Rembowski Jozef - Rodzina w swietle psychologii.pdf

(1193 KB) Pobierz
Józef Rembowski
RODZINA W ŚWIETLE PSYCHOLOGII
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne LTU
Okładkę l kartę tytułową projektowała Maria Turbaczewska
Bedaiktor Kazimierz Hanulak
Badatetor techniczny Helena. Jonkajtys
Korektor Jolanta Rosa
WSTĘP
(c) Copyrigfat by Wydawnictwa . Szkolne l Pedagogiczne Warszawa ISTO
Warszawa 1.978
Wydawnictwa Szkolne l Pedagogiczne
Wydanie pierwsze. Nakład 5000+257 egz.
Arkuszy: wyd. 14,83; druk. 16,5.
Zamówiono dn. 29 XII 1977 r.
Podpisano do druku 8 VIII 1.978 r.
Druk ukończono w styczniu 1979 r.
Papier druk. sat. kl. V, 65 g, 86X122 cm.
Zamówienie nr 4866/548/k. Cena zł 40,- I-l(r)
WSiP Zakład Graficzny w Łodzi
Książka - jako jedna z form komunikacji autora z Czytelnikiem - w swym
podstawowym założeniu zmierza do takiego przekazania zawartych w niej
treści, które pozwoli na wytworzenie specyficznego porozumienia pomiędzy
twórcą a jego odbiorcą. Ważne jest, aby w tym procesie powstał
emocjonalny i intelektualny stosunek do poruszanych spraw i problemów,
który w dalszym efekcie stanie się motywem działania w kierunku poprawy
lub zmiany istniejącego stanu rzeczy, jeżeli dotychczasowy jest
niezadowalający. Autor książki w swym zamyśle i wyobrażeniu próbuje
widzieć swego odbiorcę, przewidzieć jego reakcje na poszczególne treści
oraz stara się wczuć w stany jego psychiki. Pozwala to - tak było i w
moim przypadiku - być bardziej bezpośrednim, bliskim Czytelnikowi i
konkretnym w formułowaniu myśli, uwag, propozycji.
Prezentowana książka powinna, w moim zamierzeniu, trafić przede wszystkim
do rąk osób, które potraktują ją jako inspirację do własnych twórczych
teoretycznych i praktycznych poszukiwań. Mam tu na myśli głównie
nauczycieli i wychowawców różnych typów szkół i zakładów wychowawczo-
opiekuń-czych, którym z racji zawodu przypadło zadanie kształtowania
osobowości swoich wychowanków. Mam także gorące pragnienie przeznaczyć
książkę rodzicom pragnącym pogłębić swą wiedzę psychologiczno-społeczną.
Przyświeca mi w tym przekonanie, ze nauczyciele i rodzice (szkoła i
rodzina) to wspólni wychowawcy dzieci i młodzieży, a możliwość ścisłej
jedności 'rodziny i szkoły założona jest już w samej organizacji naszego
ustroju.
Możliwość ta nie zmienia się w konkretne działanie automatycznie.
Niezbędne są określone, zaplanowane i oparte na wiedzy wysiłki tak
szkoły, jak i domu.
W ostatnich latach wzrosły badania psychologiczno-społeczne problemów
wychowania oraz wpływu środowiska pozaszkolnego - przede wszystkim
rodziny - na psychiczny, moralny rozwój dziecka. Pokazuje ono, jak ważną
rolę odgrywa rodzina w kształtowaniu osobowości dziecka, jego myślenia i
uczuć, kultury osobistej i światopoglądu, woli i charakteru. Niestety,
rodzina nie zawsze z oczekiwanym skutkiem poprawnie wykorzystuje i
realizuje swoje możliwości. Są też rodziny, w których górują brak
szacunku i brutalność, nieporządek i kłótnie itp. Takie rodziny to
ogromne zło dla społeczeństwa. Właśnie one wychowują "sobie podobnych" i
dają społeczeństwu największy procent naruszających prawo osobników. Taka
rodzina utrudnia i niweczy pracę szkoły. Nauczyciele wkładają ogromny
wysiłek, aby zainteresować przedmiotem ucznia, który nie pasjonuje się
lekcją często z powodu zmęczenia na skutek niewłaściwych stosunków w
rodzinie. System nerwowy dziecka nie wytrzymuje, staje się ono krnąbrne,
uparte, zamknięte w sobie itp.
