Noce i dnie - opracowanie szczegółowe.doc

Noce i dnie – opracowanie

Czas i miejsce akcji:

·         Fabuła: okres od powstania styczniowego do wybuchu pierwszej wojny światowej (lata 1863-1914)

·         Rozpoczyna się ślubem głównej bohaterki Barbary, a kończy, gdy ucieka ona z bombardowanego Kalińca.

·         Tom pierwszy obejmuje ponad czternaście lat fabuły (od ślubu Niechciców w 1884 roku, poprzez podróży do Kalińca na wiosnę roku następnego, śmierć Piotrusia w zimie 1889, przeprowadzkę do Serbinowa na jesieni 1890 roku, a skończywszy na śmierci Jadwigi Ostrzeńskiej latem 1898 roku)

·         tom drugi lata 1900-1902

·         trzeci i czwarty dotyczą lat dwunastu

·         W retrospekcjach (przedakcja), obejmujących losy rodziny Niechciców oraz Ostrzeńskich Dąbrowska wyszła jednak poza obręb tych trzydziestu lat, poszerzając czas akcji o kolejne i ukazując dzięki temu proces przemian społecznych szlachty, będących wynikiem rozwoju gruntownych zmian zachodzących w Królestwie Polskim - kapitalizmu i uwłaszczenia chłopów na ziemiach znajdujących się pod zaborem rosyjskim

·         Wątki rozgrywają się w kilku miejscach, wzorowanych na rodzinnych stronach pisarki, między innymi

ü      w miastach: Kaliniec (pierwowzorem Kalisz), Warszawa, Częstochowa,

ü      w majątkach: Krępa, Serbinów, Pamiętów, Borki.

ü      Miejscowości: Jarosty (majątek Niechciców, zabrany im po powstaniu styczniowym), Zabłocie, Czałbowo

ü      W tomach, gdzie główną rolę odgrywa córka Barbary Niechcic - Agnieszka, akcja przenosi się do Szwajcarii (Lozanna, Bruksela) i Anglii (Londyn)

ü      wzmianki o Paryżu, gdzie przebywa Włodzimierz Daleniecki i Ksawera Woynarowska, lecz dzieło nie przenosi czytelnika w tamte miejsca.

Znaczenie tytułu:

·         Noce i dnie à przemijanie zasygnalizowane w mnogości oraz następstwie nocy i dni, z których wszystkie dni są do siebie podobne i wszystkie noce, ale zarazem są naznaczone indywidualizmem przeżyć ludzkich i już się w tym samym kształcie nie powtórzą

Obraz społeczeństwa:

·         obraz polskiego społeczeństwa lat 1863-1918. 

·         Dąbrowska prześledziła przeobrażenia społeczne, ekonomiczne i polityczne na przestrzeni XIX i XX, które dotknęły zubożałe, zdeklasowane ziemiaństwo polskie, starające się otrząsnąć po upadku powstania styczniowego i represjach po 1863 roku

·         ukazała społeczne wyobcowanie szlachty i jej walkę o przeżycie w nowej, kapitalistycznej rzeczywistości. (Na przykładzie Michaliny Ostrzeńskiej widać, jak dobrze radzili sobie z aklimatyzacją niektórzy. Przeprowadziwszy się razem z mężem ze wsi do miasta, bohaterka szybko przywykła do nowych obowiązków. Razem z siostrą rejentową Holszańską zajęła się filantropią, wynajmowaniem mieszkań czy prowadzeniem sklepu)

·         Ważnym motywem powieści jest ukazanie wzrostu znaczenia i rozwoju miast oraz podwyższenie roli mieszczaństwa, bogacącego się na wynajmie kamienic czy zakładaniu sklepów czy fabryk (na przykładzie losów zdeklasowanego ziemianina Anzelma Ostrzeńskiego – bratanka Barbary, syna Michaliny i Daniela, którzy przeprowadzili się do miasta i związali z kręgiem drobnomieszczańskiej inteligencji, wychowując syna w myśl nowej, kapitalistycznej religii. Bohater ten perfekcyjnie odnalazł się w nowych warunkach ekonomiczno-gospodarczych, stając się szanowanym i zamożnym przedsiębiorcą zakładających spółki handlowe i bez problemu odnajdującym się w środowisku burżuazji przemysłowo-kupieckiej)

·         na obraz społeczeństwa ma wpływ wątek formowania się polskiej inteligencji o przekonaniach lewicowo-rewolucyjnych

Noce i dnie jako saga rodzinna i epopeja:

·         Noce i dnie łączą w sobie wiele gatunków literackich: realizm, wzbogacony elementami prozy psychologicznej, a skończywszy na cechach wybitnego dzieła filozoficznego, podejmującego tematykę społeczno-obyczajową. 

