1. Układ pokarmowy (systemu digestoriuni)
Wstfp
Organizm ludzki dla prawidłowego funkcjonowania niezbędnej do życia energii, która powstaje w wyniku procesów przemiany materii. Dzięki układowi pokarmowemu organizm otrzymuje składniki odżywcze w postaci węglowodanów, tłuszczów, białek, witamin (są to tzw. związki organiczne) oraz wody i soli mineralnych (związki nieorganiczne). Pokarm dostarczony organizmowi ulega procesom trawienia chemicznego i mechanicznego, dzięki czemu może być przyswajalny przez ustrój. Węglowodany, tłuszcze i białka na skutek działania enzymów zostają procesie trawienia chemicznego rozłożone na składniki proste, takie jak cukry proste, kwasy tłuszczowe i glicerol oraz aminokwasy, które pod tą postacią mogą być wchłonięte do organizmu. Węglowodany i tłuszcze są wykorzystywane jako materiał energetyczny, natomiast białka służą do budowy i regeneracji własnych tkanek. Ponadto bardzo ważne jest dostarczanie organizmowi niezbędnej ilości witamin, soli mineralnnych i przede wszystkim wody. Szkodliwe dla organizmu produkty przemiany materii zostają odprowadzone na zewnątrz poprzez układ pokarmowy (kał), oddechowy (dwutlenek węgla) i układ moczowy (mocz),
Do układu pokarmowego zalicza się jamę ustną, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie, jelito ęrube oraz dwa gruczoły — wątrobę i trzustkę (ryć, na str. 12).
1.1. Jama ustna
Początkowym odcinkiem układu pokarmowego jest jama ustna (ca-vum oris). Dzieli się ona na przedsionek jamy ustnej i jamę ustną właściwą. Przedsionek jamy ustnej (vestibulum oris) jest ograniczony z przodu i z boku przez wargi i policzki oraz z tyłu przez przednią powierzchnię łuków zębodołowych wraz z zębami. Przy zamkniętej jamie ustnej istnieje możliwość komunikowania się przedsionka z jamą ustną właściwą za pomocą szczeliny położonej za ostatnim zębem trzonowym.
12
Układ trzewm Uklad pokarmowy
13
m
e
Ry* I Schemat układu pokarmowego: a - gardło, b - przełyk, c - żołądek, d - jelito
- okteznica zstępująca, f - okreżnica esowata, g _ odbytnica h - wyrostek
robaczkowy, , - kątnica, j - okreżnica wstępująca, k - jdito krje, l - dwuZtnict
ł — wątroba, m — jama ustna
Wargi ust
Wyróżnia się wargę górną (labium superius) i wargę dolną (labium inferius), które ograniczają szparę ust (rima oris). Wargi łączą się w punkcie zwanym kątem ust (angulus oris), położonym na wysokości kła. Zewnętrzną granicą wargi górnej jest bruzda nosowo-wargowa (sulcum nasolabialis), a wargi dolnej — bruzda bródkowo-wargowa (sulcus mentolabialis). W przedłużeniu przegrody nosa leży podłużna rynienka podnosowa (philtrum). Warga zbudowana jest z trzech części: zewnętrznej skórnej, wewnętrznej śluzowej i pośredniej, zwanej czerwienią wargową. Zrąb warg stanowi mięsień okrężny ust (m. or-bicularis oris).
Policzki
Policzek (bucca) jest to część twarzy położona między kątem ust, brzegiem żuchwy, otworem słuchowym zewnętrznym i łukiem arzmowym. Policzki zbudowane są z warstwy skórnej, mięśniowej i śluzowej. Warstwa skórna zawiera włókna elastyczne oraz liczne rozgałęzienia tętnicze, których zwężanie lub rozszerzanie pod wpływem bodźców termicznych czy też psychicznych powoduje bledniecie lub zaczerwienienie policzków. Warstwę mięśniową stanowi mięsień policzkowy (m. buccinator) okryty powięzią policzkowo-gardłową. Błona śluzowa policzka, podobnie jak błona śluzowa warg, zawiera gruczoły ślinowe policzkowe (glandulae bucćales). Błona śluzowa policzków i warg przechodzi na wyrostki zębodołowe żuchwy i szczęk, gdzie zrasta się z okostną tworząc dziąsła (gingivae). Dziąsła otaczają szyjki zębowe oraz pokrywają przestrzenie międzyzębowe. Dzięki licznemu ukrwieniu dziąsła mają intensywniejsze zabarwienie od innych części jamy ustnej. W razie niedoboru w organizmie witaminy C może występować krwawienie dziąseł.
Jama ustna właściwa (cavum oris proprium) jest to przestrzeń ograniczona tylną powierzchnią łuków zębodołowych wraz z zębami (od przodu), podniebieniem twardym i miękkim (od góry), przeponą jamy ustnej (od dołu) oraz gardzielą (od tyłu).
Przepona jamy ustnej (diaphragma oris) jest utworzona przez mięśnie żuchwowo-gnykowe (mm. mylohyoidei) i bródkowo-gnykowe (mm. genio-hyoidei) wzmocnione przez brzuśce przednie mięśni dwubrzuścowych (mm. digastrici).
Zarówno w obrębie jamy ustnej, jak i poza nią występują liczne gruczoły ślinowe małe i duże - ślinianki.
14
Uklad trzewny Uklad pokarmowy
15
twarde.
iliAr podmtbienna
je,1ykoHij
-^
łuk poamebienno
Ryć. 2. Jama ustna — widok z przodu
Zęby
Zadaniem uzębienia jest chwytanie, rozdrabnianie i miażdżenie pokarmu. Zęby (dentes) układają się w dwa łuki: górny -- szczękowy i dolny - żuchwowy. W łukach tych nie ma między zębami większych luk. Oba łuki przylegają do siebie powierzchniami żucia tworząc tzw. zgryz. W prawidłowym zgryzie siekacze górne nieznacznie zachodzą na siekacze dolne, gdyż łuk szczękowy jest nieco szerszy niż łuk żuchwowy (zgryz nożycowy).
Uzębienie człowieka jest dwurzędowe, czyli difiodontyczne, co oznacza że w ciągu życia wyrastają najpierw zęby mleczne (demes decidui), które później zostają zastąpione zębami stałymi (dentes permanentes). Zębów mlecznych wyrasta 20, a zębów stałych 32.
Uzębienie człowieka jest również heterodontyczne — co oznacza, że występują cztery grupy zębów różniących się kształtem i częściowo funk-
wyróżnia się 8 zębów mlecznych, 4 kły i 8 zębów trzonowych. W uzębieniu stałym występuje taka sama liczba zębów siecznych i kłów, natomiast zębów trzonowych jest 12, a ponadto zębów przedtrzonowych 8. Schemat uzębienia wygląda następująco:
uzębienie stałe
uzębienie mleczne
m p c i i 32122
c p m
123
mci i c m
212212
122123
Budowa zęba
Każdy ząb jest zbudowany z części wystającej z zębodolu zwanej koroną zęba (corona dentis), z części pokrytej dziąsłem - - szyjki zęba (colhim dentis) oraz z części ukrytej w zębodole - - korzenie zęba (radix denlis). Zęby są utworzone z zebiny pokrytej w obrębie korony szkliwem
Ryć. 3. Budowa zęba: a — korona, b — szyjka, c — korzeń, d — szkliwo, e — komora zęba wypełniona miazgą, f — zębina, g — kostniwo
(enameliim), którego stopień twardości jest zbliżony do kwarcu. Korzeń i szyjkę zęba pokrywa kostniwo (cemenium). Wewnątrz korony znajduje się komora zęba (cavum dentis), która przechodzi w obrębie korzenia w kanał korzenia (canalis radicis) zakończony otworem szczytowym zęba (foramen apicis dentis). Zarówno koronę, jak i kanał korzenia wypełnia miazga zębowa (pulpa dentis) zawierająca liczne naczynia krwionośne i nerwy.
Korzeń zęba jest połączony z zębodołcm za pomocą silnej błony lącznotkankowej zwanej ozębną (peridontium). Włókna ozębnej (Slwr-
16
Uklad trzewn] Uklad pokarmowy
17
^ułożone skośnie wnikają zarówno do kostniwa zęba, jak i do kość nym. Wyrzynają się najpóźniej ok. 18—25 roku życia, przy czym w ok.>dttłu. Ten rodzaj połączenia nazywa się wklinowaniem (gomphosń 20% przypadków nie wyrzynają się w ogóle. Zęby przedtrzonowe i trzo-' z odmian więzozrostu. ' nowe służą do miażdżenia pokarmu.
RóżniceVv budowie poszczególnych zębów
Zęby sieczne (den t es incisivi) służą do odgryzania pokarmu, dlatego ich korona jest w kształcie dłuta. Powierzchnia zewnętrzna wargowa jest lekko wypukła\natomiast powierzchnia wewnętrzna językowa - - lekko wklęsła. Zęby sieczne mają po jednym korzeniu. Górne siekacze są 7, reguły większe niż dolne.
Kły (dentes caiłinfi są najdłuższymi zębami. Korona kła posiada ostry wierzchołek z dobrze\wyksztalconym guzkiem.
Zęby przedtrzonowo. (dentes premolares)
Korona posiada powierzchnię żucia, na której wyróżnia się dwa guzki. Korzeń zębów przedtrzonowych dolnych jest z reguły pojedynczy, nato miast górnych - - rozdwojon
Zęby trzonowe (dentes molarenf)
siekacze
Ryć. 4. Zęby polowy luku szczękowego (a) i polowy łuku żuchwowego (b)
Na powierzchni żucia występuje\4—5 guzków. Dolne zęby trzonowe mają po dwa korzenie, a górne trapnowe - - po trzy. Ostatnie zęby trzonowe -- zęby mądrości (dentes serotini) -- ulegają zmianom wstecz-
Język
Język (linaiia) jest to narząd mięśniowy pokryty swoistą śluzówką; leży on na dnie jamy ustnej. Zbudowany jest z dwóch części — trzonu (corpus linąuae) zakończonego końcem języka (apex linuae) oraz z nasady (radix linguae). Trzon jest częścią przednią, wysuwalną, natomiast nasada leżąca w tyle, bliżej podniebienia miękkiego, jest częścią nieruchomą.
Język posiada dwie powierzchnie — górną, zwróconą do podniebienia, zwaną grzbietem języka (dorsum linąuae), i dolną, skierowaną w stronę dna jamy ustnej. Przez środek grzbietu biegnie w kierunku podłużnym bruzda pośrodkowa języka (sulcus medianus Unąuae) dzieląca trzon na dwie symetryczne połowy. Granicą między trzonem a nasadą na grzbiecie języka jest bruzda krańcowa (sulcus terminalis) w kształcie litery V otwartej ku przodowi.
Język jest pokryty błoną śluzową. Na powierzchni grzbietowej trzonu ję/.yka występują liczne wyniosłości zwane brodawkami. Wyróżnia się ...
mwsz.dietetyka2011