12. Okresy stylistyczne w twórczości klasyków wiedeńskich (do każdego kalendarium życia kompozytora)
Na podstawie Historia muzyki Danuty Gwizdalanki
1. Haydn:
- 30-letnia praca u Esterhazych – ok. 60 symfonii, 40 kwartetów smyczkowych, 11 oper, prawie 30 sonat fortepianowych i wiele utworów kameralnych
- w latach ’80 coraz mniej utworów dla Esterhazych, ponieważ coraz więcej dzieł komponowanych na zamówienie – symfonie dla Paryża, oratorium Siedem Słów Chrystusa na Krzyżu dla Hiszpanii, utwory na ulubiony instrument króla Neapolu, lirę korbową)
- po śmierci księcia Mikołaja w 1790 roku, zachował tytuł i pensję kapelmistrza Esterhazych, lecz zwolniony z dotychczasowych obowiązków, osiadł w Wiedniu
- ostatnie lata życia spędził w Wiedniu, otoczony sławą najbardziej cenionego muzyka swoich czasów
- katalog dzieł został sporządzony przez Anthony’ego van Hobokena, który kompozycje pogrupował według gatunków
- opery Haydna – akcja sceniczna wymagała od kompozytora ilustrowania muzyką różnorodnych sytuacji i zachowań bohaterów, wynajdywanie nowych środków wyrazu, symfonia charakter efektownej narracji muzycznej z udziałem orkiestry
- przełomowa rola w dziejach muzyki instrumentalnej, skomponował 108 symfonii (Hoboken wiedział tylko o 104), 32 divertimenta[1] na mały zespół, ponad 30 koncertów instrumentalnych, 83 kwartety smyczkowe, prawie 200 triów barytonowych, fortepianowych i smyczkowych, około 50 sonat fortepianowych
- najważniejsze w dorobku symfonie i kwartety smyczkowe
a. symfonie:
- najwcześniejsze symfonie Haydna skomponowane w latach 1759 – 61 (nr 1-5 i 9-20) były divertimentami na niewielką obsadę
- Pory dnia najsłynniejsza z symfonii napisana w pierwszych latach pracy u Esterhazego – powstały z okazji reorganizacji książęcego zespołu, toteż kompozytor dał w nich muzykom popisowe epizody solowe, podobnie jak było to w concerto grosso
- u schyłku lat ’60 symfonie ulegały zmianom – sygnalizowała to zadziwiająca na owe czasy obecność tonacji molowych
- na Wielki Tydzień powstała Symfonia d-moll Lamentatione nr 26
- symfonia Żałobna w tonacji e-moll nr 44, którą rozpoczyna energiczny motyw w unisono, a zamyka ekspresyjne fugato
- dzieła te są namiętne, wręcz dramatyczne, historycy określają je mianem symfonii „burzy i naporu”, w finałach tych symfonii tradycyjną formę ronda Haydn łączy z nowszą sonatą.