·         wiele wątków autobiograficznych (opis Kalińca, kreacja małżeństwa Niechciców. Barbara przypomina matkę pisarki Ludomirę z Gałczyńskich, Bogumił został stworzony w oparciu o charakter Józefa Szumskiego (ojca), Agnieszka, którą Dąbrowska stworzyła w oparciu o własne doświadczenia i wybory)

·         kronika, saga rodzinna, „powieść rzeka”, przedstawiająca losy kilkupokoleniowych rodzin Niechciców oraz Ostrzeńskich, a zainspirowana lekturą przez Dąbrowską największymi europejskimi dziełami realizmu, na przykład Buddenbrookami Tomasza Manna, Rodziną Thibault Rogera Martina du Garda

·         Stworzyła epos: Wplotła dzieje dwóch rodzin, ich przyjaciół i dalszych znajomych w konkretne wydarzenia historyczne (powstanie styczniowe, Warszawska demonstracja kilińszczyków 1894 roku, wojna rosyjsko-japońska, rewolucja 1905 roku, wybuch I wojny światowej), społeczne (wyemancypowane kobiety, zmiana świadomości społecznej w kwestii romansów pozamałżeńskich, upadek wielkiej własności ziemskiej, formowanie się klasy kapitalistów i nowego środowiska mieszczańskiego), nie zapominając o ogromnej roli natury w życiu człowieka, co widać na przykładzie egzystencji Niechciców w Serbinowie, gdzie podporządkowują się cyklowi dni i nocy, śmierci i narodzin oraz o wadze spotkań w gronie rodzinnym, gdy przyjeżdżają wszyscy członkowie rodziny, jest czas na biesiadowanie, rozmowy (na przykład chrzest Tomaszka)

·         Wielowątkowość, rozległość czasowa (choć akcja rozgrywa się głównie w latach osiemdziesiątych XIX wieku, zaś kończy na początku I wojny światowej, to czas przedstawiony obejmuje rozleglejszy obraz temporalny - od 1863 roku),

·         ponad 250 bohaterów reprezentujących różne środowiska społeczne

·         egzystencjalny aspekt dziejów człowieka, pokazanie jego miejsca w planie naturalnym (przyrodniczo-biologicznym) i społeczno-narodowym

·         odwzorowanie przemian społecznych, politycznych oraz obyczajowych na ziemiach polskich na przełomie XIX i XX wieku

·         problemy i radości życia rodzinnego

Wątek główny i wątki poboczne:

·         Wątek główny: wątek wielopokoleniowej rodziny szlacheckiej Niechciców, którą tworzą Bogumił Niechcic i Barbara z Ostrzeńskich, wraz ze swoimi dziećmi, przyjaciółmi oraz krewnymi. 

·         Wątki poboczne:

ü      przeobrażenia społeczne, ekonomiczne i polityczne na przestrzeni XIX i XX, które dotknęły zubożałe, zdeklasowane ziemiaństwo polskie, starające się otrząsnąć po upadku powstania styczniowego i represjach po 1863 roku;

ü      ukazanie społecznego wyobcowanie szlachty;

ü      kształtowanie się kapitalizmu;

ü      wątek formowania się polskiej inteligencji o przekonaniach lewicowo-rewolucyjnych

ü      walka polskiej młodzieży o niepodległość Polski i jej późniejszy kształt w pierwszych latach po odzyskaniu wolności w 1918 roku;

ü      losy polskiej emigracji politycznej na przełomie XIX i XX wieku;

ü      ukazanie procesu kształtowania się nowej struktury społecznej w wyniku przemian społeczno-politycznych, zachodzących w Polsce od 1983 roku do I wojny światowej;

ü      wzrost znaczenia i rozwój miast

ü      wzrost roli mieszczaństwa, bogacącego się na wynajmie kamienic czy zakładaniu sklepów czy fabryk

ü      nieszczęśliwy romans Celiny Mroczkówny z Januszem i jego tragiczne konsekwencje.

Autobiografizm Nocy i dni:

·          opisy Kalińca (wzorowała się na Kaliszu)

·         prawie każda z ponad 250 postaci miała swój pierwowzór w rodzinie czy znajomych Dąbrowskiej! 

·         Barbara przypomina matkę pisarki Ludomirę z Gałczyńskich.

·         Bogumił przypomina ojca pisarki Józefa Szumskiego.

·         Agnieszka – sama Dąbrowska (ich dzieciństwo i młodość są niemalże identyczne

·         Marcin Śniadowski – pierwowzór: był działacz PPS Marian Dąbrowski, mąż Dąbrowskiej

Motyw miłości i rodziny:

·         Miłość rodzicielska (na przykład Barbara Niechcic w stosunku do swoich dzieci czy Daniel Ostrzeński w stosunku do Bodzia)

·         Siostrzana (Michalina i Stefania)

·         pierwsze, niewinne zauroczenie (Agnieszka Niechcic i Janusz Ostrzeński)

·         wyniszczające, niszczycielskie uczucie (Celina Mroczkówna i Janusz Ostrzański)

