Sztuka rzymian
Terminem sztuki starożytnego Rzymu określa się zazwyczaj sztukę tworzoną w Rzymie i nie wykazującą żadnych ścisłych związków kulturowych z sztuką rodzimą konkretnego rejonu pozostającego pod panowaniem imperium, powstałą w okresie od VI wieku p.n.e. do końca IV wieku, czyli momentu podziału cesarstwa na wschodnie i zachodnie.
Okres ten podzielić można na:
1) okres panowania królów (V-VI w. p.n.e.);
2) okres wczesnej republiki (V-IV w. p.n.e.);
3) okres republiki (III-II w p.n.e.);
4) okres późnej republiki (II w. p.n.e. do 30 p.n.e.);
5) okres cesarstwa (od 30 p.n.e. do połowy III w. n.e.), dzielący się na podokresy odpowiadające panowaniu poszczególnych władców lub dynastii (okres augustowski, julijsko-klaudyjski, flawijski, trajanowski, hadrianowski, antoniński, seweriański);
6) okres późnego antyku (od połowy III w. do schyłku V w. n.e.), kiedy to wyodrębniła się sztuka wczesnochrześcijańska.
Sztuka Etruska
Najstarszy okres rozwoju sztuki starożytnego Rzymu związany jest z panowaniem królów etruskich. Okres rozkwitu tej sztuki trwał do najazdu Galów na Rzym w 390 p. n. e.
Rzymianie przejęli od Etrusków wiele umiejętności związanych z architekturą oraz technikę odlewania rzeźb w brązie. Posągi pochodzące z tego okresu były naturalnej wielkości statuami bohaterów, przywódców ubranych w togi lub zbroje. Posągi bogów wykonywane były w podobnym stylu, ale jako materiału używano wypalanej gliny.
Malarstwo stanowiły głównie pejzaże, przedstawiające podbite miasta, które malowane były na planszach niesionych podczas pochodów triumfalnych.
Wpływ Grecki na sztukę rzymską
Znaczny rozwój sztuki rzymskiej nastąpił po podboju Grecji, kiedy to do stolicy Cesarstwa napłynęła spora ilość dzieł sztuki z tamtego obszaru. Sztuka rzymska narodziła się wtedy po raz drugi, tym razem pod wpływem zwyciężonych.
Rzymskie rzemiosło
Również pod wpływem wzorców greckich, rozwijało się rzemiosło rzymskie. Wyrób naczyń z gliny i srebra związany był przede wszystkim z zapotrzebowaniem dworu, szczególny rozkwit tych dziedzin sztuki nastąpił za czasów sprawowania rządów przez Augusta i Tyberiusza. Naczynia zdobiono reliefowym wzorem o motywach mitologicznych i historycznych.
Srebrne naczynia wykonywane były z podwójnej cienkiej blachy. Wewnętrzna część była gładka a zewnętrzną zdobił wytłaczany wzór.
W Rzymie najpopularniejsze były naczynia gliniane. Naczynia, kielichy, miski, talerze, zdobione były wypukłymi wzorami roślinnymi lub figuralnymi o tematyce mitologicznej. Wzory wyciskane były na matrycach o wklęsłych wzorach na kole garncarskim. Była to tzw. ceramika aretyńska.
Również w prowincjonalnych ośrodkach produkowano wyroby ceramiczne. Różniły się one od ceramiki aretyńskiej rodzajem gliny i technologią wykonania. Wyroby te znane są jako terra sigillata, od stempli firmowych warsztatów, którymi były sygnowane.
Malarstwo rzymskie
Malarstwo okresu cesarstwa jest właściwie nieznane. Zachowały się nieliczne przykłady fresków z II wieku wykonanych w grobowcach oraz kilka przykładów z III wieku zdobień wnętrz mieszkalnych odnalezionych w Rzymie i Ostii. Na tej podstawie można stwierdzić, że panowały dwa style: iluzjonistyczny i późnorzymski. Pierwszy to obrazy postaci z pejzażem lub elementami architektonicznymi w tle. Drugi styl reprezentowany jest przez malarstwo figuralne na neutralnym tle w obramowanych czerwonymi pasami polach.
Architektura Rzymu
Architektura starożytnego Rzymu była początkowo związana tylko z Rzymem, później, co było efektem licznych podbojów, jej zasięg ogarnął prawie całą Europę Zachodnią, Bałkany, Grecję, Azję Mniejszą, Syrię, Palestyną i Afrykę Północną.
