TOWARZYSTWA WIEDZY POWSZECHNEJ
W SZCZECINIE
Katarzyna Kaliciak
DZIECKO NADPOBUDLIWE PSYCHORUCHOWO W PRZEDSZKOLU
Praca napisana
pod kierunkiem
dr .Danuty Kierszki
SZCZECIN 2003
OŚWIADCZENIE
Oświadczam, że przedłożona praca dyplomowa jest mojego autorstwa. Nie zlecałam opracowania rozprawy lub jej części innym osobom; nie odpisywałam rozprawy lub jej części z prac innych osób.
Jednocześnie przyjmuję do wiadomości, że gdyby powyższe oświadczenie okazało się nieprawdziwe, decyzja o wydaniu mi świadectwa ukończenia studiów podyplomowych zostanie cofnięta
...............................................
/własnoręczny podpis/
SPIS TREŚCI
Strona
1.1. Definicja i objawy nadpobudliwości psychoruchowej. 10
1.2. Przyczyny nadpobudliwości psychoruchowej 10
1.3. Wychowanie dziecka nadpobudliwego w wieku przedszkolnym. 10
1.1. Metoda Kinezjologii Edukacyjnej Paula Dennisona 10
1.2. Metoda Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne 10
1.3. Metoda muzykoterapii.
1.4. Zabawy sprzyjające eliminowaniu zaburzeń zachowania. 10
I. Teoretyczna analiza zachowań dziecka nadpobudliwego psychoruchowo w świetle literatury przedmiotu
Definicja i objawy nadpobudliwości psychoruchowej.
Jakkolwiek cechą rozwojową właściwą dziecka jest przewaga procesu pobudzenia nad hamowaniem, to jednak istnieje pewna grupa dzieci, u których zaburzenie dynamiki procesów nerwowych przybiera postać nadmiernego pobudzenia. Termin „nadpobudliwość” oznacza zespół objawów nerwowości, których podłożem jest zaburzenie równowagi procesów nerwowych charakteryzujących się przewagą procesów pobudzenia nad hamowaniem.[1]
Wyjaśnienia wymagają zatem terminy: nerwowość i zaburzenie.
„Nerwowość” jest to termin wieloznaczny oznaczający: po pierwsze – wzmożoną pobudliwość, łatwe wyczerpywanie się, zwiększoną wrażliwość na urazowe czynniki psychiczne oraz małą wytrwałość w dążeniu do celu; po drugie – wzmożoną pobudliwość i skłonność do reakcji nerwicowych, uwarunkowane różnymi czynnikami, jak podłoże neuropatyczne, choroby somatyczne, ujemne czynniki środowiskowe i inne, po trzecie – stan poprzedzający rozwój nerwicy, stan przednerwicowy.[2]
Mianem zaburzenia natomiast można objąć wszelkie niekorzystne odchylenia od normalnego, prawidłowego rozwoju organizmu oraz psychiki dziecka – niezależnie od przyczyn, które je wywołały.[3]
Nadpobudliwość psychoruchowa to zespół objawów występujących w jednej, dwóch lub wszystkich sferach funkcjonowania dziecka: ruchowej, poznawczej i emocjonalnej. W sferze ruchowej objawem tym jest wyraźny niepokój ruchowy w zakresie dużej i malej motoryki. Obserwujemy u dzieci niemożność pozostawania w bezruchu nawet przez krótki czas, podrywanie się z miejsca, chodzenie po sali, bieganie, wymachiwanie rękoma, podskakiwanie lub wzmożone drobne ruchy kończyn (machanie nogami, poruszanie palcami rąk, ciągłe zajmowanie się rzeczami, które leżą w zasięgu ich rąk i nóg, kiwanie się na krześle itp.).Pojedyncze ruchy dziecka są szybkie ale mało ekonomiczne. Znaczna liczba niecelowych – z punktu widzenia wykonywanej czynności – ruchów pojedynczych sprawia wrażenie ciągłego niepokoju i ustawicznego pośpiechu.