·         miłość trwająca przez całe życie, czego przykładem może być Barbara (miłość idealistyczna) i Bogumił (miłość dojrzała): Barbara i Bogumił pobrali się, ponieważ ona – rozczarowana postępowaniem swojej młodzieńczej miłości – Józefa Toliboskiego, nękana ciągłymi pytaniami krewnych o jej ewentualny ślub i ich docinkami o swoim staropanieństwie, zdecydowała się przyjąć oświadczyny byłego powstańca, który tak pięknie śpiewał smutne pieśni i był jej oddany niczym najwierniejszy przyjaciel.  Przez całe wspólne życie, mimo wszystkich różnic dzielących Niechciców, mimo zdrad spokojnego i czekającego na jakiekolwiek zainteresowanie żony Bogumiła oraz oziębłości i zdystansowania wiecznie niezadowolonej Barbary, tych dwoje dobrało się idealnie, ponieważ – jak widać w czterech tomach dzieła – przeciwieństwa się przyciągają. Bogumił bez Barbary zginąłby już dawno w serbinowskim polu, ponieważ tylko ona potrafiła pohamować jego pracoholizm, ona z kolei nie miałaby kogo zamęczać ciągłymi skargami i niepokojami, ponieważ tylko on miał cierpliwość słuchania żony. Jednym z najpiękniejszych momentów tetralogii jest noc, gdy zazdrosna Barbara, wyczerpana kłótnią z Bogumiłem, który ustroił powóz na pożegnanie Teresy jaśminem, wyznaje mężowi miłość (poczuła zazdrość). Było to wydarzenie niecodzienne, ponieważ Niechcic, spragniony takich słów, całe życie cierpliwie czekał z tą bezrozumną nadzieją ciężko zakochanych, co jest tak niewyczerpana, że przecież doczekuje się czasem jakiej takiej pociechy. Traktował żonę jak kobietę z krwi i kości, chciał być dla niej opoką i służyć pomocą w codziennych sprawach, a nie – jak ona pragnęła – jak bóstwo z romansów. Z drugiej jednak strony Barbara zaprzeczała swoim postępowaniem wizji miłości, jaką poznała w romansach. Nie darzyła Bogumiła gorącym uczuciem tak jak kochają bohaterki romantycznych opowieści. Cały czas bowiem w jej głowie siedział jak drzazga – Józef Tolibowski i mimo, iż Barbara kochała Bogumiła nie do końca mogła mu to okazywać, bo cały czas jej się wydawało, że Józef to była pierwsza i jedyna miłość (podejście idealistyczne)

Motyw rozstania:

·         Z rozstaniem interpretowanym dosłownie mamy do czynienia na dworcu w Witaszycach, gdy Bogumił Niechcic żegna się z kochanką Ksawerą Woynarowską lub gdy jego córka Agnisia wyjeżdżą na zagraniczne studia. 

·         Rozstanie można też interpretować bardziej metaforycznie. W takim ujęciu – jako śmierć – występuje w odniesieniu do synka pary głównych bohaterów Piotrusia, który umiera w młodym wieku. Podobnie dzieje się z matką Jadwigi, z Anzelmem, z szwagrem Lucjanem Kociełłą czy z wrażliwą guwernantką dzieci Niechciców. 

Motyw miasta:

·         Powieściowy Kaliniec jest wzorowany na Kaliszu i Russowie, w których najmłodsze lata spędziła Maria Dąbrowska; świetnie odtworzyła topografię Kalisza, niemal każdą scenę powieści możemy dokładnie umiejscowić

·         Czytając opisy, czujemy, że dla autorki jest to istotnie miasto najpiękniejszych nocy i dni, i szczera jest jej wypowiedź w jednym z późniejszych szkiców, że stolica nie wydała jej się piękna, gdyż piękny dla niej był Kalisz

Problematyka społeczna:

·         Noce i dnie są zarówno sagą rodzinną, jak i panoramą społeczną. Opowiada o losach wielopokoleniowej rodziny szlacheckiej Niechciców, którą tworzą Bogumił Niechcic i Barbara z Ostrzeńskich, wraz ze swoimi dziećmi, przyjaciółmi oraz krewnymi w okresie między powstaniem styczniowym a I wojną światową

·         Pisarka wplotła dzieje tych bohaterów w doniosłe przeobrażenia społeczne i polityczne, ukazując je na tle ważnych przemian politycznych i ekonomicznych, zarówno w perspektywie historycznej, jak i egzystencjalnej, z uwzględnieniem przemian, jakim na przestrzeni XIX i XX wieku ulegało zubożałe, zdeklasowane ziemiaństwo polskie, poszukujące nowego miejsca w świecie po upadku powstania styczniowego i represjach, jakie nastąpiły po 1863 roku (trzeba jednak pamiętać, że przyczyny utraty majątków były różne: od konfiskat spowodowanych patriotyczną postawą, po hulaszczy tryb życia i nieumiejętność dostosowania się do nowych warunków gospodarczych, co doskonale podkreśla Dąbrowska). 

·         temat społecznego wyobcowania szlachty

·         przechodzenia z jednej warstwy społecznej w drugą

·         kształtowania się kapitalizmu

...