Miejsce i rola ćwiczeń słownikowo – frazeologicznych w rozwijaniu sprawności komunikacyjnej.docx

Miejsce i rola ćwiczeń słownikowo – frazeologicznych w rozwijaniu sprawności komunikacyjnej

Uczeń coraz częściej wypowiada się na tematy nie znane z własnego doświadczenia (dostarcza mu ich choćby analiza i interpretacja dzieła literackiego), a także wypowiada się na piśmie, co również wymaga posługiwania się językiem właściwym dla odmiany pisanej. Dziecko poznaje różne odmiany funkcjonalne języka polskiego: artystyczną, publicystyczno – dziennikarską, urzędową, a wraz z nimi charakterystyczne dla danej odmiany słownictwo. Uczeń nie zapamiętuj ich automatycznie, a więc nauczyciel opracowując nowe treści, wprowadza nowe słownictwo, a co za tym idzie – nowe związki frazeologiczne. W ten sposób poszerza się słownik ucznia. Uczniowie – podobnie jak i inni użytkownicy języka, posługują się często wyrazami rozumianymi w sposób niejasny, nie zdając sobie sprawy z ich właściwego zakresu znaczeniowego; często stosują zamienne wyrazy (np. obraz – portret, pilot – lotnik). Dzieci powinny także dowiedzieć się, że dany wyraz może mieć kilka różnych znaczeń (np. bohater). W czasie ćwiczeń frazeologicznych powiększa się zasób związków frazeologicznych stałych, uczeń poznaje nowe, nie dające się rozerwać związki wyrazów, które często już spotykał, ale nie posługiwał się nimi.

W słowniku biernym ucznia, powinny znaleźć się te wszystkie wyrazy, które nie są potrzebne do wypowiadania się we współczesnym języku potocznym, choć ze względu na znaczną częstość występowania w tekstach powinien je znać każdy kulturalny człowiek. Przydadzą się one do zrozumienia czytanych czy słyszanych tekstów historycznych, współczesnych. Do słownika czynnego trzeba wprowadzać tylko te wyrazy, które będą uczniom niezbędne do wypowiadania się na omawiany temat w sposób jasny i trafny. Jednak często w biernym słowniku ucznia znajduje się pokaźna liczba wyrazów, które mogłyby być stosowane w wypowiedziach zarówno ustnych, jak                 i pisemnych. Zadaniem ćwiczeń słownikowych jest m.in. uaktywnienie i przesunięcie tych wyrazów do słownika czynnego.

Głównym celom w operowaniu wyrazami, zwiększeniu płynności słownej i skojarzeniowej służyć będą ćwiczenia polegające na: gromadzeniu wyrazów bliskoznacznych (np. zdobić – upiększać, stroić), wyszukiwaniu wyrazu najtrafniejszego spośród podanych (np. niedźwiedź zaszył się w głąb – zagajnika, lasu, puszczy?), zastępowaniu powtarzających się wyrazów, dobieraniu wyrazów                 o znaczeniu przeciwstawnym, gromadzeniu wyrazów pokrewnych, na przekształcaniu tekstów oraz ćwiczenia polegające na sprawnym i celowym posługiwaniu się słownikami.

Systematyczne wykonywanie ćwiczeń słownikowo – frazeologicznych kształci język ucznia oraz pozwala zapobiegać błędom i zwalczać je. Zwalczanie błędów zabiera dużo czasu, jednak ważniejsze jest zapobieganie im. Lepiej uprzedzić błąd: uprzytomnić możliwość jego pojawienia się i wyjaśnić mechanizm jego powstawania oraz podać zawczasu poprawną formę wyrazu – niż odzwyczajać uczniów od już popełnianego. Zadaniem ćwiczeń, o których mowa jest zarówno kształcenie stylu ucznia, jak i ułatwienie mu rozumienia innych stylów: artystycznego (dzieła literackie), publicystyczno – dziennikarskiego (teksty prasowe), kancelaryjnego (kontakty obywatela z instytucjami – podania, protokoły), naukowego (opracowania), popularnonaukowego (podręczniki).  W każdym                         z wymienionych stylów, obok słownictwa ogólnego, występują charakterystyczne środki słownikowo – frazeologiczne, odróżniające go od innych stylów.

