POZYTYWIZM
POCZĄTEK EPOKI: od upadku powstania styczniowego (1864), a także filozofii na świecie. Termin ten wziął się od tytułu rozprawy francuskiego filozofa Augusta Comte'a – „Kurs filozofii pozytywnej”.
August Comte, Karol Darwin
Karol Marks, Richard Wagner
KONIEC EPOKI: w Polsce: do lat 90. XIX w.
realizm, zwany również epoką powieści, trwa poza Polską praktycznie od lat 50. do 80. XIX wieku.
Światopogląd: naukowy – SCJENTYZM (przejawy widoczne są praktycznie w każdej dziedzinie ludzkiej refleksji)
- wpływ filozofów:
August Comte: Kurs filozofii pozytywnej (filozof postulował, by nauka zajęła się przedmiotami dającymi się poddać doświadczeniu empirycznemu, czyli – ostatecznie – fizycznym. Jej ustalenia miały służyć realnemu polepszeniu życia człowieka (trzeba pamiętać, że pozytywizm to epoka wynalazków), nie zaś budowaniu spekulatywnych systemów metafizycznych, które niczemu nie służą)
Herbert Spencer (świat ludzki nie jest niczym innym, tylko przejawem świata przyrody, organicyzm)
Hipolit Taine: Filozofia sztuki (twórca determinizmu; sformułował wyznaczniki, wg których próbowano badać dzieła literackie: wszystko, co było związane z sensem tekstu, jego metaforyką i aspektem duchowym – nie poddawało się ścisłej interpretacji; skoncentrowano się na osobie autora i badano jego twórczość jako przejaw środowiska, rasy i momentu (zarówno z etapem rozwoju intelektualnego twórcy, jak i momentem historycznym, w którym żył)
- UTYLITARYZM (na użyteczność podejmowanych działań i ich wyników, refleksja naukowa, ale także sztuka, muszą przynosić wymierne efekty, które wpłyną na polepszenie ludzkiej egzystencji. Żeby jednak tak się stało, nauki humanistyczne oraz sztuka muszą podporządkować się wymogom ścisłości, charakterystycznym dla nauk przyrodniczych. Tylko wtedy możliwe jest obiektywne „zmierzenie” ich osiągnięć; H. Spencer)
- EWOLUCJONIZM związany z pojawieniem się teorii ewolucji Karola Darwina (teoria dotycząca rozwoju gatunków naturalnych, który miał się dokonywać na prawach doboru naturalnego (reprodukcja dokonuje się za sprawą najsilniejszych osobników, z czego wynika, że następnemu pokoleniu przekazywane są geny najwartościowsze, tzn. takie, które najlepiej służą przetrwaniu w konkretnych warunkach) oraz walki o byt. Te dwie zasady skutkują wyeliminowaniem najsłabszych genów. Można zatem wyciągnąć z tego wniosek, że w przyrodzie lepsze wypiera gorsze)
Te odkrycia Darwina przenoszono na obszar kultury i nauki: nie jest tak, że każda epoka wypracowuje swoją specyficzną tradycję o wartości porównywalnej do tradycji epok następnych, bowiem, zgodnie z tymi poglądami, każdy następny okres jest bardziej dojrzały.
- nowa dyscyplina naukowa: socjologia (ogromny wpływ na sztukę epoki, w której od artystów wymagano aby poprzez swoją twórczość dokonywali diagnozy panujących stosunków społecznych, warunków bytowych i przyczyniali się do zwiększenia wiedzy na temat człowieka)
- ORGANICYZM (przekonanie, iż wszelkie twory społeczne mają charakter organizmu, a poszczególne instytucja działają na zasadzie organów. Żeby cały system był „zdrowy”, trzeba dbać o jednoczesny rozwój wszystkich instytucji i wszystkich warstw społecznych, ponieważ problemy w jednej sferze wpływają na kondycję całego organizmu społecznego; H. Spencer)
Polska
Po upadku powstania styczniowego próbowano zmienić styl walki z zaborcami. Starania o niepodległość nie były już jednoznacznie kojarzone z organizowaniem czynu zbrojnego czy z działalnością spiskową, mającą doprowadzić do bezpośredniej walki z wojskami trzech wrogich mocarstw. Pomysły romantyków zostały zdyskredytowane, ponieważ do tej pory nie przyniosły żadnych efektów, poza represjami i zsyłkami.