Książka niniejsza nawiązuje w swej treści do publikowanych przeze mnie
poprzednio pozycji książkowych i artykułów. Zawarte w niej treści,
koncepcja metodologiczna, sam układ całości i budowa wewnętrzna
rozdziałów odbiegają od poprzednich. Punktem wyjścia wykładu jest analiza
pojęcia rodzina, którą - jak wiadomo - można rozważać jako instytucję
istniejącą wewnątrz społeczeństwa, jako system społeczny czy jako małą
grupę o międzyosobowym systemie stosunków dwójkowych. Starałem się
połączyć te stanowiska w jedną całość, koncentrując swą uwagę jednak na
rodzinie jako systemie mniej lub bardziej trwałych związków
psychospołecznych osób, które charakteryzują się bezpośrednimi kontaktami
osobowymi. Stanowią one główny nurt życia rodzinnego i wszystko, co
dzieje się w domu, jest ich następstwem.
Niejako osią dalszych rozważań jest dziecko w rodzinie, jego rozwój i
bogacenie się osobowości. Małe i niepozorne, zależneod rodziny,
szczególnie matki, staje sią autonomiczną jednostką zdolną do kierowania
się swoimi zasadami. Przychodzi to jednak powoli, w miarę rozwoju
kształtują się u niego postawy uczuciowe wobec rodziców i innych członków
rodziny, identyfikuje gię z nimi poprzez naśladownictwo zachowania oraz -
gdy jest starsze - przez wczuwanie się w ich stany psychiczne. W ten
sposób powstają coraz lepsze warunki do socjalizacji dziecka oraz jego
przystosowania się do życia w środowisku rodzinnym, szkolnym, pracy.
Pierwsze związki emocjonalne i społeczne dziecka z rodzicami, szczególnie
z matką, oraz wpływ nieobecności czasowej lub braku matki (ojca) na
rozwój dziecka ukazane są szczególnie szeroko w kolejnych rozdziałach
pracy. Także szeroko ukazane są postawy dziecka wobec rodziców - osobno
matki, osobno ojca - jak również postawy rodzicielskie. Te pierwsze
stanowią naturalną reakcję dziecka na bodźce świata otaczającego oraz na
stosunek rodziców do siebie i dziecL Zostały one zaprezentowane na
materiale z literatury obcej oraz oparte o badania własne. Pragnąłem w
ten sposób dać nie tylko orientację metodologiczną oraz opisać zakres
stosowania technik badawczych, co niewątpliwie ma swoją wartość, ale
także ukazać nagromadzone fakty i doświadczenie jako osiągnięcie
psychologów różnych krajów, zajmujących się rodziną. Mam nadzieję, że
wzbogacą one naszą wiedzę o rodzinie, a jednocześnie staną się bodźcem do
twórczych poszukiwań, zarówno przez nauczycieli, jak i rodziców. Celem
nadrzędnym naszych wysiłków powinno być umiejętne wykorzystanie wiedzy do
naszych codziennych potrzeb nad kształtowaniem socjalistycznego oblicza
rodziny.
Praca niniejsza nie stanowi wyczerpującego przedstawienia psychologicznej
problematyki rodziny. Nie pretenduje ona też do systematycznego przeglądu
danej dziedziny. Zdecydowano się na wybór godnych uwagi Czytelnika
osiągnięć problematyki psychologii rodziny stanowiących dorobek tak wielu
autorów, jak i własny. Materiał własny pochodzi z badań różnych typów
rodzin, którym poświęciłem wiele czasu w ostatnich latach mej pracy
zawodowej.
Na prezentowaną książkę sam również patrzę krytycznie.
Dostrzegam wiele nie rozstrzygniętych sporów, dyskusji, maio rozwiniętych
myśli, koncepcji, praktycznych rozwiązań. Borykałem się z nimi przez cały
okres pisania pracy, a i obecnie nie opuszczają mnie nadal. W tej
sytuacji mam jednak to na swe wytłumaczenie, że nie ma przecież pracy
doskonałej, wobec tego i moja, w takiej formie, w jakiej się ona
aktualnie znajduje, oddana może być do rąk i pod rozwagę Czytelnika.
Rozdział I RODZINA JAKO SYSTEM ZWIĄZKÓW SPOŁECZNYCH
Problematyka rodziny jest bardzo rozległa i różnorodna. Wynika to nie
tylko z faktu, że rodzina składa się z jednostek o dużym bogactwie cech
fizycznych i psychicznych, które się wzajemnie uzupełniają (bądź
wykluczają), ale i stąd, że jest ona grupą społeczną, która pośredniczy
między jednostką a szerszym społeczeństwem.
Nikt z nas nie przeżywa sam swego życia. Ci, którzy usiłują to czynić,
nie będą normalnymi osobnikami. Członkowie rodziny: rodzice, dzieci oraz
inne osoby, żyją w stworzonym przez siebie świecie - w środowisku uczuć,
wyobrażeń, działań, nakazów moralnych itp. Niektóre doświadczenia życiowe
są na pewno bardziej osobiste i jednostkowe, inne bardziej społeczne, ale
trudno jest je rozdzielić. W rodzinie dokonuje się ciągła wymiana
doświadczeń i przepływ uczuć o różnych rodzajach i stopniach natężenia1.
Członkowie rodziny są w różnym stopniu zaangażowani w życie rodzinne.
Każdy z nich zdobywa osobiste, indywidualne doświadczenie w zakresie
wspólnego życia, wzmocnione własnymi uczuciami i przeżyciami. W ich
obustronnym oddziaływaniu kształtuje się, bardziej lub mniej trafne,
zrozumienie wzajemne oraz ustalają się zasady wspólnej egzystencji. Każdy
członek rodziny ma kilka rodzajów wyobrażeń innego członka rodziny i
własny doń stosunek uczuciowy. Wzajemne oddziaływanie na
- l w- Acerman, Th,e psychodi/namźcs of iamily life. New York 1959,
rubhshers Basie Books. Patrz także: R. Hess, G. Handel, Family worlds "
Psychosocwl approach to iamily life. Chicago 1959. The University °i
Chicago Press.
siebie poszczególnych osób wchodzących w skład rodziny stanowi wyznacznik
tego, czym one są dla siebie. Życie rodzinne zatem nabiera treści i
kształtu zarówno w sensie jednostkowym, jak i zbiorowym, w obrębie każdej
osobowości, jak i między osobowościami.
Stosunki wewnątrz rodziny wynikają z wielu zmiennych życia i określają
postawy jednych członków rodziny wobec drugich. W warunkach korzystnych -
uczucia miłości i lojalności przeważają i utrzymuje się harmonia
rodzinna. W warunkach nadmiernych napięć i konfliktów - powstają wzajemne
antagonizmy, rodzi się złość i nienawiść i całość rodziny jest zagrożona
2.
Treść i układ stosunków rodzinnych pociąga za sobą sposób zachowania się
małżonków i dzieci. Ojcostwo i macierzyństwo nabierają specjalnego
znaczenia tylko w tych ramach. W ten sposób rodzina kształtuje swych
członków tak, aby mogli oni wypełniać odpowiednie funkcje oraz pełnić
specyficzne dla siebie role wewnątrzrodzinne i na zewnątrz rodziny s.
Jedność (lub jej brak) rodziny zależy w dużym stopniu od jej stosunku do
świata zewnętrznego, do innych grup społecznych oraz pozycji, jaką ta
rodzina zajmuje w szerszym środowisku społecznym. Z kolei środowisko
zewnętrzne dostarcza okazji do wyrażania się poszczególnych osobowości
oraz może Umocnić więzi rodzinne i spowodować zwiększoną aktywność
wewnątrzrodzinną członków rodziny. Może też, zwłaszcza gdy jest
nieprzyjazne lub wrogie, wpływać destrukcyjnie i burząco na jedność
rodziny i zmienić jej wewnętrzny układ. Ze zmianą wzorca rodzinnego wiąże
się wzmocnienie lub osłabienie więzi miłości i lojalności w rodzinie.
2 E. Hurlock, Rozwój dziecka. Warszawa 1960, PWN. W literaturze polskiej
problemy te interesująco przedstawił Zb. Zaborowski (Psychologia
społeczna a wychowanie. Warszawa 1962, PZWS) oraz Zb. Tyszka (Socjologia
rodziny. Warszawa 1974, PWN).
Porównaj: W. N. Ackerman, op. cit., s. 15 i n. Patrz również: C. C.
Harris, The family, London 1969, George Allen and Unwin: R. Segit,
Stosunki rodzinne w Świetle literatury naukowej i publicystycznej,
"Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego" 1975,
nr 5, s. 5-16.
3 Sporo uwag na ten temat wnosi A. Charczew (Problema siemiej-nogo
wospitanija w sowriemiennoj burżuazijnoj pedagogikie, "Sowiets-kaja
Piedagogika" 1965, nr 11) w swym krytycznym sprawozdaniu z
międzynarodowej konferencji, która odbyła się we Francji w roku 1964.
DYNAMIKA GRUPY RODZINNEJ
Wydaje się słuszne, aby podjąć w tym miejscu dyskusję nad noieciem
rodziny. Otóż ,,rodzina" to słowo, które częściej niż słowo
"pokrewieństwo" lub "krewni" używane jest zarówno
życiu codziennym, jak i w badaniach naukowych. Okazuje się jednak, że i
tu nie jest wolne od wieloznaczności i może być stosowane z różnymi
intencjami wartościującymi. Tak np. utożsamia bię pokrewieństwo z
rodziną, gdy się mówi, że "cała rodzina przybyła na pogrzeb". W innym
znaczeniu wyraz "rodzina" występuje w stwierdzeniach typu: "Wiedziałam,
że moja rodzina przyjdzie, ale nigdy nie przypuszczałam, że zjawi się
także cała rodzina mojego męża". Mamy więc pojęcie rodziny, która
jednocześnie jest dwiema rodzinami. Albo inne stwier^ dzenia: "Mój brat
nie przywiózł swojej rodziny - żony i dzi one są zbyt małe, aby mogły
odbyć taką podróż", czy:
walscy przyszli razem z dwójką dzieci. Przyjemnie, że całą rodziną". W
tym wypadku pojęcie rodziny uży' węższym znaczeniu niż pojęcie "krewni",
ale obejm rodziców, jak i potomków.
Jesteśmy niekiedy świadkami innych stwier wkrótce opuszczą rodzinny dom",
albo: "Ro ' Te i tym podobne stwierdzenia dotyczą nie ci w ścisłym
znaczeniu tego słowa, lecz t ich gospodarstwo domowe, całą organiz cię
rodziny obejmuje więc zarówno pokrewieństwa, jak i czynności, kto by oraz
społeczną przynależność
.4, ^ 'za-
^^takt ^^yujące
sposób "ojciec", "matka", "dzie nealogicznymi, ale zawierają, działywanie
na siebie, up nią itp. /
Trzeba przyznać, ż<y "icję rodziny, co w^ przemian. Niekiedy rocb. nie
wydaje się to słuszne; . dziny jest dziecko (lub dziet czonych
(zespolonych) pewną
siebie poszczególnych osób wchodzących w skład rodziny stanowi wyznacznik
tego, czym one są dla siebie. Życie rodzinne zatem nabiera treści i
kształtu zarówno w sensie jednostkowym, jak
i zbiorowym, w obrębie każdej osobowości, jak i między osobowościami.
Stosunki wewnątrz rodziny wynikają z wielu zmiennych życia i określają
postawy jednych członków rodziny wobec drugich. W warunkach korzystnych -
uczucia miłości i lojalności przeważają i utrzymuje się harmonia
rodzinna. W warunkach nadmiernych napięć i konfliktów - powstają
wzajemne: antagonizmy, rodzi się złość i nienawiść i całość rodziny jest
zagrożona2.
Treść i układ stosunków rodzinnych pociąga za sobą sposób zachowania się
małżonków i dzieci. Ojcostwo i macierzyństwo nabierają specjalnego
znaczenia tylko w tych ramach. W ten sposób rodzina kształtuje swych
członków tak, aby mogli oni wypełniać odpowiednie funkcje oraz pełnić
specyficzne dla siebie role wewnątrzrodzinne i na zewnątrz rodziny 3.
Jedność (lub jej brak) rodziny zależy w dużym stopniu od jej stosunku do
świata zewnętrznego, do innych grup społecznych oraz pozycji, jaką ta
rodzina zajmuje w szerszym środowisku społecznym. Z kolei środowisko
zewnętrzne dostarcza okazji do wyrażania się poszczególnych osobowości
oraz może umocnić więzi rodzinne i spowodować zwiększoną aktywność
wewnątrzrodzinną członków rodziny. Może też, zwłaszcza gdy jest
nieprzyjazne lub wrogie, wpływać destrukcyjnie i burzące na jedność
rodziny i zmienić jej wewnętrzny układ. Ze zmianą wzorca rodzinnego wiąże
się wzmocnienie lub osłabienie więzi miłości i lojalności w rodzinie.
2 E. Hurlock, Rozwój dziecka. Warszawa 1960, PWN. W literaturze polskiej
problemy te interesująco przedstawił 2b. Zaborowski (Psychologia
społeczna a wychowanie, Warszawa 1962, PZWS) oraz Zb. Tyszka (Socjologia
rodziny. Warszawa 1974, PWN).
Porównaj: W. N. Ackerman, op. cit., s. 15 i n. Patrz również: C. C.
Harris, The family, London 1969, George Allen and Unwin: R. Segit,
Stosunki rodzinne w Świetle literatury naukowej i publicystycznej,
"Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego" 1975,
nr 5, s. 5-16.
3 Sporo uwag na ten temat wnosi A. Charczew (Problema siemiej-nogo
wospitanija w sowriemiennoj burźuazijnoj pedagogikie, "Sowiets-kaja
Piedagogika" 1965, nr 11) w swym krytycznym sprawozdaniu z
międzynarodowej konferencji, która odbyła się we Francji w roku 1964.
l DYNAMIKA GRUPY RODZINNEJ
Wydaje się słuszne, aby podjąć w tym miejscu dyskusję nad ooięciem
rodziny. Otóż "rodzina" to słowo, które częściej niż słowo
"pokrewieństwo" lub "krewni" używane jest zarówno w życiu codziennym, jak
i w badaniach naukowych. Okazuje się jednak, że i tu nie jest wolne od
wieloznaczności i może być stosowane z różnymi intencjami
wartościującymi. Tak np. utożsamia się pokrewieństwo z rodziną, gdy się
mówi, że "cała rodzina przybyła na pogrzeb". W innym znaczeniu wyraz
"rodzina" występuje w stwierdzeniach typu: "Wiedziałam, że moja rodzina
przyjdzie, ale nigdy nie przypuszczałam, że zjawi się także cała rodzina
mojego męża". Mamy więc pojęcie rodziny, która jednocześnie jest dwiema
rodzinami. Albo inne stwierdzenia: "Mój brat nie przywiózł swojej rodziny
- żony i dzieci, one są zbyt małe, aby mogły odbyć taką podróż", czy:
"Kowalscy przyszli razem z dwójką dzieci. Przyjemnie, że przyszli całą
rodziną". W tym wypadku pojęcie rodziny użyte jest w węższym znaczeniu
niż pojęcie "krewni", ale obejmuje zarówno rodziców, jak i potomków.
Jesteśmy niekiedy świadkami innych stwierdzeń np: "Dzieci wkrótce
opuszczą rodzinny dom", albo: "Rodzina się rozpada". Te i tym podobne
stwierdzenia dotyczą nie tylko rodziców i dzieci w ścisłym znaczeniu tego
słowa, lecz także obejmują wspólne ich gospodarstwo domowe, całą
organizację życia rodziny. Pojęcie rodziny obejmuje więc zarówno więzi
biologiczne i stosunki pokrewieństwa, jak i czynności, które spełniają
poszczególne osoby oraz społeczną przynależność do grupy członkowskiej.
V/ ten sposób "ojciec", "matka", "dziecko" nie są jedynie nazwami
genealogicznymi, ale zawierają określoną treść ról, wzajemne
oddziaływanie na siebie, upodobnianie się w sposobie zachowania itp.
Trzeba przyznać, że trudno jest o pełną i zadowalającą defi-^cję rodziny,
co wynika z jej różnorodności form i ciągłych przemian. Niekiedy rodzinę
utożsamia się z parą małżeńską, ale nie wydaje się to słuszne, bo
niezbędnym elementem pojęcia ro-^oy jest dziecko (lub dzieci). Rodzina to
grupa ludzi zjednoczonych (zespolonych) pewną formą regularnej interakcji
lub
Rozmaitą liczbę systemów wzajemnego oddziaływania w r&, dzinie
przedstawia następujący wzór:
_____liczba osób w rodzinie = 23456789 10 liczba wzajemnych systemów == l
3 6 10 15 21 28 36 45
Innym ważnym składnikiem atmosfery rodzinnej jest prze.
rocizh;vg^upowych. Często całe rodziny wchodzą w stosunki strzeń, jaką
zajmują członkowie rodziny w swym mieszkaniu m. ^ rodzinami i to nie
tylko przez pokrewieństwo, ale także Większa przestrzeń mieszkaniowa

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin