skrzypce z cremony radca crespel.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-

dację Nowoczesna Polska .

E. T. A. HOFFMANN

ś 

Skrzypce z Cremony (Radca Cre-

spel)

ł.  



Radca Crespel jest jednym z największych ǳiwaków, jakich znałem. Gdy przybyłem do

Prawnik

H., aby tam jakiś czas przepęǳić, o niczym innym nie mówiono, tylko o nim; był on

wtedy w największym rozkwicie swej oryginalności. Crespel zdobył sobie wielkie imię

jako prawnik i dyplomata. Pewien dość potężny książę niemiecki zwrócił się do niego,

aby mu zredagował memoriał przeznaczony dla dworu cesarskiego w sprawie terytorium,

do którego miał rzekomo uprawnione pretensje. Memoriał powiódł mu się doskonale,

a ponieważ Crespel żalił się pewnego razu, że nie mógł znaleźć wygodnego mieszkania,

Dom

książę, tytułem nagrody za jego pracę, zobowiązał się na swój koszt kazać mu wystawić

dom, jaki radca chciał zbudować według własnego pomysłu. Książę oﬁarował mu nawet

wybór terenu. Ale Crespel nie chciał wcale przyjąć — i zażądał, aby dom jego zbudowano

w barǳo malowniczym ogroǳie, który posiadał pod miastem.

Od tej chwili gromaǳił i zwoził materiał budowlany. Przybrany w kostium, któ-

ry kazał sobie zrobić według swoich własnych osobistych przepisów, cały ǳień miesił¹

wapno, rozczyniał balk, tj. mieszaninę wapna z piaskiem, budował mury. Nie zwrócił

się do żadnego z architektów i nie miał żadnego planu. Pewnego ranka jednak, wynalazł

sobie jakiegoś poczciwca majstra mularskiego z H. i prosił go, by ten nazajutrz przy-

szedł do jego ogrodu z pewną liczbą robotników dla budowy domu. Majster oczywiście

zapytał, jaki plan miałby być nakreślony i był niemało zǳiwiony, gdy Crespel mu odpo-

wieǳiał, że dla wykończenia budowy zupełnie tego mu nie potrzeba. Nazajutrz majster

przyszedł na oznaczone miejsce ze wszystkimi ludźmi — i wiǳi rów tworzący czworobok

prawidłowy.

— Oto — rzecze Crespel — gǳie chcę pomieścić fundamenty domu; na koniec

poproszę was, budujcie cztery mury póty, póki wam nie powiem: dosyć!

— Jak to? bez okien, bez drzwi, bez ścian poprzecznych? — zawołał mularz², prawie

przerażony ǳiwactwem Crespela.

— Tak, właśnie jak wam mówię, mój zacny człowieku — spokojnie odpowieǳiał

radca — a reszta sama się ułoży.

Jedynie obietnica szczodrej zapłaty mogła sprawić, że mularz zdecydował się przystać³

na tę szaloną konstrukcję, ale nigdy też żadnego gmachu nie budowano tak wesoło. Mury

urastały wśród śmiechu robotników, którzy nie opuszczali prawie ogrodu Crespela, gdyż

ten dawał jeść i pić obﬁcie.

Pewnego dnia Crespel zawołał: „Stój!” Natychmiast kielnie⁴ i młoty zamilkły; robot-

nicy zeszli z rusztowania i otoczyli Crespela, a każdy zdawał się go pytać:

¹ mes (daw.) — ugniatać, mieszać, wyrabiać substancję o konsystencji ciasta.

² mlarz (daw.) — murarz.

³ przysa na co — zgoǳić się, pozwolić na coś.

⁴ kelna — narzęǳie pomocne przy murowaniu i tynkowaniu.

— Cóż teraz bęǳiemy robili?

— Miejsca! — zawołał Crespel.

Pobiegł na jeden koniec ogrodu, wrócił powoli ku swemu czworobokowi ścian, po-

trząsnął głową, ruszył na drugi koniec, jeszcze raz powrócił — i kilkakrotnie powtórzył

ten bieg, aż w końcu uderzył głową o ścianę i zawołał:

— Przybywajcie, przybywajcie i zróbcie mi tu drzwi.