Wyróżnia się dwa zasadnicze rodzaje objawów nadpobudliwości ruchowej:
wzmożoną ekspansję ruchową,
ruchowy niepokój.[4]
Nadpobudliwość w sferze poznawczej wyraża się przede wszystkim trudnościami w skupieniu uwagi, wzmożonym odruchem orientacyjnym oraz pochopnością i pobieżnością myślenia. Dziecko nie jest w stanie skupić się dłużej nad wykonywaną czynnością, najmniejszy bodziec odrywa je od zadania. Dzieci te przenoszą swoją uwagę z obiektu na obiekt, robią wrażenie, jakby interesowało je kilka lub kilkanaście rzeczy naraz, co prowadzi m.in. do udzielania nieprawidłowych bo nieprzemyślanych odpowiedzi na pytania lub nieprawidłowego rozwiązywania zadania. Dla nadpobudliwości w sferze emocjonalno – uczuciowej typowe są silne reakcje uczuciowe na bodźce, nie wywołujące u innych dzieci wcale tego typu reakcji lub dające reakcje o znacznie mniejszym nasileniu. U jednych dzieci dominuje tak zwana wzmożona wrażliwość, tj. nadwrażliwość w zakresie emocji prostych np. gniew, złość, u innych znów nadpobudliwość występuje pod postacią wzmożonej lękliwości, czyli tendencji do reagowania lękiem na różne bodźce i sytuacje.
Za szczególny, specyficzny rodzaj nadpobudliwości uznaje H. Spionek tzw. „niestałość psychoruchową”[5], której objawy wiąże z określonymi zaburzeniami dynamiki procesów nerwowych i charakteryzuje ją w ten oto sposób: „Zmniejszona ogólna siła procesów nerwowych (przy nadmiernej ich ruchliwości, zakłóconej równowadze, dającej względną przewagę procesów pobudzania) sprawia, że zarówno aktywność ruchowa, jak procesy poznawcze i reakcje uczuciowe dzieci, które określamy mianem niestałych, odznaczają się dużymi, a zarazem bardzo częstymi fluktuacjami swego przebiegu.” Dzieci te nie są zdolne do dłużej trwającego wysiłku zarówno motorycznego jak i umysłowego, jakkolwiek w krótkich momentach „wyżu” psychicznego zdolne są do pełnej mobilizacji umysłowej. Niemożność utrzymania określonej postawy ciała, liczne tzw. Ruchy dodatkowe i częste wyładowania ruchowe, od których trudno im się powstrzymać, decydują o tym, że już w pierwszych dniach pobytu w przedszkolu zwracają one na siebie uwagę nauczyciela jako dzieci „niespokojne”, „przeszkadzające”, „trudne”, „nieuważne”.
Wzmożona pobudliwość albo nadpobudliwość- według K. Dąbrowskiego[6] - jest objawem trudnym do określenia w sposób ścisły, dostatecznie wyróżniający ją w każdym poszczególnym przypadku od objawów pobudliwości normalnej.. Wyróżnione przez tegoż autora kryteria pozwalają uchwycić istotne objawy nadpobudliwości. Są to; po pierwsze, reakcja zbyt silna w stosunku do bodźca; po drugie, reakcja zbyt długotrwała w stosunku do przeciętnej; po trzecie, swoista reakcja na bodziec nie pozostająca z nią w bezpośrednim związku. Wychodząc z założenia, że nerwowość jest tożsama z nadpobudliwością psychiczna i nerwowa K. Dąbrowski wyróżnił: nadpobudliwość psychoruchową, afektywna, wyobraźni, sensualna i umysłowa. Formami najczęściej przejawiającymi się w wymienionych typach nadpobudliwości są : tzw. Okresowy niepokój psychoruchowej, w którym osobnik wywołuje ruchy nie skoordynowane, niecelowe, zbyt szybkie, niepewne; nadmierna skłonność do wyładowania psychoruchowego przeżyciach emocjonalnych, wybuchy gniewu, tiki, płaczliwość, niepokój, zawiść a nawet gniew, trudności w przystosowaniu się do warunków pozarodzinnych. Dzieci przejawiające nadpobudliwość afektywną „przejmują się” łatwo i są drażliwe, wykazują podatność na wzruszenia i ulegają nastrojom. Często występują u nich stany znużenia, niezadowolenia z istniejącej sytuacji i skłonność do marzeń. Dzieci nadpobudliwe sensorycznie stanowią grupę mniej wyodrębnioną. Podkreśla się u nich przewrażliwienie węchu, smaku, dotyku.
