W ITOLD ｧ ZOLGINIA Geniusze szcz龕liwi geniusze nieszcz龕liwi Z HISTORII POLSKIEJ NAUKI I TECHNIKI WYDAWNICTWA БLFA" 1987 Projekt okｳadki Jacek'Tofii Redaktor Krzysztof Bereza Redaktor techniczny Zofia Jagielska Copyright by Witold Szolginia Warszawa 1987 / ? Od autora Na wst麪ie sｳ kilka o tytule tej ksiｹｿki, kty ・iewtajemniczonym" moｿe si・wyda・maｳo zrozumiaｳy lub, co gorsza, pretensjonalny. Ot zostaｳ on utworzony przez autora na zasadzie cytatu ・nawiｹzuje do autentycznej wypowiedzi dziewi黎nastowiecznego polskiego wynalazcy, Abrahama Sterna. Ten, rozczarowany niepowodzeniami w upowszechnianiu swego wynalazku, wyraziｳ publicznie, na posiedzeniu Warszawskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk, ｿyczenie, aby to, co si・jemu nie powiodｳo, udaｳo si・kiedy・гzcz龕liwemu jakiemu geniuszowi". Sam wi鹹 byｳ niejako (chociaｿ tego sam o sobie wprost nie powiedziaｳ) ・eniuszem nieszcz龕liwym". O takich to wｳa從ie ・eniuszach szcz龕liwych" i ・eniuszach nieszcz龕liwych" jest mowa w tej ksiｹｿce. Dziedziny ich pracy, osiｹgni・ i niepowodze・oraz krｹg kulturowy, w ktym dziaｳali, okre徑a podtytuｳ ksiｹｿki: Щ dziej polskiej nauki i techniki". Ksiｹｿka jest wi鹹 zbiorem wizerunk pewnej liczby polskich uczonych, technik i wynalazc, zarno znanych, jak i niemal zupeｳnie zapomnianych. Pierwsi z nich to, z reguｳy (cho・nie zawsze) ・eniusze szcz龕liwi", drudzy ・z zasady, ・eniusze nieszcz龕liwi". Autor zdaje sobie spraw・z tego, ｿe powyｿsze wyja從ienie nie jest zbyt precyzyjne. C bowiem wｳa彡iwie znaczｹ okre徑enia йnani" lub йupeｳnie zapomniani"? Komu bohaterowie tej ksiｹｿki rzeczywi彡ie nie sｹ obcy, kto za・nie ma o nich ｿadnego poj鹹ia? Pragnｹc si・w tym nieco zorientowa・ autor przed przystｹpieniem do pisania zamierzonej ksiｹｿki przeprowadziｳ niewielkｹ ankie- t・ Oto zapytaｳ w kilku rnych miastach kraju kilkadziesiｹt w sumie os w rnym wieku i o rnym wyksztaｳceniu, od uczni szk 徨ednich poczynajｹc, ? ?? ludziach z wyｿszym wyksztaｳceniem kozｹc ・co teｿ wiedzｹ o postaciach, ktych ｿywoty i dzieｳa pragnｹｳ opisa・ Wyniki tej zaimprowizowanej ankiety byｳy niewesoｳe, a wｳa彡iwie caｳkiem smutne. Bo oto, na przykｳad, spo徨 kilkunastu os mieszkajｹcych od lat w budynkach usytuowanych na warszawskim Mokotowie przy ulicy Stefana Bryｳy ｿadna nie potrafiｳa odpowiedzie・na pytanie, kim wｳa彡iwie byｳ patron tej arterii. Kto・jedynie wyraziｳ ostroｿne przypuszczenie, ｿe to pewnie jaki・.. rewolucjonista, bo ・azwisko ma jako・do tego pasujｹce, a moｿe zresztｹ to pseudonim?". No i mimo wszystko ten kto・nie bardzo si・pomyliｳ (cho・oczywi彡ie nie wiedzｹc o tym): profesor Stefan Bryｳa rzeczywi彡ie byｳ rewoｳucjonistｹ, tyle ｿe w dziedzinie montaｿu konstrukcji stalowych... Na gdakiej ulicy kty・z przechodni zagadni黎y o Heweliusza bez chwili namysｳu wskazaｳ na gujｹcy nad tｹ cz龕ciｹ miasta wieｿowy budynek: Зeweliusz? To przecieｿ ten, o tam, hotel!" Co by za・miaｳa oznacza・albo teｿ z czym lub kim si・kojarzy・nazwa tego hotelu ・zupeｳnie nie wiedziaｳ ani on, ani ｿaden inny z kilku zapytanych o to kolejnych przechodni, O J鹽rzeju Sniadeckim w kilku miastach Polski jedni mili raczej ognikowo, ｿe to ・to・znaczny, bo ma swojｹ ulic・, inni za・odpowiadali, ｿe to ・hyba jaki・polityk", ｿe еczyｳem si・o nim w szkole, ale juｿ zapomniaｳem" ・i podobnie. O Witelonie, Kazimierzu Siemienowiczu, Abrahamie