- Metra 3/8 i 6/8 oraz tempo presto kończące zazwyczaj divertimenta zastępowane są przez 2/4 i 4/4 oraz tempo allegro
- symfonia Pożegnalna fis-moll nr 45 – oryginalna postać finału, Haydn chciał przypomnieć księciu, że wbrew danej obietnicy nie udzielił jeszcze urlopu muzykom pracującym na jego dworze z dala od rodzin, toteż instrumentaliści stopniowo kończą grę i wychodzą, aż na scenie pozostaje samotny skrzypek
- coraz kunsztowniejsze zróżnicowanie harmonii i dynamiki – z jednej strony wprowadził niuanse, z drugiej stosował akcenty tak dobitne i zaskakujące, że wręcz rubaszne
- nietypowe tonacje pozwalały na niekonwencjonalne rozwiązania harmoniczne np. symfonia fis-moll, symfonia H-dur nr 46
- podstawę orkiestry stanowił zespół smyczków, para obojów i rogów, w latach ’70 XVIII wieku gdy bc wychodziło z użycia, dodawał kolejne instrumenty: flet, fagot, powierzając im solowe epizody, trąbki i kotły stosowa w obsadach symfonii przeznaczonych na wyjątkowe uroczystości np. symfonia C-dur nr 48 z okazji wizyty cesarzowej Marii Teresy
- z myślą o koncertach w Wiedniu tworzył symfonie jak Es-dur Bałkarz nr 55, D-dur La chasse, czyli Polowanie nr 73 – znikły w nich ślady barkowej emfazy, wyrazistość nabierała melodia, a miejsce dawnego kontrapunktu zajmowała technika charakterystyczna dla nowego stylu, czyli przetworzeniowa
- na zamówienie organizatorów cyklu koncertów olimpijskich w Paryżu Haydn skomponował 6 symfonii nr 82-87, dzieła są dziś znane pod nazwą zbiorczą Symfonii paryskich – powstały dla największej orkiestry w Europie, w której zasiadało ok. 60 muzyków, podczas gdy w Esterhazie lub Wiedniu niewiele ponad 20 osób
- Symfonia g-moll nr 83 Kura – wyrazisty, punktowany rytm nasuwający skojarzenie z uwerturą francuską
- symfonia g-moll nr 85 Królowa – popularna melodia francuska posłużyła za temat wariacji w wolnej części tej symfonii, nazwa: wyjątkowo polubiła ją Maria Antonia
- 2 symfonie G-dur – „bezimienna” nr 88 i Oxfordzka nr 92, która przedstawiona została podczas ceremonii nadania mu tytułu doktora h.c. w Oxfordzie
- tematy paryskich symfonii mają postać grupy motywów: zwięzłych, wyrazistych, łatwo zapadających w pamięć i nadających się do przetworzenia
- 4częściowy cykl tworzy dramaturgiczną całość
- liczne zmiany tonacji, kontrasty dynamiki, nieoczekiwane pauzy, ciągłe przeobrażenia faktury
- Londyn – Symfonia D-dur nr 96, przeniesienie zainteresowań z muzyki wokalnej na instrumentalną w Anglii
- Symfonie londyńskie
– wszystkie rozpoczynają się powolnym wstępem, który przygotowuje wejście Allegra
- część wolną wypełniają wariacje, nierzadko są to podwójne wariacje A-B – A’-B’ – A’’-B’’ – A’’ itd.
- menuet przekształcił się w żywszego laendlera (austriacki taniec ludowy w takcie 3\4)
- w finale proste, taneczne, rondo, obecność fugata
- kunsztowna praca motywiczna przenika przez 4 ogniwa cyklu
- usamodzielnienie partii wiolonczeli i kontrabasów w symfonii G-dur Wojskowej nr 100 – eksperymentalne na ówczesne czasy potraktowanie instrumentów dętych
- Symfonia B-dur – przeciwstawienie zespołowi orkiestrowemu czterech wirtuozowskich instrumentów solowych: skrzypiec, wiolonczeli, oboju, fagotu
b. kwartety:
- wywodziły się z divertimenta
- najwcześniejsze kwartety zawierały po 5 części, w tym 2 menuety, melodię prowadziły pierwsze skrzypce, a pozostałe instrumenty ograniczały się do akompaniamentu, co słychać w Serenadzie z cyklu op. 3
- stopniowo poważniał charakter i ograniczały się tylko do 4 części
- cykl 6 kwartetów smyczkowych op. 33
– Haydn w Przedmowie stwierdzał, że zostały skomponowane w nowy sposób, polegający na budowaniu tematów z motywów, które można wyjmować z całości i powtarzać lub przetwarzać osobno albo zestawiać w innej kolejności
- instrumenty nie naśladują głosu
- tematy ułożone typowo instrumentalnie
- charakterem i budową różnią się od concertin i sinfonii
- nie bywają powtarzane sekwencyjnie co było typowe dla wcześniejszej muzyki instrumentalnej
- tematy są zindywidualizowane, pozwalające na różną pracę przetworzeniową oraz nieznane w śpiewie kontrasty i komplikacje
- podstawową formą w kwartecie smyczkowym stała się sonata (w kwartecie h-moll op.33 nr 1 Haydn wykorzystał ją w 3 częściach za każdym razem realizując inaczej)
- miejsce menueta zajęło scherzo zaskakujące nietypowymi pomysłami
- w kwartetach rosyjskich nieoczekiwane pauzy nie pozwalające przewidzieć końca finału Kwartetu Es-dur
- kwartet traktowano jako „muzyczną wymianę poglądów”, Haydn nadawał swoim kwartetom cech „muzycznej rozmowy” – przejawia się w przetworzeniach
- późne kwartety smyczkowe op. 64, 71 i 74 – kameralne odpowiedniki symfonii londyńskich, poprzedzane są wstępami zawsze skomponowanymi inaczej: od najprostszych akordowych, których zadaniem jest ustalenie tonacji po krótkie preludia, sporo w nich epizodów koncertujących
- kwartet op. 76 – kondensacja środków np. zwarte tematy
- kwartet d-moll – oparty temat na motywie opadającej kwinty, motyw podstawą całej części pierwszej stanowi to o zwartym temacie
c. koncerty instrumentalne:
- koncerty wiolonczelowe C-dur i D-dur
- na instrumenty dęte – skomponowany w 1796 roku na trąbkę Es-dur dla trębacza wiedeńskiego Antona Weidingera
d. oratoria:
- Stworzenie Świata i Pory Roku – wpływ Haendla, słychać w partiach chóralnych, lecz w partii orkiestrowej daje o sobie znać indywidualność Haydna
- Stworzenie Świata
- wypełniają recytatywy, arie i chóry pochwalne wieńczące kolejne epizody, muzyka maluje firmament niebieski, powstanie słońca i pierwszy wschód księżyca
- instrumenty naśladują śpiew ptaków, ryk lwa, obrazują skoki jeleni
- gady i robactwo doczekały się muzycznych portretów
- „stało się światło” – najsilniejszy efekt ilustracyjny, po dłuższym przygotowaniu rozbrzmiewa rozjaśniający akord C-dur
- Pory roku – obfitują w epizody ilustracyjne, cztery pory roku potraktował metaforycznie jako paralelę do kolejnych etapów ludzkiego życia
2. Mozart:
- urodzony „człowiek teatru”
- w wieku 23 lat skomponował 20 dzieł scenicznych, pisał w stylu włoskim, w dojrzałych dziełach wzbogacił je
- nie potrafi stworzyć opery seria – Idomeneo z 1781 nie była tego typu operą, a tylko koncertem w kostiumach
a. opery:
- pierwszy sukces odniósł singspiel Uprowadzenie z Seraju
- uwertura jest bardzo krótka i skacze do piano forte
- przy forte zawsze wraca muzyka turecka
- nuty są szybkie, ponieważ jego gniew coraz bardziej się wzmaga – allegro assai
- po premierze podobno cesarz Józef II powiedział do Mozarta „za dużo nut”
- modna stylizacja muzyki „tureckiej” polegała na większej niż zazwyczaj ilości szybkich dźwięków w dynamice forte, obecności „egzotycznych” ozdobników o nietypowej chromatyce i „janczarskiej” instrumentacji z użyciem triangla, talerzy i wielkiego bębna (w rozbudowanym finale 2 aktu)
- Wesele Figara:
- libretto według francuskiej komedii Pierre’a de Beaumarchais’go (piera de bomaszego) przygotował Lorenzo da Ponte
- usunięte polityczne wątki z uwagi na cenzurę
- commedia per musica – zabawna, ale z morałem i czytelną krytyką stosunków społecznych
- komedia sytuacyjna – zabawne są jedynie perypetie postaci, a nie one same
- w ansamblach charaktery kontrapunktują się
- sekstet w III akcie był ulubionym Mozarta, gdyż stopniowo wyjaśniają się wcześniejsze nieporozumienia, każdy z bohaterów reaguje inaczej co ma odzwierciedlenie w muzyce
- Don Giovanni:
- główny bohater przyjmuje ton bohaterski, uwodzicielski, prowokujący w zależności od okoliczności
- służący Leporello bywa komiczny, ale w sytuacjach dramatycznych jest równie poważny jak postacie poważne
- dramatyczno-liryczne arie Donny Anny
- z barokową emfazą śpiewa Donna Elwira
- partia wieśniaczki Zerliny jest rokokowego wdzięku i naiwności
- w finale pierwszego aktu podczas sceny balu na zamku bohatera, równocześnie grają 3 zespoły, towarzysząc tancerzom reprezentującym różne warstwy społeczne: kontredans (dla Giovanniego, uwodzącego Zelinę; instr. smyczkowe), taniec niemiecki (dla wieśniaków i służącego Leporello, instr. Smyczkowe), menuet (dla Donny Anny i Don Ottavia, instr. Smyczkowe, 2 oboje, 2 rogi)
- dramat miesza się z farsą – komandor obwieszcza Don Giovanniemu wyrok niebios, a spod stołu dobiegają okrzyki przerażenia Leporella
- brawurowa „szampańska aria” lub komiczna „aria katalogowa” Leporella wyliczającego podboje swojego pana
- jedną z najbardziej rozpoznawanych melodii dziś jest duet Zerliny i uwodzącego Don Giovanniego La ci darem la mano (podaj mi ręke)
- nosi tytuł wesoły dramat – dramma giocoso
- Cosi fan tutte:
- tak czynią wszystkie, czyli Szkoła kochanków
- przez długie lata uchodziła za zbyt frywolną by gościć na scenie dopiero w XX wieku doceniono dzieło
- zaledwie 6 postaci
- muzyka oddaje różnorodność uczuć
- w pierwszej arii Fiordiligi żarliwie zapewnia o swojej niezłomnej wierności Come scoglio, towarzyszące jej trąbki sugerują patetyczno-komiczny charakter tej deklaracji
- w drugiej arii, gdy „wierność jak skała” okazała się iluzją tłem dla śpiewu Fiordiligi jest łagodniejsze brzmienie rogów,a skoki interwałowe w melodii stają się efektem mającym obudzić w słuchaczu współczucie dla bohaterki
- Czarodziejski flet: (+ opracowane teksty do prezentacji o operze)
- próby jakim poddawany jest bohater przypominają rytuały przyjmowania nowych członków loży
- trzy akordy rozpoczynające uwerturę oraz fakt wyjątkowego wyeksponowania instrumentów dętych również kojarzą się z ceremoniałami wiedeńskich wolnomularzy
- dialogi są mówione
- partia Królowej Nocy obejmuje ogromną skalę od demonizmu po emfazę i komizm, a brawurowe koloratury stanowią wyzwanie dla najlepszych śpiewaczek
- partia Sarastra: brzmienie towarzyszącej orkiestry, ograniczonej do rożków basetowych, fagotów, puzonów oraz altówek i wiolonczel stwarza podniosły nastrój, wrażenie spokoju wywołuje powolne tempo i prostota melodii
- nikt Przed Mozartem nie stworzył równie mistycznej sytuacji jak scena z udziałem dwóch zbrojnych mężów, którzy śpiewają cantu firmuj na tle fugata w orkiestrze
b. koncerty fortepianowe:
- w swoich koncertach stworzył wzorzec klasycznego koncertu solowego, napisał 25 koncertów na jeden oraz po jednym na dwa i trzy fortepiany)
- 3częściowe, za każdym razem szczegółowy przebieg formy jest inny
- solista nigdy nie powtarza dosłownie fraz granych przez orkiestrę, ani orkiestra nie kopiuje partii solisty
- różny skład: same smyczki, smyczki wsparte dętymi ad libitum, aż po pełną obsadę symfoniczną z trąbkami i kotłami
- porównując kolejne utwory można zauważyć stopniowe awansowanie orkiestry z pozycji akompaniatora do roli partnera dla solisty
- 1 cz. koncertów (według współczesnej terminologii – zbudowanej w formie sonatowej) rozpoczyna podwójna ekspozycja: orkiestrowa i solowa, od tej zasady odbiega Koncert Es-dur KV 271 zw. Jeunehomme od nazwiska paryskiej pianistki, dla której został skomponowany
- większość koncertów, bo aż 15 mistrzowskich dzieł powstała w ciągu 4 lat od końca 1782 roku, Mozart organizował wtedy akademie i potrzebował repertuaru (wykaz z koncertami poniżej w ramce)
- wiosną 1784 w ciągu 6 tygodni dał 22 koncerty
- podczas akademii Mozart improwizował, a Fantazja c-moll KV 475 daje wyobrażenie o charakterze takiego popisu inwencji oraz techniki pianisty, główną atrakcję programu stanowiły koncerty na fortepian solo z orkiestrą
- koncerty odznaczają się inwencją melodyczną
- w triadzie dzieł z przełomu lat 1782-83jest to wielki walor np. koncert A-dur KV 414, w przetworzeniu pierwszej części, zamiast zwyczajowo korzystać z motywów znanych z ekspozycji, Mozart wprowadził nowe wątki, koczy koncert finał w nietypowym w tej części rytmie menueta i z epizodami alla turca
- wolną część koncertu C-dur KV 467 stanowi cavatina[2], którą fortepian śpiewa mając za tło brzmienie instr. Smyczkowych
- koncerty nasuwają skojarzenia ze stylem operowej muzyki Mozarta, tematy wolnych części przypominają „arie bez słów”, a dialogi między instrumentami – operowe duety jak w koncercie G-dur KV 453
- klimat powolnej części koncertu C-dur KV 467 zdradza podobieństwo do atmosfery ostatniego aktu Wesela Figara
- nietypowe dla ówczesnej praktyki rozwiązania instrumentacyjne: w koncercie G-dur bogate partie instrumentów dętych, jeszcze bardziej te instrumenty są wyeksponowane w Koncercie Es-dur KV 482, najdłuższym i przeznaczonym na najliczniejszą obsadę
- po raz pierwszy w obsadzie pojawiają się klarnety, solowe frazy kompozytor powierzy nawet fagotowi – instrumenty dęte zmieniają 2krotnie charakter muzyki, czym akcentują awans orkiestry z roli tła do pozycji partnera solisty
- w koncercie c-moll KV 491 Mozart wykorzystał odrębność trzech rodzajów brzmienia – fortepianu, tutti zdominowanego przez smyczki oraz grupy dętej
- nowatorskie, pełne symfonicznego rozmachu części skrajne koncert C-dur KV 467
- zastosowanie trybu minorowego w tego typu gatunku – koncert d-moll KV 466, po raz kolejny w koncercie c-moll KV 491
- typowe były marszowe introdukcje, tymczasem w tym dziele (koncert c-moll) początek stanowi motyw unisonowy grany przez orkiestrę w metrum 3dzielnym, finał odbiega od konwencji, gdyż zazwyczaj kończyły się rondem, a tutaj wariacją
- na inne instrumenty skomponował Mozart jeszcze ponad 20 koncertów – w Salzburgu gdy pełnił obowiązki kapelmistrza w kapeli arcybiskupa – koncerty skrzypcowe
- koncerty waltorniowe – motywy myśliwskie sąsiadują z frazami lirycznymi – w tonacji Es-dur (KV 417, 447, 495), jakie narzucał instr.
- koncert klarnetowy A-dur KV 622
sezon 1782/83: F-dur (KV 413), A-dur (KV 414), C-dur (KV 415)
sezon [1783]/84: Es-dur (KV 449), B-dur (KV 450), D-dur (KV 451), G-dur (KV 453)
sezon 1784: B-dur (KV 456), F-dur (KV 459) wiosną 1784, w ciągu niespełna 6 tygodni, dał 22 koncerty; do ojca pisał wtedy, że ciągle musi grać nowe rzeczy.
sezon 1785: d-moll (KV 466), C-dur (KV 467)
sezon 1785/86: Es-dur (KV 482)...
amadeusz33