Mircea Eliade - Majtreji.pdf - Beletrystyka - momo22

Mircea Eliade

MAJTREJI

Warszawa 1988

Tytuł oryginału rumuńskiego: „Maitreyi"

Weryfikacja nazw i zwrotów w języku bengalskim i hindi oraz opracowanie przypisów Maria Walter

Słowo wstępne

Eliade, autor „Majtreji", powieści o miłości opartej na najbardziej intymnych wątkach własnej

biografii, to religioznawca, badacz filozofii i religii orientalnych, głównie hinduizmu, antropolog,

filozof kultury, pisarz, to również „postać-legenda... Człowiek, który mając dwadzieścia pięć lat, gdy

inni zaledwie skończyli studia, powraca z Indii do swego kraju już jako dojrzały uczony, ceniony

przez światowych specjalistów. Zaskakująca w tym wieku erudycja, pracowitość sprzężona z

szaleńczą potrzebą poznania i przeżycia. Specjalizacja w dziedzinie, która do dziś jeszcze

znajduje się na pograniczu egzotyki i ezoteryki. Kontrast pomiędzy pasją publicysty a dyscypliną

badacza, swada pisarza uszczęśliwionego, gdy uda mu się obnażyć fałszywą moralność,

przesądy. Entuzjazm studentów, a zarazem irytacja burżuazji i oficjałów, wobec młodego

profesora. Później inne wiry historii: mityczną przestrzeń Indii zastępuje przestrzeń mityczna

metropolii Dalekiego Zachodu, a zamiast aśramy 1 w Ryszikeś (Himalaje) obszerny gabinet do

pracy, sale wykładowe, studenci, Francuzi, Amerykanie i inni. Tłumy na konferencjach, kongresach

- w Europie, Ameryce, Azji. Oklaski, honory, medale, monografie, księgi jubileuszowe..." Tak

charakteryzuje autora „Majtreji" rumuński eseista Sorin Alexandrescu. 2

Eliade łączy w swej osobowości naukowej rolę faktografa, systematyka i teoretyka. Jego

twórczość znana jest polskim specjalistom i wtajemniczonym entuzjastom. Owa pełna

wizjonerstwa, profetyzmu i paradoksu proza naukowa może wyzwalać sprzeciw, ale zawsze budzi

szacunek dla ogromu jego wiedzy i niepokoju o egzystencję człowieka współczesnego. Uczony

szuka do niej klucza w wielu zjawiskach, które „przenoszą istotę ludzką historycznie

uwarunkowaną w świat duchowy, nieporównanie bogatszy niż zamknięty świat chwili

historycznej". 3

„Zajmując się historią religii, bo inaczej tego nie można określić - wyjaśnia Eliade - zajmuję się

właściwie historią pierwszych zachowań ludzkich, pierwszych wizji i nadziei. To, co my dzisiaj

nazywamy religią, na początku było wszystkim, co miało znaczenie dla człowieka. (...) Chcę

powiedzieć, że zajmując się szczególnie pochodzeniem mitów i symboli, właściwie poszukuję

źródeł sensu ludzkiego świata. Nie chodzi tu więc o czystą erudycję, lecz o zbadanie przeło-

mowych sytuacji człowieka, który próbuje pojąć swoje miejsce w przyrodzie, we wszechświecie". 4

Dotychczas z prac naukowych Eliadego ukazały się w Polsce przede wszystkim: „Traktat o

historii religii" z przedmową Leszka Kołakowskiego 5 , autoryzowany wybór tekstów dokonany przez

Marcina Czerwińskiego „Sacrum - mit - historia" oraz „Joga: nieśmiertelność i wolność". 6 Wyszła

również ważna dla polskiej humanistyki monografia Stanisława Tokarskiego „Eliade i Orient", 7

1 Aśrama (sanskryt) - pustelnia.

2 Sorin Alexandrescu „Dialectica fantasticului", esej poprzedzający zbiór nowel Eliadego „La tiganci' si alte povestiri", Bukareszt 1969.

3 Mircea Eliade „Sacrum - mit - historia". Autoryzowany wybór esejów z tomu „Images et symboles" Marcin Czerwiński. Wstęp Bohdan Moliński. Przeł. Anna Tatarkiewicz. PIW

1970.

