tym przypadku wystąpienie pierwszych brązowych przedmiotów w inwentarzu kulturowym. W razie wdrożenia kryteriów uwarunkowanych odmienną argumentacją, daty określające ramy występowania wielce by się zmieniły. Jeśliby uznać upowszechnienie się surowca tej epoki (brązu) na całym terenie kraju za genezę tej epoki, rezultatem byłoby przesunięcie jej początku na okres około 1300-1250 p. n. e. Z kolei z drugiej strony już w kulturze pucharów dzwonowatych można spotkać przedmioty wykonane z brązu z niedużą zawartością cyny (w granicach 5%). Występują one jako produkty miejscowe i poprzedzają ustanowioną granicę czasową wyznaczającą początek epoki brązu. W świetle tych faktów powinno się uznawać wyżej wymienione datowanie jako wielce umowne. Dąży ono do uporządkowania zjawisk i faktów na kanwie czasowej. Daleko bardziej kontrowersyjne sprawia wrażenie zakończenie epoki brązu na naszych ziemiach około 700 p. n. e., pomimo, że w krajach bardziej wysuniętych na południe wystąpiło ono nieco wcześniej. Ponieważ minimum przez następne 200 lat na naszym terenie dominowały kultury, które w zupełności opierały się jeszcze na inwentarzu brązowym, a zaledwie w małym wymiarze użytkowali żelazo, z reguły importowane.
Obrządek pogrzebowy kultury unietyckiej
Kierunek, z którego na nasze ziemie przybyły kultury związane z brązem to południowy zachód. Istniało tam środowisko, w którym występowały złoża rud (Rudawy, Rudawy Słowackie). Wliczają się one w środkowoeuropejski kompleks kultury unietyckiej, której nazwa pochodzi od miejscowości Únětice w północno-zachodnich Czechach. Kultura unietycka jedynie swoim północno-wschodnim skrzydłem wchodziła na teren Polski, mieszcząc w sobie obszar Śląska oraz Wielkopolski do wysokości rzek Noteć i Prosna. Rodowity obszar tejże kultury należał do Czech, zatem była to kultura środkowoeuropejska w pełnym tego słowa znaczeniu. Na jej powstanie niebagatelny wpływ miała kultura pucharów dzwonowatych oddziałująca na lokalne podłoże grup kultury ceramiki sznurowej. Skutkiem tego wykrystalizowało się kilka grup kultury unietyckiej, z których najprawdopodobniej najważniejsza jest grupa czeska ze stanowiskiem w Úněticach. Egzystowanie tejże kultury występuje w czasie trwania I okresu brązu, w latach od 1800 p. n. e. do 1500 p. n. e. Jej najbujniejszy rozwój przypada na drugą połowę tego okresu. Porównywalnie do poprzednich kultur, ludność kultury unietyckiej zajmowała się rolnictwem, interesując się jedynie najlepszymi glebami. O wielkości produkcji przemawiają duże jamy zasobowe oraz wielkie naczynia służące do magazynowania nadwyżki ziarna w postaci kilku gatunków pszenicy, jęczmienia, prosa, a także roślin strączkowych. Rozwój przetwórstwa spożywczego ukazują powszechnie występujące żarna nieckowate. W kurhanie w Szczepankowicach w okolicy Wrocławia zostało znalezionych aż 32 okazów tego typu żaren. Większość informacji o kulturze unietyckiej na naszych ziemiach ma swoją genezę w znaleziskach grobowych.
W fazie protounietyckiej pochówki zgrupowane były w niedużych skupiskach, gdzie liczba grobów nie przekraczała dwudziestu. Zazwyczaj pozostawały w pewnym odosobnieniu w stosunku do późniejszych grobów pozostałych faz kultury unietyckiej. W Czechach i na Morawach jamy grobowe nie były wyposażone w żadną dodatkową konstrukcję. Zmarli (tak kobiety jak i mężczyźni) chowani byli w grobie na prawym boku w pozycji skurczonej z głową skierowaną w kierunku południowym. Wyłącznie na cmentarzysku w miejscowości Šardičky odnotowano rozróżnienie w układaniu zmarłych na prawym lub lewym boku zależnie od płci. Procent pochówków ciałopalnych był bardzo niewielki. Najważniejszym elementem wyposażenia grobów była ceramika. Dosyć powszechnie wkładano także do grobów przedmioty kościane lub krzemienne. Rzadko natomiast występowały wyroby metalowe.
Na obszarze Polski ślady osadnictwa spotyka się na Dolnym Śląsku, między innymi w Marszowicach, Żernikach Wielkich, Wrocławiu-Oporowie. Na niedużych cmentarzyskach zmarli byli chowani prostokątnych lub owalnych jamach grobowych. Zwykle byli układani w pozycji skurczonej na prawym boku. Całkowite sporadycznie notuje się pochówki ciałopalne. Ceramika stanowiła podstawowy typ wyposażenia grobów. Porównywalne zasady ukazuje obrządek pogrzebowy tej samej fazy na terenie środkowych Niemiec.
W starszej i młodszej fazie kultury unietyckiej na Morawach były kontynuowane najbardziej istotne właściwości rytuału pochówkowego z okresu protounietyckiego. Przede wszystkim rzecz w obrządku szkieletowym i braku zróżnicowania ułożenia zwłok ze względu na płeć zmarłego. Wciąż najważniejszy element wyposażenia grobowego stanowiła ceramika. Jednakże w rozważanym okresie prawie zawsze towarzyszyły jej wyroby kościane, kamienne oraz metalowe. W miarę upływu czasu coraz bardziej rozpowszechniał się zwyczaj umieszczania zwłok w drewnianych trumnach. Powszechny stał się także zwyczaj powtórnego otwierania jam grobowych.
Własnością obrządku pogrzebowego ludności kultury unietyckiej w Czechach jest powszechna obecność kamieni w wypełniskach jam grobowych. Stosunkowo częściej niż na pozostałym obszarze spotyka się tutaj pochówki dwóch lub więcej osób, a także pochówki samych czaszek. Regułą były pochówki szkieletowe na prawym boku z głową skierowaną w kierunku południowym. Niezwykle rzadko można spotkać pochówki ciałopalne. Ten typ rytuału dotyczył głównie dzieci. W południowej części Czech, okazjonalnie także na Łużycach, w Dolnej Austrii oraz na Morawach odnotowano liczne przypadki niewielkich kurhanów z kamiennymi jądrami oraz przeważnie kilkoma pochówkami pod ich płaszczem.
Niezwykłą rzecz zwyczaju pogrzebowego kultury unietyckiej na obszarze południowo-zachodniej Słowacji stanowiło praktykowanie zasady układania zmarłego na prawym lub lewym boku w zależności od jego płci. Reguły te stosowane były w tamtejszych jednostkach episznurowego, przykarpackiego kręgu kulturowego (w lokalnym wariancie wczesnej fazy kultury mierzanowickiej – tak zwany typ Veselé oraz w grupie nitrzańskiej).
W saraszej fazie kultury unietyckiej (fazy II-IV według Mouchy 1963) na obszarze Polski kontynuowano obyczaje z fazy protounietyckiej. Nadal funkcjonowały te same cmentarzyska (na przykład Wrocław-Oporów). Obrządek szkieletowy zdecydowanie przeważał. Zmarłych niemal wyłącznie chowano w pozycji skurczonej na prawym boku z głową skierowaną w kierunku południowym. Dosyć licznie odnotowuje się ślady kamiennych i drewnianych konstrukcji jam grobowych.