Określił szerokość i wysokość, a rozkaz jego natychmiast był wykonany. — Sko-

ro drzwi przebito, wszedł do środka, i uśmiechnął się z zadowoleniem, gdy majster mu

powieǳiał, że ten budynek ma ściśle wysokość domu dwupiętrowego. Crespel przecha-

ǳał się wzdłuż i wszerz po podwórzu mięǳy murami, a za nim szli mularze z młotkami

i motykami w ręku i gdy tylko krzyknął:

— Tu okno sześć stóp wysokie, cztery stopy szerokie! Tam okienko — natychmiast

je otwierano.

Przybyłem do H. właśnie w czasie tej roboty i zabawnie było oglądać setki luǳi, któ-

rzy się gromaǳili dokoła ogrodu i wydawali okrzyki radości na widok padających cegieł

lub na widok okna, ukazującego się niespoǳianie tam, gǳie tego nikt nie przewidywał.

Reszta konstrukcji domu i inne prace konieczne wykonano w ten sam sposób, według

nagłych postanowień Crespela. Szczególność tego przedsięwzięcia, zǳiwienie, jakiego

doznano, wiǳąc, że ostatecznie dom był o wiele lepszy niż oczekiwano, szczodrość Cre-

spela — wszystko to podtrzymywało wesołość robotników. Trudności, jakie przedstawiał

ten szczególny sposób budowy były zwyciężone — i w niedługim czasie ukazał się dom,

którego postać zewnętrzna była naǳwyczaj śmieszna, gdyż żadne okno nie było podobne

do drugiego; ale wewnątrz — rozkład pokojów barǳo wygodny i urząǳenie było szcze-

gólnie przyjemne. Wszyscy ci, którzy dom oglądali, byli w zgoǳie co do tego i ja też

stanąłem po stronie tej opinii, gdy mnie Crespel do swego domu wprowaǳił.



Nie miałem jeszcze sposobności rozmawiać z tym ǳiwakiem; budowa tak go absorbowała,

Uczta, Dom, Pozycja

społeczna

że nie przyszedł we wtorek, jak to było w jego zwyczaju, obiadować u profesora M. i nawet

kazał mu powieǳieć, że nie opuści swego domu, póki nowego mieszkania nie poświęci.

Wszyscy jego przyjaciele i znajomi sąǳili, że Crespel tego dnia urząǳi wspaniałą ucztę;

tymczasem zaprosił tylko mularzy, majstrów, czeladników i uczniów, którzy pracowali

w jego domu — i zastawił im stół najdelikatniejszym jadłem. Mularze połykali do woli

pasztety z ǳiczyzny; stolarze smakowali z zadowoleniem złote bażanty, a głodni robotnicy

rozkoszowali się ptactwem na truﬂach. Wieczorem przyszły ich żony i córki i był wielki

bal. Crespel tańczył walca z żonami majstrów; po czym wszedłszy do orkiestry, wziął

skrzypce i aż do samego rana przygrywał do tańca.

Następnego wtorku, ku swej wielkiej radości, spotkałem radcę u profesora M. Nic

osobliwszego nad jego zachowanie: był on barǳo nerwowy a ruchy miał tak gwałtowne,

że co chwila można się było lękać, czy ten człowiek się nie zrani lub czy nie połamie jakie-

go mebla. Ale nic takiego mu się nie zdarzyło, a pani domu, która go znała lepiej niż ja,

bez trwogi się przyglądała, jak wielkimi krokami szybko krążył dokoła stołu, ozdobionego

piękną porcelaną, jak stawał przed wielkim zwierciadłem lub brał do ręki jakąś subtel-

nie malowaną wazę, aby poǳiwiać jej barwy. Crespel badał szczegółowo przed obiadem

wszystko, co się znajdowało w pokoju profesora; wlazł nawet na krzesło, aby zdjąć obraz

ze ściany, po czym go z powrotem zawiesił. Mówił wiele i żywo, przeskakując od przed-

miotu do przedmiotu; po czym przyczepiał się do jakiejś myśli i wracał do niej tysiącem

nawrotów, tysiącem szczególnych sposobów, gubiąc się sam w swoich odskokach, aż na

koniec inna myśl nim owładnęła. Głos jego był już to surowy i gwałtowny, już to ża-

łosny i stopniowany, a zawsze w niezgoǳie z mową. Mówiono o muzyce i chwalono

barǳo nowego kompozytora. Crespel zaczął się śmiać i zawołał tonem jakby psalmodii⁵:

„Chciałbym, aby go szatan na czarnych skrzydłach porwał na ǳiesięć tysięcy milionów

łokci, w głąb otchłani bezdennej, aby porwał — tego przeklętego układacza nut!”

Po czym dodał głosem twardym i rozdrażnionym:

⁵ psalmoda — śpiewanie i intonowanie psalmów.

. . .  Skrzypce z Cremony (Radca Crespel)



— Ona… to anioł niebiański… to akord czysty, to harmonia boska, światło i gwiazda

śpiewu…

Trzeba było sobie przypomnieć, że goǳinę temu mówiliśmy o sławnej śpiewaczce.

Podano pieczeń zajęczą; zauważyłem, że Crespel starannie odkładał kości z boku na

swym talerzu i poprosił o nogę zwierzęcia, którą mu z uśmiechem przyniosła córeczka

profesora.

W czasie obiadu ǳieci barǳo przyjaznym okiem spoglądały na radcę. W chwilę po-

tem zbliżyły się do niego z szacunkiem i zatrzymały się na parę kroków przed nim. Radca

wyjął z kieszeni mały stalowy przyrząd pilniczy — i umieścił go na stole; wówczas zgro-

maǳone kości brał po kolei — zaczął z nich robić — z naǳwyczajną zręcznością —

małe pudełka, kulki, kręgle i inne zabawki, które ǳieci przyjmowały z zachwytem. Po

obieǳie, siostrzenica profesora rzekła do Crespela:

— Drogi radco, cóż słychać u naszej Antonii?

Crespel skrzywił się okropnie, i z jakimś ohydnym, prawǳiwie diabelskim uśmie-

chem rzekł głosem powolnym, miarowym, niemiłym:

— Nasza dobra Antonia!

Profesor pospiesznie się zbliżył i rzucił surowe spojrzenie na siostrzenicę, mówiąc

w ten sposób, że dotknęła struny, niemile się oǳywającej w sercu Crespela.

— Jakże miewają się skrzypce pana dobroǳieja? — rzekł profesor swobodnie, biorąc

za ręce konsyliarza⁶.

Twarz Crespela zajaśniała natychmiast i energicznym głosem powieǳiał:

— Cudownie! ǳiś zacząłem rozbierać na kawałki te doskonałe skrzypce Amatiego,

o których panu mówiłem, a które szczęśliwym trafem wpadły w moje ręce. Mam naǳieję,

że Antonia ostatecznie rozłoży je barǳo starannie.

— Antonia to dobra ǳiewczyna — rzekł profesor.

— Tak, niewątpliwie — odrzekł radca, odwróciwszy się nagle — i skoczył ku drzwiom.

Wiǳiałem w lustrze, że łzy świeciły mu w oczach.

Skoro tylko wyszedł, prosiłem profesora, aby mię objaśnił, jaki jest stosunek mięǳy

Muzyka

radcą, skrzypcami a Antonią.

— Ach — odparł radca — to człowiek osobliwy i robi skrzypce w sposób nader

szczególny i zabawny.

— Robi skrzypce?