Podstawowym źródłem ćwiczeń są teksty literackie zamieszczone w podręcznikach szkolnych oraz lektura. Na ich podstawie wykonuje się różne rodzaje ćwiczeń:

1.       Wyjaśnienie występujących w tekście wyrazów niezrozumiałych.

2.       Ćwiczenia niezbędne do zrozumienia treści utworu.

3.       Ćwiczenia niezbędne o opracowania tematu związanego z omawianym utworem.

4.       Ćwiczenia niezbędne do wykonania analizy formy utworu, do rozpatrzenia jego języka i stylu.

Największe znaczenie mają ćwiczenia drugiego i trzeciego rodzaju, ponieważ najbardziej bogacą czynny i bierny słownik ucznia.

Podstawą pracy na lekcjach języka polskiego w dzisiejszej szkole nie powinna być tylko lektura, wiele tematów należy omawiać w powiązaniu z osobistymi przeżyciami uczniów, obserwacją życia społecznego i przyrodniczego, wydarzeniami bieżącymi. Materiał pozalekturowy może być źródłem podobnych ćwiczeń słownikowo – frazeologicznych, jak i lekturowy (np. charakterystyka postaci filmowej i rzeczywistej, zasób słów jak przy omawianiu bohatera literackiego; opracowanie sprawozdanie z wycieczki do zakładu pracy kontrastowo do tekstu literackiego o tej samej tematyce). Ważnym źródłem ćwiczeń słownikowo – frazeologicznych są swobodne wypowiedzi uczniów. Ćwiczenia, których źródłem jest żywy język ucznia, często mają charakter okazjonalny. Celem takich ćwiczeń jest walka z błędami językowymi. Trzeba jednak pamiętać, ze zbyt częste poprawianie błędów w czasie ustnej wypowiedzi ucznia nie jest wskazane, gdyż może to spowodować zahamowanie w mówieniu, a nawet niechęć do wypowiadania się.

Sposoby wprowadzania wyrazów podczas lekcji mogą być bardzo różne w zależności od tematu           i przygotowania uczniów. Oto najważniejsze z nich:

1.       Nauczyciel wprowadza nowy wyraz bez definiowania go i bez pomocy słownika, uczeń rozumie jego znaczenie przez kontekst, w jakim dane słowo jest użyte. (np. Świetna OBSADA aktorska. Dzięki tej obsadzie aktorskiej sztuka nie schodzi z afisza od ponad roku.); kilkakrotne użycie wyrazu obsada na innych lekcjach zapewni jego przyswojenie i utrwalenie się w czynnym słowniku ucznia.

2.       Nauczyciel wprowadza nowy wyraz, podając jednocześnie jego znaczenie. (np. Jacek Soplica zabił stolnika w afekcie. Afekt to stan uczuciowy o silnym natężeniu, występujący nagle                  i mijający szybko. Uczniowie wymieniają uczucia, które towarzyszyły Soplicy przy zabójstwie, potwierdzając i uzasadniając stwierdzenie nauczyciela.

3.       Nauczyciel wprowadza nowy wyraz na podstawie słownika. Kolejność czynności:

·         odszukanie wyrazu w słowniku,

·         odczytanie wyjaśnień wszystkich jego znaczeń,

·         wybranie właściwego wyjaśnienia znaczenia wyrazu,

·         wykonanie ćwiczeń utrwalających znaczenie wyrazu.

(np. wyraz depresja ma w słowniku trzy znaczenia, uczniowie odczytują je, wybierają właściwe wyjaśnienie).

Trzeba pamiętać, by różne znaczenie danego wyrazu (które może służyć nie tylko pogłębieniu jego znaczenia, ale powiększeniu zasobu słownikowego)wprowadzać nie w oderwaniu od kontekstu, ale  w konkretnym zdaniu, gdyż wymawiając dany wyraz lub słuchając go, nie przywołuje się na myśl wszystkich jego znaczeń, lecz zawsze tylko to wypływające z kontekstu.