W młodszej fazie (V-VI) wyłoniły się całkowicie nowe cmentarzyska. Mimo tego nadal funkcjonowały te zakładane w fazach starszych. Do budowy jam grobowych prawie zawsze używano różnorakich konstrukcji kamiennych (takich jak bruki, ściany, kamienne nasypy-mogiły, i tym podobne). Reguła typowo „unietyckiego” ułożenia zmarłego była w tamtym czasie bardzo rygorystycznie przestrzegana. W wyposażeniu grobowym ważne miejsce zaczęły zajmować przedmioty metalowe i ozdoby bursztynowe. Coraz częściej spotykane były przypadki powtórnego odkrywania jam grobowych.
Całkowicie nowy element obrządku pogrzebowego omawianej fazy kultury unietyckiej na Śląsku i w Wielkopolsce stanowiły tak zwane groby typu kurhanowego - „książęce”, których nazwa brała się to z tego, że były bardzo dobrze stworzone konstrukcyjnie, przy czym jeszcze występowało bogate wyposażenie. Do tej pory odnaleziono dwa ich skupiska: aż 14 takich mogił w południowej Wielkopolsce w Łękach Małych w okolicy Kościana oraz na Dolnym Śląsku w Szczepankowicach, gdzie zbadano jeden. Pod dodatkowym kamiennym płaszczem nasypu o namiotowym kształcie kryły się zbudowane z grubych dranic drewnianych solidne komory grobowe. Poza omówionymi wcześniej w kilku innych miejscowościach na Śląsku także odnotowano mniejszych rozmiarów kurhany.
Groby książęce były pochówkami mężczyzn, którzy w swojej grupie społecznej pełnili bardzo ważną i cenioną rolę. Kurhany te mierzyły do 8 metrów wysokości oraz 42 metrów średnicy. Zmarły układany był w pozycji leżącej na plecach, wyprostowany. Jego bogate wyposażenie stanowiła broń, ozdoby i naczynia. Zdarzało się, iż obok mężczyzny leżała także kobieta. Popularne było składanie złotych wyrobów jako datków grobowych. Mniej ważnych współplemieńców umieszczano w grobach najczęściej płaskich, rzadziej kurhanowych. Układano ich w pozycji skurczonej, pozostawiając im znacznie skromniejsze wyposażenie. Zdarzało się, że zwłoki małych dzieci chowano w dużych naczyniach zasobowych.
Groby książęce są dowodem wielkich dóbr, które występowały w obrębie kultury unietyckiej, skumulowane jednak w rękach nielicznych. To zjawisko dowodzi, iż w poszczególnych ośrodkach regionalnych powstała na fundamencie plemiennym władza oligarchii lub arystokracji plemiennej, której podstawą były tak wysoki autorytet będący skutkiem rzekomych boskich przodków, jak i pozyskiwane bogactwa. Niebagatelnym powodem było znaczenie militarne oraz argument orężny. Dzięki tego typu władzy ta kultura przerodziła się w ważną prowincję kulturową w środkowej części kontynentu. Jednocześnie miała swój znaczny wkład w powstawanie genezy epoki brązu w całej Europie.
W środkowych Niemczech zwyczaje pochówkowe plemion unietyckich oraz ich stopniowa przemiana są porównywalne z tymi znanymi z terenu zachodniej Polski. Jamy nie noszące znaków jakichkolwiek towarzyszących im konstrukcji stanowiły najpopularniejszą formę grobów w początkowych fazach egzystencji tej kultury. Pomimo tego znane są nieliczne modele grobów występujące z konstrukcjami kamiennymi, a także dwa kamienne groby skrzynkowe. Takie pochówki częściej zdarzały się w okresie młodszym. W wyposażeniu grobowym królowała ceramika, która była naturalnie jego najważniejszą częścią. W fazie klasycznej w porównaniu do wcześniejszych można zauważyć wzrost występowania w grobach przedmiotów metalowych. Tak jak i w Polsce, w Niemczech w fazie klasycznej pojawiały się podkurhanowe groby książęce w Helmsdorf, Leubingen, Dieskau, Hohenbergen, Kleinkornbeyha, Nienstedt oraz Sömmerda.