Architektura rzymska ukształtowała się w znacznej mierze pod wpływem architektury hellenistycznej i architektury etruskiej. Pierwsze rzymskie świątynie powstały podczas panowania etruskich królów. Wtedy Rzymianie nauczyli się odlewać brąz, wypalać terakotę, poznali konstrukcje łukowe i sklepienia.
Wpływom greckim Rzymianie zawdzięczają porządek koryncki. Natomiast sami wykształcili porządek kompozytowy. Rzymianie wynaleźli również cement, który produkowali z wapna i popiołów wulkanicznych, wody i drobnych kamieni. Pozwoliło im to na opanowanie techniki wyrobu zapraw i tynków. Opanowana w II wieku p.n.e. umiejętność wypalania cegły przyczyniła się do przełomu w sztuce rzymskiej.
Z tego okresu zachowały się drogi i akwedukty, urządzenia kanalizacyjne, mosty, budowle użyteczności publicznej: kuria, bazylika, termy, cyrki. Przykładem budownictwa sakralnego była niezachowana świątynia Jowisza Najlepszego Największego, zbudowana w porządku toskańskim.
Okres republiki, to rozwój urbanistyki i architektury. Miasta otaczano murami obronnymi z bramami, wieżami, rozbudowano akwedukty i system kanalizacyjny. Przebudowano Rzym. Wzdłuż dróg powstawały nekropolie. Powstały mauzolea np. Mauzoleum Hadriana, katakumby. Budowano okazałe pałace. Powszechniejsze stało się stosowanie kopuł. Budowle powszechnego użytku też przybrały monumentalne rozmiary np. amfiteatr Koloseum, teatry, termy Karakalli. Zaczęły powstawać łuki triumfalne. Na podbitych terenach zakładano stałe obozy wojskowe, które dały początek licznym miastom.
Rzeźba rzymska
Rzeźba rzymska, rodziła się dwukrotnie. Pierwszy okres to wpływy etruskie a drugi, to czas związany z przejęciem wielu cennych dzieł greckich po podbojach dokonanych w II wieku p. n. e.
Początki rozwoju rzeźby rzymskiej przyjmowane są zazwyczaj na koniec II wieku p. n. e. Wytworzone zostały na zapotrzebowanie możnych kolekcjonujących dzieła sztuki. Dla zaspokojenia stale rosnącego popytu zaczęto wytwarzać kopie mniej lub bardziej wiernie oddające pierwowzory. Początkowo kopie powstawały w warsztatach greckich, później w różnych miastach Azji Mniejszej, w końcu także w samej Italii, szczególnie po odkryciu dużych złóż marmuru w Carrarze.
Kopiowano także posągi oraz tworzono z nich całe grupy wzorowane często na pojedynczych postaciach. Rzeźby te służyły przede wszystkim do dekoracji wnętrz i ogrodów.
Z wzorowania się na greckiej rzeźbie sakralnej, powstała rzeźba dekoracyjna o tematyce mitologicznej. Kopiści na ogół nie podpisywali swoich dzieł.
Równolegle do działalności kopistów rozwijały się dwa inne nurty tematyki rzeźbiarskiej: portret oraz relief historyczny.
Relief historyczny
Początki rozwoju płaskorzeźby o tematyce historycznej datowane są na przełom II i I wieku p.n.e.. Przedstawienia utrwalały wydarzenia, które faktycznie rozegrały się w niedalekiej przeszłości. Twórcy starali się wiernie oddać postacie występujących osób, ich ubiór, broń, sprzęty oraz otoczenie. Postacie przedstawiano w sposób wieloplanowy. Stąd rozwijały się główne cechy rzeźby rzymskiej, takie jak: wierność faktom (historycyzm), narracyjność i iluzjonizm.
Pewnym zaprzeczeniem historycyzmu było umieszczanie, często na pierwszym planie, postaci bóstw. Pełniły one rolę propagandową przekonując oglądających dzieło o słuszności dokonań i udzielanym poparciu dla osób podejmujących przedstawiane dokonania. Szczególną rolę propagandową relief historyczny zaczął pełnić z objęciem władzy przez Oktawiana Augusta. Sposób ukazywania cesarza i jego rodziny miał przyczynić się do uzasadnienia skupienia władzy w jego rękach oraz w przyszłości pozwolić na jej przekazanie swoim następcą. Stąd eksponowanie jego zasług oraz próba tworzenia legendy
o boskim pochodzeniu jego rodu.