Gł. założenie: jeśli Polacy chcą w przyszłości walczyć z zaborcami i być dla nich godnymi przeciwnikami, najpierw muszą uczynić swój kraj silniejszym gospodarczo i podnieść poziom wykształcenia.
- praca organiczna (miała na celu doprowadzenie wszystkich trzech zaborów do mniej więcej tego samego poziomu rozwoju kulturalnego i gospodarczego. Najbardziej bowiem rozwinięty gospodarczo był zabór pruski, najbiedniejszym i zacofanym, chociaż najmniej poddawanym represjom – zabór austriacki)
- praca u podstaw (wyrażała przekonanie o konieczności kształcenia ludu, tak, by stał się on bardziej świadomy i potrafił śmiało przedstawiać swoje problemy i potrzeby. Chodziło też o to, by wciągnąć chłopów w pracę na rzecz odzyskania niepodległości. Praca u podstaw była prawdziwą misją nowej warstwy inteligenckiej, wywodzącej się przede wszystkim z mieszczaństwa)
- asymilacja Żydów (którzy nie do końca byli zjednoczeni ze społeczeństwem polskim, co skutkowało tym, iż organizm społeczny był rozbity. W rzeczywistości chodziło także o asymilację innych mniejszości narodowych i próbę ich pozyskania dla sprawy niepodległości)
- emancypacja kobiet, które coraz częściej próbowały zabierać głos w sprawach publicznych
Georges Bizet
Muzyka jest różnorodna i trudno ją ująć w jakieś ogólniejsze ramy
- dramat muzyczny Ryszard Wagner (Tristan i Izolda, cykl Pierścień Nibelunga)
- stulecie opery. Powstają wówczas najwspanialsze dzieła Georges Bizeta (Carmen), Giuseppe Verdiego (Aida). To muzyka monumentalna, wzniosła, eksponująca potęgę uczucia – możemy powiedzieć, że zachowuje swój romantyczny charakter. Nic w tym dziwnego, ponieważ nie mamy jako takiego pozytywizmu czy realizmu w muzyce, zachowuje więc ona swoją ciągłość. Prawdziwą rewolucję przyniesie dopiero przełom wieku XIX i XX, kiedy kulturę muzyczną zainspiruje impresjonizm.
Giuseppe Verdi
Literatura na świecie w II połowie XIX w.
- dominująca poetyka realizmu (twórcy dążą do wiernego przedstawienia rzeczywistości. Eliminuje się więc wszelkie elementy fantastyczne, powściągana jest wyobraźnia na rzecz dokładnej obserwacji. Pisarze zamieniają się w badaczy, a efekty owych prywatnych badań przedstawiają najczęściej w powieściach, które idealnie nadają się do tego, by diagnozować rzeczywistość. Żeby napisać książkę, nie wystarczy już tylko usiąść, wymyślić jakiś temat, popuścić wodze fantazji. Pisanie zamienia się w prawdziwą naukową pracę). Wg założeń realizmu, twórca powinien najpierw zebrać materiały, rozmawiać z ludźmi, by dowiedzieć się jak najwięcej o ich sytuacji. Powieść staje się prawdziwym studium człowieka i społeczeństwa. Najściślej założenia te realizował
Honoriusz Balzac, gigantyczny cykl powieściowy: Komedia ludzka
Gustave Flaubert: Pani Bovary
Charles Dickens
Lew Tołstoj: Wojna i pokój
Najczęściej przedstawiają oni swoich bohaterów na tle wielkiej panoramy społecznej i istotnych wydarzeń historycznych. Powieści stają się obszerne, ponieważ poruszane w nich problemy są drobiazgowo analizowane, a artyści dbają o to, by czytelnik otrzymał jak najwierniejszy obraz rzeczywistości. Na tym etapie nadal bardzo istotna jest jednak analiza psychologiczna bohaterów i odwzorowanie ich wewnętrznego świata (dobrym przykładem są tu genialne powieści
Fiodora Dostojewskiego
- Naturalizm (radykalizuje realizm, ponieważ w przypadku powieści naturalistycznych na pierwszy plan wysuwa się opis zewnętrznych zachowań człowieka jako przejawu drzemiących w nim zwierzęcy instynktów. Człowiek traktowany jest tutaj jako produkt środowiska, warunków, w jakich żyje. Najistotniejszymi kwestiami staje się dla niego zdobycie pożywienia, zaspokojenie potrzeb seksualnych, niewiele zostaje zaś miejsca na kształtowanie wnętrza); np.