Podsumowując, ludność kultury unietyckiej poza nielicznymi wyjątkami praktykowała pochówek szkieletowy, układając ciało na boku, w pozycji skurczonej, zwykle w płaskich grobach. Na pewnych obszarach można znaleźć groby pojedyncze kurhanowe lub cmentarzyska z liczbą kurhanów sięgającą kilkunastu. Groby tych plemion wyróżniają się bogactwem wyposażenia zmarłych.
Obrządek pogrzebowy kultury grobsko-śmiardowskiej
Kultura grabsko-śmiardowska powstała na skutek silnego promieniowania wpływów kultury unietyckiej na tereny ościenne. Miała ona charakter filialny. Nazwę wzięła od dwóch rozpoznawalnych stanowisk: w Grobi w okolicy Międzychodu oraz Śmiardowa Krajeńskiego w okolicy Złotowa. Ludność ta zachowała większość cech kultury ceramiki sznurowej, ukazujących się w sposobie zdobienia i kształtach naczyń, a także w inwentarzu kamiennym i krzemiennym, który zdecydowanie przeważa nad przedmiotami wykonanymi z brązu. Niewiele wiadomo o tej kulturze. Zmarli byli chowani na boku w pozycji skurczonej w komorze zbudowanej z drewnianych pali, umieszczonych w jamie grobowej wyściełanej wielkimi głazami.
Obrządek pogrzebowy kultury iwieńskiej
Kultura iwieńska także jest kulturą filialną kultury unietyckiej. Charakteryzowała się rozległym obszarem występowania. Zajmowała obszar Kujaw, Pałuk, ziemi chełmińskiej, ziemi dobrzyńskiej, oraz sąsiadujące krańce Mazowsza. Jej nazwa pochodzi od miejscowości Iwno w okolicy Szubina na Pałukach. Kultura iwieńska wytwarzała ceramikę z widocznym dużym wpływem kultury pucharów dzwonowatych na podłożu kultury ceramiki sznurowej. O grobach kultury iwieńskiej wiadomo tyle, że zmarli chowani byli w pozycji skurczonej.
Obrządek pogrzebowy „Blechkreiskulturen” i pokrewnych mu jednostek kulturowych
Kultura Straubing chowała swych zmarłych na niedużych cmentarzyskach. Zwykle preferowała pochówki szkieletowe, gdzie zwłoki ułożone były w pozycji skurczonej na boku, zależnie od płci. Kobiety grzebano na boku prawym, mężczyzn na lewym. Schemat ten jest charakterystyczny dla wschodnich grup kultury pucharów dzwonowatych. Zmarli umieszczani byli jamach grobowych, które nie wykazują żadnych śladów drewnianych bądź kamiennych konstrukcji. Jednakże czasem zauważano pozostałości po nich, na przykład w postaci drewnianych trumien.
Groby kobiet niejednokrotnie wyposażano w metalowe ozdoby, tymczasem groby mężczyzn z reguły nie noszą znaków jakiegokolwiek wyposażenia. Przeciwstawiając grupie Singen czy Neckar, w bawarskich zespołach grobowych omawianej kultury ceramika powszechnie występowała jako dar grobowy. Tak i tym przypadku groby kobiet znacznie częściej zawierały ceramikę, na przykład w Kronwinkl 50 % grobów żeńskich i tylko 25% grobów męskich zawierało ceramikę.
Dla grupy Singen nad Jeziorem Bodeńskim oraz dla kultury Adlerberg nad górnym Renem typowe są płaskie groby szkieletowe. Na cmentarzysku w Singen odnotowano występujące konstrukcje kamienne w grobach. Tymczasem zespoły grobowe kultury Adlerberg są znakomitym przykładem używania w tamtym okresie drewnianych trumien w jamach grobowych z licznie występującymi konstrukcjami kamiennymi. Niekiedy w południowej części zasięgu tej kultury notowano kamienne groby skrzynkowe. Obszar obu jednostek kulturowych wykazuje cechy występowania obrządku pochodzącego z kultury Straubing. Sporym zróżnicowaniem lokalnym na omawianym obszarze cechuje się wyposażenie grobowe.