Za czasów panowania Flawiuszów relief stał się bardziej malowniczy. Rzeźbiarze różnymi technikami dążyli do uzyskania bogatej gry światłocienia i iluzji głębi obrazu. Za czasów Trajana płaskorzeźba powróciła do wzorów klasycznych czerpiąc z bogatych wzorów sztuki greckiej. Płaskorzeźby o tematyce historycznej najczęściej były eksponowane na budowlach, pomnikach stawianych w miejscach publicznych.
Portret rzymski
Portret rzymski obejmuje dwie grupy rzeźb. Pierwsza z nich, to przedstawienia całych postaci, stawiane dla uczczenia ludzi zasłużonych dla kraju. Odlewy wykonywano w brązie i stawiano je na placach miejskich zwłaszcza na Forum Romanum. Później pojawiły się posągi wykonane z kamienia. W ten sposób wykonywano portrety postaci historycznych i legendarnych, a także osób współczesnych twórcom. Ogólnie przedstawiane postacie, mimo tego, że były podobne do pierwowzorów, w dużym stopniu był idealizowane.
Drugą grupą portretową były popiersia. Ich forma zmieniała się w ciągu dziejów od głowy z wycinkiem szyi do rzeźby rozciągającej się na znaczną część tułowia.
Genezę powstania tego gatunku rzeźb wyprowadza się z rzymskiego obyczaju zdejmowania woskowych masek pośmiertnych, które z czasem zaczęto kopiować w kamieniu. Maski były wystawiane podczas pogrzebów a następnie eksponowane w domach. Wielkość takiej „kolekcji” świadczyła o starożytności rodu. Przywilej zdejmowania masek i tworzenie galerii przodków było dozwolone tylko dla wyższych rangą urzędników państwowych. Pozostali, często zamożni obywatele, niejednokrotnie wywodzący się z rodzin wyzwoleńców, nie mieli takich możliwości.
Portrety ich w formie popiersia stawiane były w rzymskich nekropolach. Cechą charakterystyczną tych figur, podobnie jak portretów wykonywanych na podstawie masek pośmiertnych, jest realizm postaci, wierność rysom nawet z pewnym przejaskrawieniem mankamentów urody.
Religia starożytnego Rzymu
Rzymianie byli politeistami, ich wierzenia wywodziły się z kultów indoeuropejskich (kult nieba i zjawisk atmosferycznych - Jupiter, kult ogniska domowego - Westa). Wierzono w bezosobowe bóstwa (numina), które pojawiały się w każdym działaniu (kiełkowanie ziarna, błysk gromu, stan bydła) określane jedynie nazwą czynności. Kult o charakterze magicznym miał na celu pozyskanie przychylności lub unieszkodliwienie ich mocy.
Rzymianie starali się zachować harmonię między światem ludzi i bogów (Pax Deorum) przez przestrzeganie praw moralnych. Prośbę wobec bóstwa wzmacniano podjęciem wobec nich zobowiązania (votum) i ścisłym przestrzeganiem jego wypełnienia. Obrzędy miały charakter społeczny. W imieniu państwa sprawowane były przez odpowiedniego urzędnika, w imieniu rodziny czynił to ojciec. Jednostka jako część społeczności korzystała z dobrodziejstw kultu. Rzymianie czcili również przodków (many, geniusz ojca rodziny). Wierzyli w życie pozagrobowe i kontakty zmarłych z żywymi. Bóstwa opiekowały się rolnikami i żołnierzami (np. Mars był zarazem bóstwem wojskowym i rolniczym, a najstarszy - z VI w. p.n.e. - kalendarz świąt rzymskich, tzw. kalendarz Numy, zawierał święta rolnicze i związane z wojną).
W miarę wzrostu terytorialnego państwa przyłączano do kultu rzymskiego bóstwa innych narodów latyńskich (np. sabińskiego Kwirynusa, westalki). Etruskowie pozostawili trwały ślad w postaci triady kapitolińskiej (Jowisz, Junona, Minerwa), kultu Saturna, Juturny i Wolturna oraz sztuki sakralnej wróżby (tzw. disciplina etrusca), walk gladiatorów w czasie obrzędów pogrzebowych, jak też wprowadzenia masek zmarłych.