Można również wyjaśniać nowe wyrazy przez zastępowanie ich wyrazami bliskoznacznymi lub przez dobieranie do nich wyrazów o znaczeniu przeciwstawnym. Takie zestawienie musi być jednak dobrze przemyślane. Znaczenia nowo wprowadzonych wyrazów można wyjaśniać w różny sposób. Najprościej odszukiwać je w przypisach w podręczniku lub w słowniku i odczytywać definicje, jednak nie zawsze są one zrozumiałe. Wtedy sam nauczyciel musi wcześniej zapoznać się z definicją, przeformułować ją, a następnie podać w przystępniejszej formie.

§         Wiązanie ćwiczeń z całością lekcji

Ćwiczenia słownikowo – frazeologiczne nigdy nie są celem samym w sobie, pełnią funkcję uzupełniającą. Zajmować mogą tylko część lekcji.

- Mogą występować na początku lekcji w formie gromadzenia materiału na podstawie obserwacji, przypomnienia, czy na podstawie słowników, np. w celu przygotowania dłuższej wypowiedzi (np. obserwacja rośliny, zgromadzenie odpowiedniego słownictwa opisującego jej cechy charakterystyczne, opis rośliny). 10 – 15 minut

- Może tez ćwiczenie słownikowe przewijać się przez całą lekcję, kiedy np. opracowuje się w klasie charakterystykę postaci, omawia jej cechy, nazywa je i zbiera zapisując. Ćw. słownikowe przerywa pracę z książką, następuje komentowanie wybranych fragmentów.

- Ćw. słownikowe może też wystąpić w środkowej części lekcji, omawiając np. wiersz:

1. Do kogo zwraca się poetka i dlaczego?

2. Czego symbolem jest w wierszu dany wyraz?

3. W jakim celu został napisany ten wiersz?

(Ćw. słownikowe nastąpi przy omawianiu drugiego punktu!) dłużej niż 5 minut

§         Rola pamięci wzrokowej i słuchowej

Każde ćw. słownikowe powinno być zapisane na tablicy i w zeszycie, by zapoznać ucznia nie tylko ze znaczeniem i brzmieniem wyrazu, ale także z jego formą literową. Usłyszawszy i zapisawszy wyraz, utrwala sobie uczeń jego  obraz tak w pamięci słuchowej i wzrokowej, jak i w ruchowej. Drugi wzgląd przemawiający za tym, żeby ćw. słownikowe zapisywać, to możliwość zapewnienia wykorzystania zabranego słownictwa w pracy pisemnej. Słuchanie i naśladowanie wzoru jest naturalnym                     i najprostszym sposobem poszerzania słownika.

§         Systematyczność ćwiczeń

W pracy nad bogaceniem słownictwa bardzo ważne jest przestrzeganie zasad systematyczności. Tylko zaplanowane przez nauczyciela, ustopniowane ćwiczenia słownikowe, prowadzone systematycznie na praktycznie każdej lekcji, istotnie bogacą język ucznia, usprawniają jego wypowiadanie się.

§         Przygotowanie nauczyciela

Przygotowanie nauczyciela będzie polegało na zebraniu tego zasobu słownikowego, który chce wprowadzić na lekcji (chodzi o oszczędność czasu lekcyjnego i świadome kierowanie pracą ucznia).

Nawet, gdy nauczyciel ma analizować słownictwo znanego mu utworu, musi uprzednio wyszukać      w nim trudne i nowe dla ucznia wyrazy,  a także przygotować się do ich wyjaśnienia. W przypadku samodzielnej pracy ucznia ze słownikiem, nauczyciel powinien wcześniej wykonać tę pracę, by nie okazało się, że w słowniku, w którym poleci wyszukać jakiś wyraz, uczeń go nie odnajdzie lub nie zrozumie wyjaśnienia.