Obrządek pogrzebowy przykarpackiego, episznurowego kręgu kulturowego
Na całym terenie episznurowego, przykarpackiego kręgu kulturowego przeważał pochówek szkieletowy. Zmarli byli układani w pozycji skurczonej na boku, zależnie od płci. Kobiety były ułożone na lewym boku, mężczyźni na prawym. Reguła ta wywodzi się z kultury ceramiki sznurowej. Jedynie w obrębie kultury strzyżowskiej dominowało ułożenie zwłok na plecach w pozycji wyprostowanej. Głowy kobiet skierowane były w kierunku wschodnim lub północnym, natomiast mężczyzn w kierunku zachodnim bądź południowym. Zatem twarze wszystkich skierowane były w kierunku południowym lub też wschodnim. Przeważa hipotez, iż kierunek południowy przeważał we wcześniejszym okresie, a kierunek wschodni dominował później.
Początkowe fazy rozwoju episznurowego, przykarpackiego kręgu kulturowego odznaczały się wiodącym prymem formy grobu w postaci zwykłej jamy. Znane ślady drewnianych trumien oraz drewnianych konstrukcji nad jamami grobowymi pochodzą z okresu późniejszego. Okazyjnie notowano ślady nieokreślonych kamiennych konstrukcji.
Wyposażenie grobowe jest zależne od płci zmarłego na wszystkich przebadanych cmentarzyskach. Groby mężczyzn uposażane były zazwyczaj w broń (na przykład w grociki), niektóre narzędzia (sierpy krzemienne i siekiery), a także część ozdób (na przykład z szabli dzika). Z kolei groby kobiet cechowała dużo większa ilość ozdób, w tym metalowe występowały między innymi jako zausznice w kształcie wierzbowego liścia. Dodatkowo grobu żeńskie wyposażone były znacznie bogaciej.
Obrządek pogrzebowy kultury mierzanowickiej
Plemiona kultury mierzanowickiej miały zwyczaj chowania swoich zmarłych w płaskich grobach. Zwłoki układano w pozycji wyprostowanej lub z lekko podkurczonymi nogami. Owijano ich rodzajem maty, bądź też składano do trumny. Zmarli zależnie od płci składani byli na odpowiednim boku: kobiety na lewym, mężczyźni na prawym. W zespołach grobowych ludności kultury mierzanowickiej spotyka się paciorki fajansowe, które są produktem egipskich lub wschodniośródziemnomorskich warsztatów.
Obrządek pogrzebowy kultur wczesnego okresu epoki brązu w Kotlinie Karpackiej
Na terenie kultury Nyirseg znaleziono i przebadano 7 grobów. Każdy z nich jest przykładem pochówku ciałopalnego popielnicowego. Przeważnie umiejscawiano je wokół niedużych osiedli. Kultura Makó-Kosihy-Čaka na całym swym bardzo rozległym terytorium była źródłem zaledwie kilku obiektów sepulkralnych. Sposród nich odnotowano trzy groby ciałopalne, z których jeden jest usytuowany na osadzie, a także cztery groby szkieletowe. Ukazują one silne zróżnicowanie w obrządku pogrzebowym. Podstawowe wyposażenie stanowiły naczynia gliniane. Poznano kamienne groby skrzynkowe pod kurhanami kultury Samogyvár-Vinkovci, jednak ich liczba jest niewielka. Zwłoki układane były na plecach w pozycji wyprostowanej, bądź na boku w pozycji skurczonej. Wyposażeniem grobów były naczynia ceramiczne.
Trochę więcej wiadomo na temat kultury Nagyrév. Odznacza się ona większą liczba materiałów pozwalających na pogłębianie wiedzy o niej. W starszej fazie (nazwanej Ökörhalom) do jam grobowych bezpośrednio były wrzucane spalone szczątki zmarłych. W fazie późnej (zwanej Kulcs) zmarli byli chowani w urnach. Ta nowość bywa interpretowana jako skutek napływu obcej dotychczas populacji. Nagyrév-Zsidóhalom to miejscowość, która może być znakomitym przykładem znanych także pochówków szkieletowych ze zmarłymi, którzy zostali ułożeni na w pozycji skurczonej na boku. Taki obrządek pogrzebowy jest traktowany jako efekt wpływu kultury Pitvaros. Aż 19 z 27 odkrytych tam grobów to pochówki ciałopalne jamowe, 6 to pochówki szkieletowe, a jedynie dwa należą do kategorii ciałopalnych grobów popielnicowych. Taką samą przewagę zaobserwowano na cmentarzysku w Alsónemedi, gdzie znajduje się 12 ciałopalnych grobów jamowych oraz 4 groby popielnicowe. W grobach zwykle umieszczano od jednego do pięciu naczyń ceramicznych.
Zaskakujący jest fakt, iż powyższe skupisko grobów znajduje się w dużej odległości od osa dyna tellu w Nagyrév, bo aż 5 kilometrów. Porównywalnie do pozostałych cmentarzysk tejże kultury groby występowały w niewielkich zgrupowaniach bardzo od siebie oddalonych. To swoiste rozproszenie stanowi charakterystyczną cechę kultury Nagyrév.
Na zachód od terenów wyżej opisywanej kultury znajduje się Transdanubia, gdzie rozwijała się kultura Kisapostag. Cechowała się ona pochówkiem ciałopalnym, z takim samym procentowym udziałem grobów popielnicowych i jamowych. Bardzo rzadko można tam spotkać obrządek szkieletowy. Na najlepiej zbadanym cmentarzysku w Mosonszentmiklós zostało odkrytych 75 grobów. Spośród nich rozróżnia się 38 grobów z urnami oraz 21 jamowych. Oprócz popielnic do grobu wkładano jedno lub więcej małych naczyń. W ciałopalnych grobach jamowych odnaleziono dużo więcej naczyń. W „najbogatszym” było ich aż 35. Metalowe ozdoby znaleziono w około 10% grobów.
Wczesna faza kultury Hatvan nie odznacza się jakimikolwiek odnalezionymi dotychczas pochówkami. Z wszystkich pozostałych etapów jej rozwoju znanych jest zaledwie 40. Spośród nich ciałopalne groby jamowe stanowią większość, bo 24. Groby popielnicowe wydają się pochodzić z etapu późniejszego. Miejsca grzebalne umiejscawiane były w pewnym odosobnieniu od osad, oddzielone przez naturalne przeszkody, takie jak na przykład doliny rzek, doliny potoków, wzgórza.
W grobach jamowych zwyczajowo umieszczano dużo naczyń, nawet do dwudziestu. Spora część odwracana była do góry dnem, z reguły były to profilowane misy. Groby popielnicowe odznaczają się mniejszą, choć nadal niemałą ilością naczyń (do siedmiu). Były one o tyle niezwykłe na tle innych, że tylko w nich wkładano mniejsze naczynia do większych. Nie poznano żadnej zależności pomiędzy wyposażeniem, jego ilością i jakością, a płcią, statusem społecznym bądź też wiekiem zmarłego. Groby przykryte brukiem kamiennym odnotowane jedynie na północno-zachodnim końcu zasięgu kultury Hatvan, w grupie Tokod.
W północno-wschodniej części Kotliny Karpackiej rozwijała się kultura Füzesabony. W większości jej obszar pokrywał się z istniejącą wcześniej kulturą Hatvan. Zdecydowanie zarzucono zasadę ciałopalnego rytuału pogrzebowego. Do tej pory odkryto dużą liczbę dosyć rozległych cmentarzysk, między innymi Hernádkak, Megyaszó, Streda nad Bodrogom, Füzesabony, Gelej, Tiszafü...
Noane