Literatura starożytnego Rzymu
Powstała od 240 p.n.e. do V w. n.e. (476 koniec zachodniego cesarstwa rzymskiego). Ma ona swoje początki w anonimowej literaturze ludowej (pieśni obrzędowe, pieśni sławiące przodków i bohaterów, zaklęcia i modlitwy). Najwcześniejszymi jej zabytkami (pisanymi wierszem saturnijskim) są: pieśń saliów, carmen fratrum arvalium (pieśń kolegium kapłańskiego braci polnych) oraz napis na grobowcu Luciusza Korneliusza Scypiona Barbatusa.
Początków prozy należy szukać w zapiskach urzędników rzymskich - cenzorów (commentarii), które wraz z tekstami modlitw, kalendarzy (fasti) i zapisów bieżących wydarzeń (tzw. annales maximi - zapiski pontyfików, czyli najwyższych kapłanów) współtworzyły literaturę. Za najstarszego pisarza rzymskiego uważany jest Appiusz Klaudiusz Cekus (IV w. p.n.e.), cenzor w 312 p.n.e. i autor pierwszej opublikowanej mowy oraz zbioru sentencji. Z jego inicjatywy powstała pierwsza rzymska książka (ok. 304 p.n.e.) - kalendarz pontyfików. Zawiązkami dramatu były widowiska o charakterze religijnym, częściowo improwizowane farsy (atellana) i mimy.
Literaturę starożytnego Rzymu dzieli się na 4 okresy:
• Okres archaiczny (240-80 p.n.e.)
Początek literatury łacińskiej wiąże się z wystawieniem w czasie ludi Romani tragedii i komedii greckiej (240 p.n.e.) w łacińskiej wersji Liwiusza Andronikusa, który był ponadto tłumaczem Odysei Homera, dał też początek rzymskiej liryce. Jego działalność kontynuowali Newiusz i Enniusz (przeróbki komedii greckich oraz dramaty o treści rodzimej).
W tym czasie tworzył również Plaut, największy rzymski komediopisarz. Komedię uprawiał również Cecyliusz Stacjusz, a ostatnim przedstawicielem tego gatunku był Terencjusz. W II w. p.n.e. komedię opartą na wzorach greckich (fabula pallatia) wyparła fabula togata sięgająca po tematykę z niższych warstw społecznych (Titiniusz, Tytus Kwinkcjusz Atta, Lucjusz Afraniusz). Rozwijała się również tragedia o tematyce rzymskiej (Pakuwiusz, Akcjusz). Atellanę literacką uprawiali Pomponiusz i Nowiusz, a mim - Laberiusz i Publiliusz Syrus.
Epika, początkowo wzorowana na Odysei, została wzbogacona przez Newiusza (Bellum Punicum). Enniusz wprowadził do epopei rzymskiej heksametr (Annales). Powstała też satyra (Lucyliusz), a na przełomie II i I w. p.n.e. pojawił się epigram (Lewiusz).
Pozycja polityczna Rzymu jako mocarstwa ujawniła się w początkach historiografii (Fabiusz Piktor, Cyncjusz Alimentus), dziełach pisanych jeszcze po grecku. W języku łacińskim tworzył Katon Starszy (Origines), a potem również inni historiografowie (Kasjusz Hemina, Kalpurniusz Pizon Frugi, następnie Licyniusz Macer, Eliusz Tubero i inni).
Kontakty z kulturą grecką spowodowały zetknięcie się Rzymian z filozofią, pod której wpływem zaczęła się rozwijać nauka rzymskiego prawa (Publiusz Mucjusz Scewola, Marek Juniusz Brutus, Kwintus Mucjusz Scewola). Rozwój nastąpił również w sztuce wymowy (pierwsze podręczniki retoryki). Zainteresowanie budziła (pod wpływem pergameńskiego uczonego Kratesa z Mallos) również filologia.
• Okres cyceroński (80-30 p.n.e.)
Najważniejszą postacią tego okresu był Cycero, który odegrał ogromną rolę w filozofii, wymowie i retoryce (popularyzacja głównych kierunków filozofii greckiej). Rozgrywki polityczne sprzyjały doskonaleniu się sztuki wymowy. Historiografia zajmowała się sprawami współczesnymi (pamiętniki Cezara, monografie historyczne Salustiusza, biografie Neposa).
Naukę reprezentował Warron. O religii starorzymskiej napisał pracę Nigidiusz Figulus. Teorię prawa reprezentował Sulpicjusz Rufus. Poezja rzymska (tzw. neoterycy) naśladowała osiągnięcia greckich poetów epoki hellenizmu (Katullus, Helwiusz Cynna, Waleriusz Katon, Licyniusz Kalwus).
