Pojęcie kontekstu w kształceniu kulturowo- literackim.doc

Pojęcie kontekstu w kształceniu kulturowo- literackim

     Opracowane wg: B. Chrząstowska, Lektura i poetyka, Warszawa 1987

       W każdym, nawet najbardziej prymitywnym, akcie odbioru dzieła literackiego zaobserwować możemy próby zrozumienia i  wyjaśnienia sensu utworu. Zawsze też czytelnik wykracza poza bezpośrednie dane, których dostarcza mu tekst literacki i próbuje znaleźć układ odniesienia, czyli kontekst, który tłumaczy mu cały utwór bądź jego poszczególne elementy. Akty lektury są tym pełniejsze i tym pełniejsze jest jej oddziaływanie pedagogiczne, im pełniejszy jest kontekst interpretacyjny.

       Układ odniesienia (kontekst) przywołany w akcie lektury decyduje o jakości odbioru i tym samym warunkuje funkcjonowanie społeczne dzieła i jego wpływ na psychikę odbiorcy.

       Dydaktyka literatury powinna zatem, obok kształcenia reguł odbioru, zwrócić uwagę na kształcenie umiejętności doboru kontekstów interpretacyjnych, które otwierają uczniów na człowieka i świat.

       Jan Polakowski i Zenon Uryga piszą ( Badania nad komunikacją literacką z perspektywy dydaktyki), że działania poznawcze nauczyciela i ucznia skierowane na dzieło, pomimo że są ograniczone szkolnym przymusem lekturowym i programem nauczania, mogą w efekcie dawać różne odmiany konkretyzacji, zależnie od doboru kontekstów przywoływanych w toku lektury.

       Akty lektury są zróżnicowane ( w samym przebiegu, ale i efektach), czego przyczyną jest stosunek do swoistości utworu, rodzaj oraz jakość i rozległość przywoływanych w akcie lektury kontekstów.

       Teoretycy odbioru wyróżniają dwa zasadnicze rodzaje kontekstów:

- macierzysty dzieła

- osobisty odbiorcy

       Akt odbioru obejmuje dwa czynniki: dzieło i odbiorcę. Wypowiedź literacka formułuje zadania dla czytelnika nie tylko w obrębie własnej struktury, ale proponuje szerszy układ odniesienia, czyli kontekst macierzysty:

- biografia autora, jego twórczość

- czas, epoka, w której tworzył (prądy filozoficzne, artystyczne, twórczość innych pisarzy)

- przekonania społeczne, polityczne, mody literackie, żywa tradycja literacka

Inne konteksty wprowadza sam odbiorca. Kontekst osobisty nie ma, wbrew pozorom, charakteru tylko indywidualnego, jest uwarunkowany kulturowo i społecznie. Na akt lektury wpływa zatem, oprócz doświadczenia życiowego, oczytania i światopoglądu odbiorcy, cała kultura literacka, w której odbiorca tkwi (charakterystyczne gusty, upodobania, preferencje, wybory, kody odbioru i normy czytania).

   Doświadczenie czytelnicze i doświadczenie badawcze to dwa przeciwstawne akty odbioru. W pierwszym uruchamiane są głównie konteksty osobiste, w drugim- macierzyste. Nie wyklucza to oczywiście współwystępowania różnych kontekstów w jednym akcie odbioru. I tak doświadczenie czytelnicze jest konkretyzacją utworu, a doświadczenie badawcze jego interpretacją.

INTERPRETACJA

    Markiewicz określi interpretacje semantyczną jako rezultat rozumienia całej zawartości dzieła literackiego, na wszystkich poziomach. Wg niego najprostszymi czynnościami/ zadaniami interpretacyjnymi są „wyjaśnienie”, „wykrycie”, „wydobycie”.

   Nieco inaczej rzecz ujmuje Sławiński. Wg niego cały proces poznawania dzieła jest interpretacją, wyróżnia w nim następujące etapy:

- opis

- analiza (uchwycenie różnic pomiędzy elementami dzieła, skategoryzowanie tego, co w utworze jest typowe)

- interpretacja, która obejmuje poniższe czynności:

   a) usytuowanie utworu w kontekście

   b) wytrącenie go z kontekstu

   jest próbą dotarcia do oryginalności i niepowtarzalności utworu

- wartościowanie (rozpoznanie wartości, wyodrębnienie ze stanu potencjalności)

Opis, analiza i interpretacja w pierwszej fazie to sposoby rozpoznania standardowych składników dzieła i ujęcie ich w kategoriach poetyki opisowej bądź historycznej (czynności historyka literatury). Natomiast druga faza interpretacji i wartościowanie ujmują to, co w dziele jest niepowtarzalne, oryginalne, nie mające odniesienia w układach istniejących poza nim (czynności krytyka literackiego).

   Markiewicz wyróżnia kilka typów interpretacji dzieła literackiego (napisanego w przeszłości):

ü      Interpretacja autorska –odtwarza autorskie pojmowanie dzieła

ü      Interpretacja historyczna –odtwarza odczytanie dzieła w dobie jego powstania i czasach późniejszych

ü      Interpretacja historyczna, idealizująca –realizuje zadania czytelnika idealnego, który doskonale spełnia wszystkie semantyczne operacje przewidziane przez utwór, zgadnie z historycznie adekwatnymi dyrektywami odbioru i w ramach historycznie adekwatnego świata

ü      Interpretacja adaptacyjna, projektująca –odwołuje się do własnych, zmodernizowanych dyrektyw odbioru i obrazu świata

ü      Interpretacja adaptacyjna, sprawozdawcza –rekonstruuje odczytanie utworu na podstawie wypowiedzi respondentów (czytelników przeciętnych bądź też czytelników o wysokich kompetencjach)

   Paul Ricoeur stwierdza, że interpretacja to nic innego, jak praca myśli, polegająca na odszyfrowaniu sensu ukrytego w sensie widocznym, na rozwinięciu poziomów znaczeniowych zawartych w znaczeniu dosłownym. Dodaje przy tym, że kontekst historycznoliteracki nie tylko pomaga odszyfrować sens ukryty, ale także zrozumieć „sens widoczny”, czyli reguły poetyki utworu, jego miejsce i znaczenie w procesie rozwoju literatury.

KONKRETYZACJA

   Twórcą pojęcia jest Ingarden. Wg niego konieczność dokonania konkretyzacji jest wyznaczona przez budowę dzieła: jest ono schematyczne i zawiera miejsca niedookreślenia. Zadaniem czytelnika jest wypełnienie tych miejsc. Wbrew jednak temu, co sądzi się powszechnie (że dookreślenie dotyczy tylko przedmiotów i wyglądów, czyli konkretnego wyobrażenia sobie świata przedstawionego w dziele literackim), dookreślenie musi objąć wszystkie warstwy- brzmienia, znaczenia słów i zdań i świata przedstawionego. Schematyczna jest warstwa brzmieniowa, ponieważ wyznaczona tylko zapisem, znakami graficznymi. Skonkretyzować go tzn. wypowiedzieć głośno, nadać dziełu brzmienie istniejące w nim potencjalnie. Skonkretyzować warstwę semantyki, to nie tylko uświadomić sobie wyrazy nieznane, ale dopowiedzieć to, co niedopowiedziane sugerowane aluzją i cytatem, powiedzeniem typowym dla czasu, w którym powstało. W świecie przedstawionym z kolei należy wyobrazić sobie naocznie nie tylko pojedyncze przedmioty i bohaterów, ale także stosunki między nimi, procesy i stany. Trzeba zatem wypełnić i scalić fabułę, która jest fragmentaryczna, inwersyjna, splątana, opowiadana przez narratorów z różnych punktów widzenia. Niekiedy w monologach lirycznych, które zorientowane są narracyjnie, czytelnik musi uzupełnić zarysy fabuły. W liryce „czystej” (wyznanie) lub refleksyjnej proces konkretyzacji skupia się na przeżyciach podmiotu, konkretyzacji samego „ja”: lirycznego, określeniu stany psychicznego.

    Każde dzieło literackie jest schematyczne i wymaga konkretyzacji. Ingardenowska konkretyzacja obejmuje co najmniej trzy różne funkcje:

1)     ukonkretnienie zawartości wszystkich warstw dzieła

2)     uzupełnienie luk w warstwie przedmiotów i wyglądów

3)     nadbudowanie nad jakościami artystycznymi dzieła- jakości estetyczne

   W koncepcji Ingardena rozumienie utworu nie należy do konkretyzacji.

PRZEDMIOT ARTYSTYCZNY-  dzieło literackie, swego rodzaju szkielet, który czytelnik pod wieloma względami uzupełnia bądź też dopełnia, a niejednokrotnie zniekształca lub zmienia

PRZEDMIOT ESTETYCZNY- konkretyzacja, rezultat percepcji, całość, w której dzieło występuje w uzupełnieniach i przekształceniach poczynionych przez czytelnika podczas czytania

   Dziś, niezależnie od tez Ingardena, konkretyzacja ujmowana jest jako interpretacja czytelnicza (przeciwstawiona naukowej, badawczej) tzn. czytelniczy sposób rozumienia i dookreślania utworu, uwarunkowany nie tylko budową utworu, ale i indywidualnymi predyspozycjami, doświadczeniem życiowym i literackim czytelnika oraz stereotypom odbioru utrwalonym w danej kulturze.

   W konkretyzacji zasadniczą rolę odgrywają konteksty osobiste. Czytelnik nieustannie odwołuje się do własnej pamięci (zapamiętanych i przeczytanych dzieł), konfrontuje świat przedstawiony ze znaną sobie rzeczywistością, nadaje schematycznie wyznaczonym w dziele składnikom, indywidualny, konkretny kształt, wypełnia luki, brakujące elementy własnymi refleksjami i przeżyciami. Jednocześnie tkwi on w określonej kulturze literackiej i ulega ustalonym w niej regułom i normom czytania. Dlatego też, przy porównaniu różnych, indywidualnych konkretyzacji, odnajdziemy w nich elementy wspólne.

   Każde współczesne dzieło literackie można ująć w dwóch porządkach: diachronicznym i synchronicznym.

PORZĄDEK DIACHRONICZNY- historyczny, odczytanie w dziele współistnienia tradycji literackiej, rekonstruuje się go dla celów naukowych, badawczych (nie jest to porządek lektury)

PORZĄDEK SYNCHRONICZNY-  tworzony przez kulturę literacką, w obrębie której tkwi czytelnik, należą do niego proces lektury, a zatem także i konkretyzacji.

  Uznaje się, że proces odbioru to sprowadzenie dzieł należących do różnych epok historycznych do jednej synchronii, w której dokonywana jest konkretyzacja. Mimo wszystko istnieje pewien współczynnik historyczności, w rozmaitym stopniu ujawniany, który wpływa na konkretyzację.

Ale nawet ten szczątek historyczności w konkretyzowaniu arcydzieł epok minionych jest uzależniony od kultury epoki, w której ono przebiega.

   Ten „szczątek historyczności” to najprostsze konteksty macierzyste utworu: biografia, geneza oraz te bardziej skomplikowane- tradycja literacka (fakty i zjawiska literackie, które zdolne są przekształcać i formułować kształt współczesności, które żyją w dziełach następnych pokoleń).

   Każde dzieło „mówi” o tradycji i zdradza swą literacką genezę, jednocześnie projektując własny kontekst. I tak np.:

   Myszeida- epos rycerski

   wiersze Broniewskiego- liryka romantyczna, tyrteizm

   Pan Tadeusz- epopeja klasyczna

  Niestety, konteksty te uchodzą często uwadze w interpretacji czytelniczej, co może spowodować pewne zafałszowania w interpretacji.

  Na synchronię kultury literackiej danego okresu rzutuje diachronia- cały poprzedni dorobek literacki. I tak:

- w Panu Tadeuszu istnieją obok siebie elementy odziedziczone z różnych epok ( z epopei klasycznej, gawędy szlacheckiej, romansu sentymentalnego, komedii wieku oświecenia)

Czytelnik zdaje się nie dostrzegać współczynnika historycznego, poddaje się regułom czytania swojej epoki.

Różnica pomiędzy konkretyzacją a interpretacja jest zasadnicza.

INTERPRETACJA- postępowanie badawcze, charakterystyczna postawa badawcza, zmierza do rekonstrukcji dzieła w procesie analizy. Najważniejsze dla niej są konteksty macierzyste, a zasadniczym zadaniem- określenie i wartościowanie dzieła wobec tradycji (rekonstrukcja porządku diachronicznego i uchwycenie jego oryginalności)

KONKRETYZACJA- doświadczenie czytelnicze, które realizuje się w różnych postawach, zwłaszcza estetycznej. Następuje przez przywołanie kontekstów osobistych, czytelnik nie zawsze ma świadomość historyczności dzieła.

   Szkolna lektura musi być konkretyzacją na każdym poziomie edukacji, ale nie może być tylko konkretyzacją. Kształcące cele edukacji oraz obecność w kanonie dzieł z klasyki narodowej dyktują konieczność wdrożenia umiejętności interpretacji, zbliżonej do procesu poznawczego o charakterze naukowym. Należy zatem uruchamiać konteksty macierzyste utworu, które umożliwiają wprowadzenie w tradycję literacką.

  Proces nauczania pojmować zatem należy jako nastawienie na interpretację uwzględniającą historycznoliterackie konteksty.

   Uryga i Polakowski wyróżniają sześć kontekstów interpretacyjnych w szkolnej komunikacji:

1)     kontekst macierzysty utworu

2)     kontekst wiedzy o literaturze         ▬

3)     kontekst wiedzy o kulturze            ▬     te trzy wiążą się z doświadczeniem życiowym i

4)     kontekst doświadczenia życiowego▬     wykształceniem ucznia, są to więc konteksty

                                                                      osobiste uwarunkowane kulturowo

5)     kontekst sytuacji komunikacyjnej i postaw (związany z jakością procesu dydaktycznego, uwarunkowany wiedzą polonistyczną i pedagogiczną nauczyciela)

6)     kontekst wiedzy pedagogicznej

Użycie konkretnego kontekstu związane jest z jakością czytanego dzieła i z wiekiem ucznia. Konteksty- co należy dodać- podlegają wartościowaniu.

   Szkolna edukacja zakładać musi stopniowe ograniczanie kontekstów osobistych na rzecz macierzystych.