Sternie, Stefanie Drzewieckim, Kazimierzu Przykim ・nikt nigdy nic nie sｳyszaｳ. Michaｳa S鹽ziwoja jedna tylko osoba (w Krakowie) znaｳa z obrazu Jana Matejki, nic jednak ponadto o tej postaci powiedzie・nie umiaｳa. O Antonim Corazzim dwie tylko osoby (ze stolicy) wiedziaｳy, ｿe ・awno temu budowaｳ Warszaw・. Znakomitego architekta Macieja Nowickiego mylono na og (zwｳaszcza w Krakowie) z teｿ niewｹtpliwie znakomitym... aktorem Janem Nowickim, a wynalazc・Jana Szczepanika z piosenkarzem Piotrem Szczepanikiem. Niewesoｳe to wszystko i ・zawstydzajｹce. C bowiem z tego, \ ｿe niektzy z Wielkich Zapomnianych majｹ w tym czy innym mie彡ie гwoje" ulice, ｿe o nich i ich dzieｳach wiedzｹ co・ci i tamci 4 naukowcy i fachowcy, ｿe od czasu do czasu ktemu・z owych znakomitych Polak zostanie po忤i鹹ony rocznicowy artykuｳ lub caｳa uroczysta sesja naukowa ・skoro tak zwany szeroki og (wｳｹcznie z wysoko wyksztaｳconymi jego przedstawicielami) niemal nic lub teｿ rzeczywi彡ie zupeｳnie nic o nich nie wie? Skoro za・tak wｳa從ie jest we wｳasnej ich ojczy殤ie ・to czyｿ moｿna si・dziwi・ ｿe rnieｿ, za jej granicami o nich gｳucho? Czyｿ moｿna rnieｿ mie・usprawiedliwione pretensje o 忤iadome pomijanie wybitnych polskich uczonych i technik w rnych obcoj黝ycznych monografiach, podr鹹znikach i encyklopediach, a nawet ・bo i to si・zdarza ・o przywｳaszczanie ich dorobku ｳub pierwszetwa w naukowych odkryciach i wynalazkach technicznych? I wreszcie: skoro tak si・dzieje, jak si・dzieje, to czy przypadkiem nie wszyscy ci nasi wybitni rodacy, niezaleｿnie od tego, jak im si・rzeczywisto彡i za ｿycia wiodｳo, pomy徑nie czy teｿ wr鹹z przeciwnie ・zasｳugujｹ na przyj黎e w tej ksiｹｿce umowne okre徑enie ・eniuszy nieszcz龕liwych"? W obliczu takiej ｿenujｹcej i powodujｹcej niewｹtpliwie szkodliwe skutki dla polskiej kultury, nauki i techniki sytuacji, dla autora tej ksiｹｿki jest rzeczｹ jasnｹ i oczywistｹ, ｿe wszystkie polskie osiｹgni鹹ia naukowe i techniczne oraz ich twc naleｿy stale i wytrwale przypomina・i popularyzowa・ W tej wｳa從ie intencji napisaｳ niniejszｹ ksiｹｿk・ w ktej zebraｳ wizerunki kilkunastu zasｳuｿonych dla polskiej nauki i techniki os. Dob tych ludzi moｿe si・wyda・komu・przypadkowy lub dyskusyjny. Autor got jest zgodzi・si・z takim osｹdem, 忤iadom faktu, ｿe kaｿdy dob jest w kou mniej ｳub bardziej subiektywny. Zdaje teｿ sobie spraw・z tego, ｿe zebrane tu portrety kilkunastu polskich uczonych i technik moｿna by (czy teｿ nawet naleｿaｳoby) pomnoｿy・o dalsze, dotyczｹce ludzi nie mniej zasｳuｿonych i nie mniej, niestety ・zapomnianych. Oczywi彡ie, moｿna by to uczyni・・nigdy do懈 przypominania tych, ktzy sｹ chlubｹ polskiej nauki i techniki. Wymownie przemawiajｹ za tym wyniki ankiety poprzedzajｹcej pisanie tej ksiｹｿki. /, na koniec, autor pozwala sobie zacytowa・staroｿytnｹ (ale przydatnｹ w kaｿdym czasie) sentencj・ｳacikｹ: Feci, quod potui, fa-ciant meliora potentes. Co po polsku znaczy: Zrobiｳem, co mogｳem, ci, ktzy mogｹ, niechaj zrobiｹ lepiej. -' Pierwszy byｳ Witelo... ｯyｳ i dziaｳaｳ w XIII wieku. Wspcze從i mu oraz. potomni w nast麪nych stuleciach nazywali go Vitellonem lub Witelonem. Byｳ pierwszym europejskim badaczem nowoｿytnym w dziedzinie optyki oraz pierwszym znanym matematykiem, fizykiem i filozofem polskim. Tak, polskim, cho・brzmienie jego nazwiska mogｳoby u os nie znajｹcych jego ｿyciorysu budzi・-niejakie wｹtpliwo彡i w tym wzgl鹽zie. Kaｿdego jednak chyba przekonajｹ wｳasne sｳowa Wite-lona, w ktych jednoznacznie okre徑iｳ swojｹ przynaleｿno懈 narodowｹ, zawarte w jednym z rozdziaｳ jego znakomitego dzieｳa Perspectiva: Иn terra nostra Poloniae, circa elevationem quinqua-ginta graduum...", co po polsku oznacza: Ц ziemi naszej ・Polsce, pod pi・dziesiｹtym stopniem szeroko彡i geograficznej..." Dodajmy, ｿe rnoleｿnik ten przechodzi przez ziemie 徑ｹskie. Bo teｿ i na 畦ｹsku, prawdopodobnie gdzie・pod Wrocｳawiem, urodziｳ si・nasz znakomity uczony. Staｳo si・to okoｳo roku 1225. Przez dｳugie lata dane biograficzne dotyczｹce Witelona, jakimi dysponowano, byｳy nader skｹpe, cz黌to graniczｹce z domysｳami, i nierzadko sprzeczne ze sobｹ. Dopiero przeprowadzone przez profesora Aleksandra Birkenmajera badania 殲ｳowe (Witelo ・najdawniejszy 徑ｹski uczony, Studia nad Witelonem) pozwoliｳy na nieco dokｳadniejsze ustalenie przebiegu ｿycia sｳynnego na caｳｹ Europ・optyka, matematyka i filozofa. 7 Dla pochodzｹcego z niezamoｿnej, plebejskiej rodziny Witelo-na jedynｹ drogｹ awansu spoｳecznego byｳo obranie stanu duchownego. Decydujｹc si・na to, rozpoczyna studia w jednej ze 徑ｹskich szk ko彡ielnych, jak si・przypuszcza ・w Legnicy. Musiaｳ chyba odznacza・si・wybitnymi zdolno彡iami, skoro zostaｳ pniej wysｳany na dalsze studia do zaｳoｿonego w poprzednim stuleciu i juｿ sｳynnego uniwersytetu w Paryｿu. "Ukozyｳ tam wydziaｳ sztuk wyzwolonych (nauk humanistycznych i matematycznych), uzyskujｹc stopie・magister artium. Po swych studiach paryskich powriｳ na 畦ｹsk i objｹｳ tu prawdopodobnie jakie・probostwo, poniewaｿ w owym okresie tytuｳuje si・juｿ jako Цitelo pleba-nus". W swych stronach rodzinnych byｳ juｿ wtedy niewｹtpliwie dobrze znany z zalet zarno umysｳu, jak i charakteru, skoro ksiｹｿ・Henryk Poboｿny powoｳaｳ go w roku 1262 na wychowawc・swego syna, ksi鹹ia Wｳadysｳawa, mｳodszego od Witelona o dziesi・ lat. Obaj zostajｹ wysｳani na studia do Padwy na tamtejszym, znanym juｿ wczas szeroko uniwersytecie. Studia ksi鹹ia Wｳadysｳawa nie trwaｳy dｳugo: przerywa je wkrce i dzi麑i swym koligacjom uzyskuje stanowisko arcybiskupa Salzburga. Witelo natomiast pozostaje wierny swemu naukowemu powoｳaniu: ksztaｳci si・nadal w zakresie nauk matematycznych i przyrodniczych oraz pilnie studiuje obszerny traktat najwybitniejszego optyka, Alhazena (Ibn al Haithama). W roku 1268 Witelo podｹｿa do Rzymu, skｹd wkrce przenosi si・do pobliskiego Viterbo. Tutaj poznaje kapelana papieskiego, Wilhelma z Moerbecke, czｳowieka gruntownie i wszechstronnie wyksztaｳconego, miｳo從ika nauk 彡isｳych i doskonaｳego znawc・j黝yka greckiego. Zaｿyｳo懈 i przyja潁, kte si・mi鹽zy nimi zawiｹzaｳy, wywarｳy wielki wpｳyw na badania Witelona w dziedzinie optyki i na prac・nad jego znakomitym dzieｳem na ten temat. Wilhelm z Moerbecke pomｳ mu bardzo skutecznie w gromadzeniu i studiowaniu niezb鹽nych materiaｳ 殲ｳowych, tｳumaczｹc z j黝yka greckiego na ｳacin・rne traktaty z dziedziny matematyki i optyki, opracowane przez, rnych staroｿytnych autor ・Archimedesa, Herona, Ptolomeusza i innych. Do dzi・zachowaｳ si・w Bibliotece Watykakiej obszerny r麑opis zawierajｹcy przekｳady prac uczonego mnicha, dokonane przeze・dla jego polskiego przyjaciela. 8 Swoje wielkie dzieｳo, ktemu daｳ tytuｳ Perspectiva, ukozyｳ Witelo prawdopodobnie w...
wojto_2222