• Okres augustowski (30 p.n.e. - 14 n.e.)
Okres zwany złotym wiekiem poezji rzymskiej. Literatura pozostawała pod opieką Oktawiana Augusta. Największym epikiem rzymskim owych czasów był Wergiliusz (Georgiki, Eneida), a znakomitym reprezentantem liryki - Horacy (Carmen saeculare, Sermones, Epodi, Carmina), który wprowadził wiele nowych form metrycznych, wzorowanych na greckich utworach epoki klasycznej.
Około połowy I w. powstała rzymska elegia miłosna (Gallus, Tibullus, Propercjusz, Owidiusz - ostatni wielki poeta rzymski). W historiografii zasłużył się Liwiusz (Dzieje). Wymowa stała się sztuką deklamacji na tematy fikcyjne (popisy retoryczne). Teorię prawa reprezentował Labeo, naukę o języku - Werriusz Flakkus. Praca największego rzymskiego architekta, Witruwiusza, zawarła całą teorię architektury antycznej.
• Okres cesarski (I-V w.)
Literatura I i II w. pozostawała pod wpływem retoryki (zgodnie z zasadami Kwintyliana i Seneki Starszego). Retoryka była podstawą wychowania i wykształcenia. Rozwijała się filozofia o charakterze eklektycznym (np. Seneka Młodszy), ograniczająca się do zagadnień etycznych. Historiografia I w. podejmowała tematy nie związane ze współczesnością. Kremucjusz Kordus przypłacił życiem pochwałę obrońców republiki, dlatego wielu historiografów zamieniło się w panegirystów rodów cesarskich (Wellejusz Paterkulus) lub zajmowało się odległymi dziejami (Kurcjusz Rufus pisał o Aleksandrze Wielkim).
Na przełomie I i II w. działał największy rzymski historyk - Tacyt i biograf - Swetoniusz. W nauce pogłębiły się tendencje do encyklopedyzmu (Celsus, Pliniusz Starszy). Działali również inni uczeni (Pomponiusz Mela - geografia, Kolumella - rolnictwo, Salwiusz Julianus - prawo, Askoniusz Pedianus - filozofia, Waleriusz Probus - filologia). Historię literatury wzbogaciły Noce attyckie Geliusza. Prozę literacką reprezentowały Satiricon Petroniusza i Metamorfozy Apulejusza.
Poezja była przesycona retoryką (Farsalia Lukana, Tebaida i Achilleida Stacjusza, Argonautica Waleriusza Flakkusa). Liryką zajmował się Kalpurniusz Sykulus (naśladowca Wergiliusza), satyrą - Persjusz i Juwenalis, epigramem - Marcjalis, bajką - Fedrus.
Z wszystkich rodzajów dramatu największy rozwój osiągnęła tragedia (Seneka Młodszy). Komedia została wyparta przez mim i atellanę, a od połowy I w. zaczęła się rozwijać pantomima. W III w. wydarzenia polityczne nie sprzyjały rozwojowi literatury.
Historiografię reprezentował Mariusz Maksymus, poezję - Nemezjanus. Działali znakomici prawnicy: Papinian, Ulpian, Juliusz Paulus.
Na przełomie II i III w. pojawili się wybitni pisarze chrześcijańscy: Minucjusz Feliks, Tertulian, Cyprian, Arnobiusz, Laktancjusz.
Na przełomie IV i V w. działał pisarz i filozof Augustyn z Hippony (św. Augustyn), Hieronim ze Strydonu przetłumaczył ewangelię (Wulgata) i przyswoił Zachodowi grecką chrześcijańską myśl filozoficzną. Pojawili się pierwsi poeci chrześcijańscy (Ambroży - biskup Mediolanu, Prudencjusz).
Poezję cechowała jednak w tym czasie nadmierna dbałość o formę. W IV i V w. było tylko 2 wybitnych poetów rzymskich: Klaudian i Rutyliusz Namacjanus. Retorykę reprezentował Symmachus, historiografię - Ammian Marcellinus. Zamiast twórczości oryginalnej pojawiły się kompendia, podręczniki i encyklopedie. Ostatnim wielkim dziełem nauki rzymskiej była kodyfikacja prawa rzymskiego dokonana (528-534) przez Triboniana na polecenie cesarza Justyniana I Wielkiego.
SOL1983