Emil Zola: Germinal
najciekawszym zjawiskiem tego czasu był francuski teatr naturalistyczny zwany Teatrem Antoine'a od nazwiska jego twórcy André Antoine'a. Dążył on do osiągnięcia jak największej autentyczności, tak, by widz miał wrażenie, że ogląda rzeczywiste wydarzenia. Aktorzy zerwali z patosem i wzniosłymi deklamacjami. Gra miała być jak najbardziej naturalna.
Literatura pozytywizmu w Polsce
- Polscy pisarze chętnie przejmują nowe europejskie idee. Z racji trudnego położenia kraju, podporządkowują swoją twórczość bieżącym potrzebom. Niezwykle szybko rozwija się wówczas nowoczesna publicystyka, napędzając tym samy rozwój prasy, wśród której najważniejsze tytuły to: „Kurier Warszawski”,
„Kurier Codzienny”, „Prawda”, „Przegląd Tygodniowy”.
Na ich łamach publicyści (Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus, Aleksander Świętochowski, Piotr Chmielowski i wielu innych) zabierali głos w najważniejszych kwestiach społecznych i politycznych (choć jawne pisanie o tym było utrudnione z powodu zaborców) oraz propagowali pozytywistyczne idee.
- Powieść polska doczekała się własnej odmiany gatunkowej, jaką była powieść tendencyjna. W związku z panującym przekonaniem, iż literatura powinna być podporządkowana celom dydaktycznym, moralnym, oraz stanowić niemalże naukową diagnozę społeczeństwa, sformułowano kilka zasad, jakim powieściopisarstwo miało się podporządkować. Przede wszystkim narracja powinna takiej powieści być 3os., a narrator właściwe „przezroczysty”, tak, aby czytelnik nie odczuwał jego obecności. Opisywane zdarzenia muszą być typowe, charakterystyczne, zwracać uwagę na powtarzające się problemy. To samo dotyczyło bohatera. Wykluczono postaci ekscentryczne i zbyt oryginalne.
Powieść tendencyjna święciła triumfy w początkowej fazie pozytywizmu. Potem coraz większy schematyzm doprowadził do tego, że twórcy porzucili tę odmianę gatunkową. Przykładem powieści tendencyjnej jest
Eliza Orzeszkowa: Marta
- nowela pozytywistyczna: jej tematem były
problemy wsi Henryk Sienkiewicz: Szkice węglem,
asymilacja Żydów Maria Konopnicka: Mendel Gdański,
walka o niepodległość i trudny patriotyzm Eliza Orzeszkowa: Gloria victis, Henryka Sienkiewicza: Sachem
- Zarzucenie powieści tendencyjnej zaowocowało rozwojem wielkiej powieści realistycznej w Polsce, która odrzuciła cele propagandowe czy wychowawcze, a jej twórcy skupili się na obserwacji. Nie można nie wymienić tutaj takich dzieł jak: „Lalka” Bolesława Prusa,
„Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej,
„Rodzina Połanieckich” Henryka Sienkiewicza.
- Obok utworów podejmujących aktualną tematykę rozwijała się również powieść historyczna (znaczna część twórczości Henryka Sienkiewicza)
- Pomimo tego, że w literaturze dominowała powieść, w jej cieniu powstawała także liryka. Za największego poetę epoki uznaje się
Adama Asnyka
ale wielkie zasługi na tym polu przypisuje się również
Marii Konopnickiej (znacznie wzbogaciła spektrum form wierszowych)
Najważniejsze wydarzenia historyczne
Świat
1842 – August Comte wydaje sześciotomowy Kurs filozofii pozytywnej
1853-1856 – Wojna krymska
1860 – Darwin publikuje rozprawę O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego
1863 – Zniesienie niewolnictwa w Stanach Zjednoczonych
1867 – Powstanie monarchii Austro-Węgier
1870 – Wojna francusko-pruska
1871 – Zjednoczenie Niemiec. Otto Bismarck kanclerzem II Rzeszy
1871 – Komuna Paryska
1881 – Zamach na cara Aleksandra I
1863-1864 – Powstanie styczniowe, rozpoczęte 22/23 I, ostatnie walki na jesieni 1864 r.
1864 – stracenie ostatniego przywódcy powstania Romualda Traugutta na stokach cytadeli
1864 – Reforma uwłaszczeniowa w Królestwie Polskim
1871 – Początki tzw. Kulturkampfu – na ziemiach zaboru pruskiego
Sztuki plastyczne II połowy XIX w.
...
riochin