RODZAJE ĆWICZEŃ SŁOWNIKOWYCH:

Ćw. słownikowo – frazeologiczne można podzielić na dwie grupy (choć granice nie są ostre):

·         Ćw. mające za zadanie bogacenie zasobu leksykalnego ucznia:

- nazywanie rzeczy, czynności, cech, osób, zjawisk; grupowanie wyrazów wokół określonego tematu:

Ćw. tego rodzaju są w szkole najbardziej pospolite i mają najdłuższą tradycję. Stosuje się je wprowadzając na lekcji jeden wyraz, którego znaczenie jest dla ucznia nie znane bądź niedokładnie znane. Jeżeli wyrazy objęte ćwiczeniem pochodzą z tego samego pola znaczeniowego, ćw. nazywa się grupowaniem wyrazów wokół określonego tematu. Jego zadaniem jest gromadzenie wyrazów znanych uczniowi w celu zastosowania ich w wypowiedzi ustnej bądź pisemnej albo w celu uświadomienia uczniowi cech czy właściwości omawianej postaci, rozpatrywanego pojęcia, opisywanego przedmiotu, zjawiska itp. Ze względu na swoistość treści przedmiotu „język polski” można wyróżnić kilka dziedzin, z którymi związane słownictwo jest przedmiotem ćwiczeń                    w nazywaniu i gromadzeniu. Są to: przejawy życia psychicznego; charakterystyka i ocena człowieka         i jego postępowania; teatr, film radio i telewizja, życie społeczno – polityczne; różne dziedziny wiedzy przynależne do przedmiotu „język polski”, a to wiedza o literaturze, nauka o języku, księgoznawstwo.

Słownictwa do określonych grup tematycznych  dostarczyć może odpowiednia lektura oraz wydarzenia z życia.

- łączenie wyrazów w związki wyrazowe; kształcenie umiejętności posługiwania się wybranymi związkami frazeologicznymi:

Ćw. tego typu wymagają przy wprowadzaniu nowego wyrazu, poznania jego związków wyrazowych.

- uściślanie i określanie znaczenia wyrazów:

Ćw. te dotyczą słownictwa używanego przez ucznia, lecz rozumianego błędnie lub w sposób niepełny. Uczniowie często mylą wyrazy o różnym brzmieniu, lecz podobnym znaczeniu lub o podobnym brzmieniu, lecz różnym znaczeniu. Uściślanie znaczeń wyrazu następuje poprzez wyjaśnienie znaczenia wyrazu (np. za pomocą słownika), podanie innych znaczeń wyrazu, zastępowanie wyrazów o szerszym zakresie znaczeniowym wyrazami o węższym zakresie, łączenie wyrazów w związki wyrazowe, układanie zdań z wyrazami, których znaczenie jest dla ucznia nie w pełni zrozumiałe, dobieranie wyrazów dobitniej (lub słabiej) wyrażających jakąś treść, porządkowanie wyrazów wg stopnia natężenia treści znaczeniowej.

- wyjaśnianie błędów słownikowych:

Błędy językowe wyjaśnia się doraźnie przy okazji popełniania ich przez ucznia w wypowiedzi ustnej albo w ćwiczeniach przygotowanych jako praca mająca na celu podnoszenie poziomu poprawności leksykalnej na lekcjach.

·         Ćw. mające za zadanie wyrobienie technicznej i stylistycznej wprawy w posługiwaniu się wyrazami:

- dobieranie wyrazów bliskoznacznych i zastępczych:

Peryfraza – polega na szybkim wybieraniu z zasobu słownikowego żądanego wyrazu, wyrabia sprawność techniczną w posługiwaniu się wyrazami. Pomocne jest tu ćwiczenie w redagowaniu tekstu.

- dobieranie wyrazu najtrafniejszego:

Ćwiczenia w precyzyjnym formułowaniu treści , polega na szukaniu odpowiedniego wyrazu spośród kilku bliskoznacznych.

- dobór słownictwa wyrażającego stosunek mówiącego do wypowiadanych treści; wyrazy oceniające:

Chodzi tu wyrobienie w uczniu zdolności formułowania swojego punktu widzenia. Takie ćwiczenie odbywa się podczas rozmowy na tematy kontrowersyjne.

- zabawy wyrazami:

Celem takich ćwiczeń jest zwiększenie płynności słownej i skojarzeniowej ucznia, zwiększają umiejętność operowania wyrazami, wyrabiają spostrzegawczość słowną. Są tu ćwiczenia ortograficzne, analiza słowotwórcza, krzyżówki. Zabawy te przygotowują też do odbioru współczesnej poezji, zwłaszcza lingwistycznej.