— Tak jest. I jak mówią znawcy, są to skrzypce najdoskonalsze, jakie można teraz

znaleźć. Niegdyś, gdy mu się udało zrobić skrzypce według swego smaku, obiecywał cza-

sami przyjaciołom, że pozwoli im spróbować gry na tym instrumencie; teraz jednak ani

myśleć o tym. Gdy wykończył skrzypce, gra na nich sam, goǳinę lub dwie, z siłą nad-

zwyczajną i porywającą; potem zawiesza je obok drugich i nigdy więcej ich nie dotyka

i nie pozwala, aby ich dotknięto. Jeżeli są skrzypce jakiego starego mistrza na sprzedaż,

Crespel je kupuje za jaką bądź cenę; ale gra na nich tylko jeden raz: po czym je roz-

biera, aby poznać ich budowę wewnętrzną — i jeżeli nie znajduje w nich tego, co sobie

wyobraził — rzuca różne kawałki do wielkiej skrzyni, już pełnej podobnych szczątków.

— Ale Antonia? — zapytałem żywo.

— Jest to kwestia — rzekł profesor — która by mi kazała czuć wstręt do radcy,

gdybym nie był przekonany, znając dobroć jego charakteru, że w tym stosunku kryje

się jakaś okoliczność tajemnicza i nieznana. Gdy radca przybył kilka lat temu, aby się

osiedlić w naszym mieście, żył samotnie ze starą gospodynią w ubogim domu; wkrótce

ǳiwactwa jego obuǳiły ciekawość sąsiadów — i skoro tylko to dostrzegł, zaczął szukać

znajomości i znalazł je bez trudu. We wszystkich roǳinach, jak w mojej, przyzwyczajono

się do niego tak, że wkrótce stał się nieoǳowny. ǲieci go pokochały mimo jego surowej

miny — i lękały się go znużyć. Wiǳiał pan ǳisiaj sam, jak to on umie zdobyć sobie

ich przyjaźń za pomocą dowcipnych wyrobów. Sąǳiliśmy, że jest nieżonaty — i on też

nigdy nie zaprzeczył tej opinii. Przebywszy jakiś czas mięǳy nami, odjechał nagle; nikt

nie wieǳiał, dokąd się udał, a powrócił w kilka miesięcy potem.

Nazajutrz po jego powrocie okna w jego domu były rzęsiście oświetlone. Ta naǳwy-

Śpiew

czajna jasność zwróciła uwagę sąsiadów. Wkrótce usłyszano cudowny głos, głos kobiety,

⁶ konsylarz (daw.) — lekarz, doradca.

. . .  Skrzypce z Cremony (Radca Crespel)



z towarzyszeniem fortepianu. Potem zabrzmiały akordy skrzypiec, które współzawodni-

czyły z głosem luǳkim pod względem energii i giętkości. Natychmiast poznano smyczek

radcy. Zmieszałem się z tłumem wiǳów, których ta ǳiwna scena zgromaǳiła przed

ogrodem — i wyznaję, że wobec tego nieznanego głosu, wobec tych tonów, co tak żywo

przenikały mą duszę, śpiew najsławniejszych śpiewaczek, jakie słyszałem kiedykolwiek,

zdawał mi się mdły i bez wyrazu. Nigdy nie miałem pojęcia o tonach tak długo wytrzy-

manych, o tych trylach słowiczych, o tych nutach przezroczystych, które czasem urasta-

ły aż do grzmotu organów lub opadały do najcichszego szmeru. Wszyscy słuchacze byli

pod czarem tych melodii i, gdy śpiewaczka milkła, wszyscy ledwie oddychali w głębokim

milczeniu. Było koło północy, gdyśmy usłyszeli naraz głos pana radcy, który mówił żywo

i głośno. Drugi głos męski zdawał się czynić mu wyrzuty, a nadto, słyszano przerywa-

ny, rozżalony głos młodej kobiety. Radca krzyczał coraz głośniej, aż na koniec przybrał

ton śpiewny, który pan już poznał. Przenikliwy krzyk młodej ǳiewczyny przerwał tę

rozmowę, po czym wszystko zapadło w milczenie grobowe. Wówczas ukazał się młody

człowiek, który, łkając, wybiegł z domu, rzucił się w wóz pocztowy, co go oczekiwał —

i oddalił się pospiesznie.

Nazajutrz radca miał minę barǳo wesołą, a nikt nie zdobył się na odwagę, by go

zapytać o zdarzenia nocy poprzedniej. Służąca opowiadała tylko, że radca sprowaǳił ze

sobą młodą pannę naǳwyczajnej piękności; miała na imię Antonia i śpiewała cudownie.

Przybył z nią młoǳieniec, który, zdaje się, czuł dla niej głęboki sentyment—i mógł być

jej narzeczonym; ale radca go zmusił do rychłego odjazdu.

Stosunek radcy do Antonii — mówił dalej profesor — jest aż do ǳiś osnuty głę-

boką tajemnicą. Ale rzeczą jest pewną, że Crespel wobec tej biednej ǳiewczyny uprawia

straszliwą tyranię; ukrywa ją, jak doktor Bartolo⁷ krył swą wychowankę. Zaledwie jej

pozwoli wyjrzeć przez okno. Jeżeli, ulegając ciągłym nagabywaniom, wprowaǳa ją do

jakiego salonu, nieustannie ją śleǳi argusowym⁸ okiem i nie znosi, aby wobec niej za-

grano najmniejszy akord muzyczny, a tym barǳiej nie dopuści, aby śpiewała. Nie może

też śpiewać w swoim domu, a melodie, jakie słyszeliśmy owej nocy pamiętnej, a któ-

rych całe miasto nigdy nie zapomni, pozostały wśród słuchaczów jako cudowna tradycja;

i ci nawet, którzy nie byli na tym koncercie, mówią, gdy jaka śpiewaczka u nas wystąpi:

„Wszystko to nic. Tylko Antonia umie śpiewać”.



Rzeczy fantastyczne mają dla mnie urok niesłychany. Chciałem zapoznać się z Antonią.

Znałem już z zachwytu publiczności — czar jej głosu. Sąǳiłem jednak, że ta młoda oso-

ba była w tym mieście uwięziona pod właǳą ǳiwacznego Crespela. Następnej nocy —

w marzeniach sennych słyszałem idealny śpiew Antonii; zdawało mi się, że w jakimś ada-

gio⁹, które sam skomponowałem, błagała mnie, abym ją ocalił — i postanowiłem wejść

do domu Crespela, przeniknąć, jak drugi Astolf, do zamku Alcydy — i z haniebnych

więzów uwolnić królową pieśni. Wszystko odbyło się wcale inaczej, niż sobie wyobraża-

łem. Zaledwie wiǳiałem radcę dwa — trzy razy i mówiłem mu z zapałem o najlepszej

budowie skrzypiec, gdy ten prosił mnie, bym go w domu odwieǳił. Udałem się do niego,

on zaś pokazał mi swoje skarby. Ujrzałem koło trzyǳieści skrzypiec zawieszonych szere-

giem koło siebie w jego gabinecie — i wyróżniłem jedne z nich, godne uwagi z oznak

swej starożytności i urzeźbień. Skrzypce te wisiały wyżej niż inne — i miały u wierzchołka

wieniec z kwiatów, niby król tych wszystkich instrumentów.

— Skrzypce te — rzekł mi Crespel — są doskonałym ǳiełem nieznanego mistrza,

Muzyka

który żył zapewne za czasów Tartoniego. Przekonany jestem, że w ich strukturze we-

wnętrznej tkwi jakaś szczególna kombinacja i że, gdy je rozbiorę — znajdę w nich tajem-

nicę, której szukam od dawna. Śmiej się pan, jeśli zechcesz, ale ten nieżywy instrument,

⁷ dokor arolo — postać ze sztuki Pierre'a Beaumarchais (–) Cyrlk selsk , będącej kanwą dla

librett oper Giovanniego Paisella oraz Gioacchina Rossiniego (sławniejszej wersji z  r.). Pilnie strzeżoną

i więzioną w domu wychowanką doktora Bartola jest Rozyna, której pomaga w romansie Figaro, tytułowy

cyrulik (pełniący funkcje golibrody, yzjera i inne).

⁸ arsoy — czujny, wszechwiǳący; od imienia Argusa, stuokiego olbrzyma, strażnika na usługach Hery

w mit. gr.

⁹ adao (wł. wolno) — wolne tempo w muzyce.

. . .  Skrzypce z Cremony (Radca Crespel)



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: