M. Kornecki, Uwagi do systematyki gotyckich kościołów drewnianych w Małopolsce.doc

! Kornecki Marian, Uwagi do systematyki gotyckich kościołów drewnianych w Małopolsce, TKUiA,   t. IV, 1970, s.139-163.

W Małopolsce brak jest zachowanych drewnianych kościołów  sprzed XVw.

Drewniany kościół wiejski wykształcił się z jednoprzestrzennej niewielkiej budowli 4bocznej, która w miarę potrzeb liturgii rozwijała się w budynek 2członowy (kwadratowa nawa i kwadratowe prezbiterium z zakrystią). Te dwie oddzielne bryły nakrywane były płaskim stropem o różnej rozpiętości , posiadały oddzielne dachy o zróżnicowanej kalenicy, ale często o jednolitej kalenicy (Podhale XV, XVIw.)

Rozwinięte kościoły drewniane XV w. Nawiązują przestrzennie i stylowo do typu 1 nawowego gotyckiego kościoła murowanego, dlatego użyte tu zostało określenie „gotyckie”( w literaturze unikane).

„Gotycki” kościół drewniany jest:

·         orientowany

·         1nawowy z węższym prezbiterium i przyległą doń od płn. zakrystia

·         bezwieżowy

·         posiada jednolite rozmieszczenie otworów wejściowych, do nawy od zachodu( czasem wejście „bliźniacze”= 2 portale obok siebie)

·         okna od pd., po 2 w nawie i prezbiterium i dodatkowe okno we wsch. ścianie zamknięcia prezbiterium(często mniejsze)

·         płaskie stropy, w nawie z zaskrzynieniami(cecha Mp!!!)

·         prezbiterium na osi wzdłużnej kościoła

·         wysoki, stromy dach o wspólnej kalenicy wsparty na jednolitej więźbie storczykowej o gęsto ustawionych kozłach wiązarowych reguły pełnych

·         krokwie więźby nad nawą na podciągach, wspierają się w zaskrzynieniach, a storczyki na podciągach na osi wzdłużnej kościoła

·         wiązary usztywniane wzdłużnie

·         krzyże św. Andrzeja

·         gotyckie wykroje tęczy, otworów wejściowych i okiennych, profilowania belek konstrukcyjnych widzianych przez widza

·         łuki: ostry(gł. tęczowy np. Tarnów, najrzadziej w oknach ale tu najdłużej „przetrwały”), ścięty nadwieszony, forma trójliscia, „ośli grzbiet”

·         okna prostokątne

·         schodkowe obramienia okien w typie „długoszowskim”(k. XV w. Lub pocz. XVI w.)

Elementy typu soboty, dzwonnice, przybudówki pojawiają się w końcu XVI w.

Warianty drewnianych kościołów „gotyckich” w Małopolsce:

·         odmiana płn. małopolska- zaskrzynienia w nawie i nakrycie ich oddzielnymi deskami pulpitowymi (Zborówek), XVw. Najstarsze rozwiązanie

·         odmiana południowomałopolska- zaskrzynienia w nawie nakryte odcinkami złagodzonej połaci dachowej położonej na przysównicach

·         odmiana charakterystyczna dla regionu sieradzko-wieluńskiego – poszerzony okap, nadwieszony na wspornikach wokółprezbiterium, XVIw.

·         odmiana „górnośląska’- brak jednolitego rozwiązania a ciągła więźba dachowa występuje sporadycznie

·         pogranicze Śląska i Małopolski (Wadowice, Oświęcim, Żywiec)XVIw,

Elementy rzutujące na formę:

·         „dane”- plan, 2 główne części ( kwadratowe lub prostokątne= szersza nawa i węższe prezbiterium z trójbocznym zamknięciem)

·         elementy konieczne= konstrukcyjne (ciągła i jednolita więźba storczykowa , silnie zespolona ze ścianami budowli0, w nawie zaskrzynienia i podciągi w zaskrzynieniach dla oparcia krokwi; na osi wzdłużnej kościoła założenie podciągu podstropowego  dla oparcia storczyka; nad zaskrzynieniami przysuwnica(połacie dachowe mają charakterystyczne załamanie)

·         elementy stylowe- motywy zdobnicze, drugorzędne –wykrój tęczy, portali, okien, profilowania

Schemat kościoła gotyckiego drewnianego małopolskiego ustalił się w połowie XV w.. W 3 ćw. XVIw. Nastąpił schyłek w rozwoju tej formy , nastąpiła barbaryzacja wykończenia i powolne odchodzenie od wzorca stylowego.

Wbrew utartym poglądom mp. Kościół gotycki ma niewiele wspólnego z budownictwem ludowym. Zwykle budowniczowie tych kościołów zrzeszeni byli  w cechach, być może to te same cechy , które wznosiły budowle murowane. Duża ilość tych kościołów wiąże się z rozkwitem cechów miejskich w Małopolsce a ich zanik pokrywa się z kryzysem cechów. W Xvi, XVIIw. Rzemiosło to w znacznej mierze przechodzi w ręce rzemieślników ludowych (tradycyjne układy i prymitywne uproszczenie konstrukcji).

Fundatorzy tych budowli to możni(herby na portalach- Mogiła, Królówka, Gidle), są też

dane mówiące iż, kościół w Tarnowie w 1458r zbudowało 6 wieśniaków z Przedmieścia Większego a kościół w Ptaszkowej sołtys(1555).

Na zach. Portalu w Gidlach zachował się rys. z wizerunkiem cieśli obok 2 kartuszy z herbami.

Kościoły:

·        Brzeźiny (1501), Brzozowa, Grzybów, Gromnik, Binarowa, Blizne, Jadowniki, Jastrzębie, Królówka, Lipnica, Murowana, Siemiechów, Święcany, Ptaszkowa, Tarnów, Iwkowa, Szynwałd, Krużlowa Wyżna.

1