Z. Szymańska[7] rozróżnia dzieci:
nadpobudliwe psychoruchowo
zahamowane
dysforyczne
histeryczne
agresywne niespołeczne
Dla dzieci nadpobudliwych charakterystycznymi cechami są: niemożność skupienia uwagi przez czas dłuższy, nawet przy dużym wysiłku, zmienność nastrojów, skłonność do szybkiego zmęczenia, nietrwałość zainteresowań. Istotnym składnikiem nadpobudliwości są wzmożone reakcje emocjonalne, które przybierają formę wybuchów złości, impulsywnego działania, braku opanowania, przy czym towarzyszy tym reakcjom wzmożona aktywność ruchowa oraz łatwa przełączalność przeżyć psychicznych na układ wegetatywny (bicie serca, czerwienienie się, potliwość, zaburzenia snu, bóle głowy).
Podobnego zdania co do różnorodności objawów nerwowości dziecięcej jest Z. Wlodarski. Podkreśla on, że objawy nerwowości tworzą niejednakowe u poszczególnych osobników zespoły, w związku z czym wyróżnia się odrębne postacie nerwowości, a najczęściej spotykaną jest nadpobudliwość psychoruchowa. Zaburzenie to ujawnia się niemal we wszystkich czynnościach dziecka. Dzieci nadpobudliwe mają przeważnie łatwy kontakt. Są towarzyskie, rozmowne, często wyraźnie gadatliwe. Otoczeniem interesują się bardzo żywo, ale powierzchownie, łatwo zmieniają przedmiot zainteresowania, z reguły są bardzo ruchliwe „wszędzie ich pełno”, nie znoszą skrępowania ruchów. Ruchy mają szybkie, nie zawsze celowe, mało precyzyjne, czasem wadliwie koordynowane. Pracują bardzo nierównomiernie i niesystematycznie. Zdolne są przeważnie tylko do krótkotrwałego znacznego wysiłku. Z reguły mają trudności w koncentracji uwagi.[8] Swoim niepokojem, żądzą nowych sytuacji, nieraz agresywnością skierowaną najczęściej do rówieśników dają się otoczeniu we znaki. Sprawiają często trudności w zorganizowanej grupie.
L. Pisariewa[9] opisuje dwie grupy dzieci nerwowych. Do pierwszej grupy zalicza dzieci, u których szybkie męczenie się systemu nerwowego wyraża się przede wszystkim wzmożoną pobudliwością, gadatliwością i nadmierną ruchliwością. „Są to wiercipięty, ciągle się kręcą , mówią, dużo gestykulują, robią miny. Ich bezcelowa krzątanina i wiercenie się przeszkadza nie tylko w domu ale i w szkole. Dzieci takie zakłócają często dyscyplinę na zajęciach, są gadatliwe, skłonne do burzliwych przejawów gniewu, agresywne”. Dzieci zaliczone do grupy pierwszej wykazują przewagę procesu pobudzenia. Do grupy drugiej L. Pisariewa zalicza dzieci z obniżoną pobudliwością, których reakcje są zwolnione.
Podobne dwa rodzaje dzieci, odznaczające się odmiennymi zaburzeniami dynamiki procesów nerwowych opisuje G. Suchariewa[10] Zaburzenia te według autorki objawiają się w różnych formach od najwcześniejszych lat życia. „Zależnie od tego czy dominuje zwiększona pobudliwość czy zwiększona skłonność do wyczerpywania się – wyróżniamy dwa rożne typy nerwowości dziecięcej. W przypadkach, których przeważają objawy wyczerpywania się, niezdolności do wysiłku, niewytrzymałości na pewne bodźce, zachowanie dzieci charakteryzuje się nieśmiałością, wstydliwością. Łatwość wyczerpywania się hamuje ich zdolności przystosowawcze do zmieniających się warunków życia, często doprowadza do stanu bierności…W przypadkach kiedy w obrazie klinicznym przeważa wzmożenie pobudliwości, dzieci są niespokojne ruchowo, a przy każdym niezadowoleniu z tego co je otacza bywają ordynarne, nieposłuszne. Nie mogą usiedzieć spokojnie na zajęciach, łatwo odwrócić ich chwiejną uwagę. Łatwo się męczą w związku z czym obniżona jest ich zdolność do pracy. Nastrój chwiejny. Nawet nieznaczne przyczyny mogą spowodować gwałtowne przejście z nastroju spokojnego w stan rozdrażnienia. W tych okresach dzieci bywają bardziej wybuchowe i gniewliwe. W wieku przedszkolnym i młodszym stwierdza się niepokój ruchowy, „wiercenia się”.[11]
Charakteryzując dzieci nadpobudliwe H. Nartowska[12] podkreśla ich najbardziej widoczny objaw – nadmierną ruchliwość wyrażającą się w znacznie większej liczbie ruchów niż to się obserwuje u przeciętnego dziecka, w ciągłym kręceniu się, podskakiwaniu, zmianach pozycji oraz w wykonywaniu szeregu ruchów drobnych w obrębie własnego ciała, występujących nawet wtedy, gdy dziecko pozostaje w bezczynności i pozornym spokoju. Nadpobudliwość przejawia się w postaci wzmożonego pobudzenia ruchowego, nadmiernej reaktywności emocjonalnej oraz w specyficznych zaburzeniach funkcji poznawczych głównie w postaci zaburzeń uwagi.
Nadpobudliwość psychoruchowa utrudnia kontakty dziecka z otoczeniem, jest często przyczyną niepowodzeń szkolnych.
Przyczyny nadpobudliwości psychoruchowej.
Zaburzenia zdrowia psychicznego wynikają najczęściej z nieprawidłowego funkcjonowania otoczenia dziecka oraz konstytucji jego układu nerwowego. Najczęściej dotyczą zaburzeń funkcjonowania zarówno w sferze emocjonalnej, jak i poznawczej oraz społecznej, a objawiają się nieadekwatnymi i niezrozumiałymi dla otoczenia zachowaniami. Objawy zaburzeń sfery emocjonalnej są częścią składową większości zaburzeń psychicznych dzieci. Niekiedy są one podstawowym czynnikiem decydującym o rozpoznawaniu i definiowaniu określonego zaburzenia, czasem stanowią tylko jeden z licznych przejawów nieprawidłowości funkcjonowania dziecka.
Uczucia dziecka kształtują się pod wpływem doświadczeń społecznych, w szczególności doświadczeń w okresie wczesnego dzieciństwa, w relacji z osobami, które pełniły rolę najbliższych opiekunów dziecka ( najczęściej są to rodzice).
Kontakt z osobami najbliższymi, relacje między nimi a dzieckiem, nastawienie uczuciowe do dziecka, ogólna atmosfera uczuciowa pomiędzy ludźmi stanowiącymi jego najbliższe otoczenie stanowią podstawę kształtowania określonego typu i rodzaju reakcji emocjonalnych dzieci.
Procesy emocjonalne dziecka związane są też z cechami układu nerwowego, funkcjonowaniem układu endokrynologicznego i ogólnym stanem jego zdrowia. U dzieci chorowitych, słabych stwierdza się często brak równowagi emocjonalnej lub przewagę negatywnych emocji w codziennych reakcjach.[13]
Zależność między procesami psychicznymi a stanem organizmu jest zależnością dwustronną, tzn. z jednej strony zły stan zdrowia ma wpływ na rozwój emocjonalny dziecka, z drugiej zaś- przedłużający się stan napięcia emocjonalnego, stresu i niepokoju może doprowadzić do zakłóceń prawidłowym funkcjonowaniu organizmu.
Podstawowymi parametrami układu nerwowego, które odgrywają istotną rolę w rozwoju emocjonalnym, ale także poznawczym i społecznym dziecka, są: siła, równowaga i ruchliwość procesów nerwowych. Siła układu nerwowego to inaczej mówiąc zdolność komórek nerwowych do pracy, do powstawania w nich, z określonym natężeniem, procesów pobudzania i hamowania. Równowaga procesów nerwowych to określony stosunek siły hamowania (są one zrównoważone albo następuje przewaga jednej nich).
Ruchliwość procesów nerwowych to zdolność układu nerwowego do przechodzenia od stanu pobudzenia do hamowania i odwrotnie. Za optymalny dla prawidłowego funkcjonowania człowieka uważa się taki zespól cech układu nerwowego, który odznacza się odpowiednią siłą procesu pobudzenia, zabezpieczająca zdolność komórek nerwowych do pracy, oraz siłą procesu hamowania równoważącą siłę pobudzenia, a także umiarkowanym stopniem ruchliwości tych procesów.
Najbardziej niekorzystnym z punktu widzenia możliwości występowania zaburzeń u dzieci wydaje się taki zespół cech układu nerwowego, w którym istnieje znaczna przewaga procesów pobudzenia nad hamowaniem (kłócenie procesów równowagi układu nerwowego), przy dużej sile i ruchliwości. Prowadzi to do wyraźnej predyspozycji do powstawania objawów np. nadpobudliwości psychoruchowej lub reakcji nerwicowych. Również niekorzystny wydaje się słaby typ układu nerwowego (słaba reakcja na bodźce) oraz typ układu nerwowego z ewidentną przewagą procesów pobudzenia nad hamowaniem, przy jednocześnie wyuczonych reakcjach hamulcowych hamulcowych sferze okazywania uczuć, co może prowadzić do objawów tzw. Zahamowania psychoruchowego, które zgodnie z badaniami np. M. Chłopkiewicz[14], jest zaburzeniem cechującym się, podobnie jak nadpobudliwość, silnym pobudzeniem emocjonalnym. Pobudzenie to dzieci nadpobudliwe „wyrzucają” na zewnątrz, zaś zahamowane- silnie tłumią.
Generalnie można powiedzieć, że nieprawidłowy rozwój dynamiki procesów nerwowych, będący często podłożem powstawania różnego typu zaburzeń emocjonalnych i zaburzeń zachowania u dzieci, przejawia się najczęściej w :
postępującej słabości procesów nerwowych;
zachwianiu równowagi procesów nerwowych (szczególnie w kierunku przewagi procesów pobudzania nad hamowaniem);
zakłóceniach ruchliwości procesów nerwowych (wyraźna labilność lub inercyjność układu nerwowego).
Występujące u wielu dzieci tzw. mikrodeficyty rozwojowe (parcjalne uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego) mogą również stanowić jedną z pośrednich przyczyn trudności emocjonalnych przeżywanych przez dziecko.
Potwierdzeniem istotnej korelacji pomiędzy funkcjonowaniem ośrodkowego układu nerwowego (OUN) a zaburzeniami zdrowia psychicznego dzieci są np. wyniki badań J. Gromkiej wskazujące, iż u 95%dzieci z objawami nerwicy ruchowej obserwuje się nieprawidłowy zapis EEG[15]...
nozoko