4 Wywiad z Eliadem rumuńskiego pisarza Adriana Paunescu w piśmie „Contemporanul" z 17 marca 1972.

5 „Traktat o historii religii". Tłum. z francuskiego Jan Wierusz-Kowalski. Oprać. Bogdan Kupis. KiW 1966.

6 „Joga: nieśmiertelność i wolność". Przeł. Bolesław Baranowski. Oprać. Tomasz Ruciński. PWN 1984.

7 Stanisław Tokarski „Eliade i Orient". Ossolineum 1984.

wprowadzająca w podstawowe treści eliadyzmu. Podobną rolę spełnia wnikliwa eseistyka Marcina

Czerwińskiego.

Eliade-naukowiec znany jest całemu światu, bez porównania mniej wiadomo o Eliadem-pisarzu.

A sam o sobie mówi: „Uważam się za autora jednego dzieła, złożonego z powieści, nowel, sztuk

teatralnych, esejów, prac historycznych i filozoficznych, i wydaje mi się, że poznać mnie może tylko

ten, kto przeczytał bodaj cokolwiek z każdego gatunku mojej twórczości". 8

Niełatwo spełnić postulat autora, bo choć od 1940 roku przebywał za granicą (w latach 1946-

1948 wykładał w Ecole des Hautes Etudes w Paryżu, w 1957 objął katedrę historii religii na

uniwersytecie w Chicago), to w odróżnieniu od naukowej swoją twórczość literacką uprawia

wyłącznie w języku rumuńskim. „Myślę, że nie potrafiłbym pisać w innym języku. Literatura jest

całościowym wyrazem człowieka, zarówno jego świadomości, jak i podświadomości, piszę więc w

języku moich marzeń, mojej wyobraźni i mojego racjonalnego myślenia. (...) Język, w którym

pisałem i piszę, stanowi nić wiążącą mnie nie tylko z moją przeszłością, ale i z przeszłością całej

kultury rumuńskiej. Nie chciałem w żadnym wypadku czuć się wygnańcem oderwanym od swego

narodu, człowiekiem, który zaczyna nową karierę". 9

Eliade pisze zatem w języku kraju, w którym się urodził w 1907 roku, w którym debiutował w

wieku czternastu lat opowiadaniem fantastycznym „Jak odkryłem kamień filozoficzny", w którym

ukończył Wydział Literatury i Filozofii w Bukareszcie, obronił w 1928 roku dysertację „Przyczynki

do filozofii Odrodzenia", poprzedzoną w celu dokumentacji dwiema podróżami do Włoch. Tu, w

Rumunii, kształtował swoją postawę intelektualną, między innymi pod wpływem takich

indywidualności rumuńskich jak Hasdeu 10 , Iorga 11 , Parvan 12 , 'tu zajmował się filozofią (a w związku

z tym i naukami ścisłymi), muzyką, literaturą (krytykował pojawiające się w niej niekiedy przerosty

sentymentalizmu jako objawy demobilizującej perwersji słabych). Tu publikował swoje pierwsze

"wypowiedzi i polemiki, próbując definiować cele swego pokolenia i drogi ich osiągnięcia.

„Poznałem Eliadego - pisze w przededniu drugiej wojny światowej Eugene Ionesco - gdy

miałem szesnaście lat. Ja byłem wówczas licealistą, on studentem o sławie wielkiego erudyty. (...)

Nam, młodym, Mircea Eliade wydawał się Dobrym Geniuszem, Wielkim Wtajemniczonym". 13

Eliade kultywował potrzebę silnych indywidualnych przeżyć jako kolejnych etapów poznania i

samopoznania, zbliżania się do istoty prawdy. Zafascynowany filozofią Wschodu i wielkim poetą

indyjskim Rabindranathem Tagore, wyrusza w świat. 17 grudnia 1928 wylądował w Colombo na

Cejlonie. Jechał do Indii, aby w Bengalu, w Kalkucie, studiować filozofię i sanskryt u autora

monumentalnej „A History of Indian Philosophy", profesora Surendranatha Dasgupty, dzięki

któremu otrzymał stypendium od mecenasa sztuki, miliardera, radży z Kasimbazaru, Manindry

8 Wywiad Adriana Paunescu.

9 Idem.

10 Bogdan-Petriceicu Hasdeu (1838-1907) - pisarz, językoznawca, folklorysta, historyk. Eliade opracował w roku 1937 krytyczne wydanie jego „Scrieri literare, morale si politice".

11 Nicolaie Iorga (1871-1940) - historyk, pisarz, publicysta i mąż stanu, profesor uniwersytetu w Bukareszcie.

12 Vasile Parvan (1882-1927) - historyk i archeolog, profesor uniwersytetów w Klużu i Bukareszcie.

13 „Mircea Eliade", Edition de l'Herne, Paryż 1978. Cytuję za esejem Stanisława Tokarskiego „Eliade - Odyseusz Orientu", „Miesięcznik Literacki", czerwiec 1980. Przekład

Stanisława Tokarskiego.

Chandry Nandiego.

„Wyruszyłem do Indii, aby pozbyć się poczucia prowincjała obcującego wyłącznie z filozofią

Zachodu. Nie sądziłem, by myślenie zaczynało się od Sokratesa. Chciałem dotrzeć do

najgłębszych korzeni myśli ludzkiej. Po trzech latach studiów sanskrytu i badań w aśramach

himalajskich zrozumiałem, że i ta kultura, wyrażona w języku sanskrytu, nie wyczerpuje

prawdziwego świata wartości Indii. Zainteresowałem się wtedy znaczeniem symboli ludów

prearyjskich. Odkryłem prawdziwą Azję, jeszcze sprzed okresu Indoeuropejczyków, Azję rolniczą z

jej kulturą folklorystyczną. Tam, myślę, w Bengalu, przekonałem się, do jakiego stopnia poznanie

źródeł owych azjatyckich kultur może być pomocne w rozumieniu folkloru Rumunii czy południowo-

wschodniej Europy. Toteż tam właśnie powróciłem do historii, ściślej: prehistorii narodu

rumuńskiego. Gdy opuszczałem Indie, miałem wrażenie, że zakończyłem jakąś fazę: osiągnąłem

dojrzałość". 14

Owocem trzyletnich studiów na uniwersytecie w Kalkucie (1928- -1931) i sześciomiesięcznego

pobytu Eliadego w jednym z tradycyjnych ośrodków medytacji, aśramie w Ryszikeś w Himalajach

(1931), była również jego praca doktorska, a zarazem znaczący sukces międzynarodowy, „Yoga.

Essai sur les origines de la mystique indienne". Po latach przemyśleń i doświadczeń Eliade

napisze prawie całkowicie na nowo dzieło o tej samej tematyce, „Joga: nieśmiertelność i wolność"

(1954). Po powrocie z Dalekiego Wschodu Eliade prowadzi na uniwersytecie w Bukareszcie

(1933-1939) wykłady z zakresu historii religii i filozofii orientalnych, które stanowiły (obok

późniejszych wykładów w paryskiej Sorbonie), podstawowy materiał do „Traktatu o historii religii"

(1949). W 1938 roku zakłada wielojęzyczne pismo poświęcone etnografii i religioznawstwu

„Zamolxis", z którym współpracowało wielu wybitnych uczonych świata. Również w latach

trzydziestych, obok prac naukowych i publicystycznych, wychodzą jego pierwsze utwory literackie.

„Po powrocie z Indii - pisze - od 1932 do 1940 roku, w czasie pobytu w kraju, opublikowałem

więcej prac literackich niż naukowych z zakresu historii i filozofii religii, a po 1945 sytuacja się od-

wróciła. W kraju zajmowałem się literaturą z różnych przyczyn. Przede wszystkim sprawiało mi to

wielką przyjemność, a poza tym byłem biedny i musiałem cztery razy do roku płacić komorne". 15

Oczywiście każdy rodzaj prozy Eliadego - nowela fantastyczna, powieść, dziennik, dramat, esej

literacki - wymaga osobnego studium. Co jednak łączy wszystkie te gatunki, to fakt, że są one od-

biciem poszukiwań autora w imię poznania istoty zjawisk duchowych współczesnego człowieka,

kryjących się za grubą warstwą usankcjonowanych pozorów, są odbiciem owej nieustającej

przygody intelektualnej, konfrontacją konkretu, intuicji, wyobraźni i nauki.

Wyobraźnia artystyczna Eliadego-pisarza, szczególnie gdy tworzy on prozę fantastyczną,

nabiera nowych wymiarów dzięki zainteresowaniom Eliadego-naukowca, pasjonującego się

między innymi problematyką praktyk i pojęć hinduizmu, technikami jogi, szamanizmem, ekstazą

mistyczną w jej pierwotnych postaciach, kosmologią, alchemią, a przede wszystkim zjawiskami

14 Wywiad Adriana Paunescu.

15 Idem.

mitów, symboli i magii, i ową specyficznie przez niego pojmowaną fenomenologią doznania religij-

nego, relacją sacrum - profanum.

„Pisząc «Węża» - wspomina sam Eliade - mimowiednie i mimowolnie zilustrowałem pewną

ideę, którą miałem później rozwinąć w dziełach filozoficznych i religioznawczych, mianowicie, że

sakralne pozornie nie różni się od świeckiego, że fantastyczne przybiera maskę tego, co

powszednie, i że świat, aczkolwiek jest tym, czym się nam wydaje, jest także szyfrem i kodem. (...)

Fantastyczne, występujące w przebraniu codzienności, jest też tematem kilku nowel, jakie na-

pisałem o wiele później, jak na przykład «U Cyganek» w 1959 roku i «Most» w 1964. W gruncie

rzeczy mógłbym niemal powiedzieć, że temat ten stanowi zwornik wszystkich moich pism wieku

dojrzałego". 16

Nośnikami sacrum w nowelach Eliadego mogą być sytuacje i ludzie często głęboko tkwiący w

owej codzienności, w profanum. I mogą to być, oprócz wielkich wtajemniczonych, ludzie prości

(czy tacy istnieją? - zdaje się pytać sam autor), a przecież tak naprawdę inni od konwencjonalnych

tłumów, w pełni zadowolonych ze swojej wycinkowej wiedzy.

„Panna Krystyna" (1936), „Wąż" (1937), „Tajemnica doktora Honigbergera" i „Noce w

Serampore" (1940) 17 to pierwsze nowele fantastyczne Eliadego. Późniejsze, pisane i wydawane za

granicą, należą do najciekawszych jego utworów tego gatunku. Wyszły one w Rumunii w dwóch

kolejnych tomach w latach 1969 i 1980. Przyjęli je gorąco nie tylko czytelnicy, ale i najwybitniejsi

eseiści rumuńscy, z którymi Eliade był w stałym kontakcie, jako że losy współczesnej kultury kraju

ojczystego nigdy nie przestały go obchodzić i miał w tej materii doskonałe rozeznanie.

Pierwszymi utworami literackimi Eliadego, które się ukazały w Polsce w możliwie najkrótszym

czasie po ich publikacji w Rumunii, były właśnie dwie nowele fantastyczne „Córka kapitana" i „U

Cyganek" (w antologii współczesnych opowiadań rumuńskich) 18 . Główna postać „Córki kapitana",

dziecko-znajda, posiada pewne cechy bohaterów baśni ludowych, jest wybrańcem bogów,

nosicielem sił nadprzyrodzonych. W noweli „U Cyganek" autor oddał po mistrzowsku klimat

wzajemnego przenikania się w wyobraźni bohatera czasu konkretnego i czasu jego marzeń i

tęsknot.

„W literaturze mocniej niż w innych sztukach - pisze Eliade -« odczuwa się bunt przeciw

czasowi historycznemu, pragnienie osiągnięcia innych rytmów czasowych niż te, na które jesteśmy

skazani w życiu i pracy". 19 „Sny, sny na jawie, obrazy tęsknot, pożądań, zapałów - wszystko to siły,

które przenoszą istotę ludzką w świat nieporównanie bogatszy niż zamknięty świat chwili

historycznej". 20

Oczywiście w twórczości literackiej Eliadego znajdujemy nie tylko echa rozważań

16 „Les promesses de l'equinoxe", „Memoires" t. I, 1907-1937, Paryż 1980. Cytuję za posłowiem Ireneusza Kani do jego przekładu „Tajemnicy doktora Honigbergera", WL 1983.

17 „Domnisoara Christina", „Sarpele", „Secretul doctorului Honigberger", „Nopti la Serampore".

18 „Śmierć Ipu. Opowiadania rumuńskie". Wybór i posłowie Ireny Harasimowicz. „U Cyganek" („La tiganci") przeł. Danuta Bieńkowska. „Córka kapitana" („Fata capitanului") przeł.

Irena Harasimowicz.

19 „Aspects du mythe", Paryż 1963. Cytuję za esejem Stanisława Tokarskiego.

20 „Sacrum - mit - historia".

Mircea Eliade - Majtreji.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: