Urbańczyk S., Rozwój języka narodowego. Pojęcia i terminologia.pdf

Stanis ł aw Urba ń czyk

ROZW Ó J J Ę ZYKA NARODOWEGO

Zaczniemy od okresu wczesnofeudalnego.

Ziemie polskie (od Nysy i Odry na zachodzie a

ż po Bug na wschodzie) zamieszka ł e s ą

wtedy przez bli ż ej nieokre ś lon

ą liczb

ę plemion, mo ż e ju

ż tu i ó wdzie zorganizowanych

w zwi ą zki plemienne. Plemiona m ó wi

ą dialektami, kt ó re maj

ą szereg podobie ń stw,

t ł umacz ą cych si

ę wsp ó lnym pochodzeniem lub odziedziczonymi tendencjami; maj

ą te

ż szereg

r ó ż nic. Wszystkie zas ł uguj

ą na miano dialekt ó w przej ś ciowych, bo nigdzie nie ma mi ę dzy nimi

ostrej granicy. Teoretycznie w ka ż dym miejscu mo ż na by z r ó wnym uzasadnieniem po ł o ż y ć

granic

ć uzasadniona przes ł ankami j ę zykowymi. Dalszy rozw ó j

dialekt ó w plemiennych zale ż a ł , jak wiemy, od utworzenia pa ń stw feudalnych. (...)

Ten proces odby ł si

ę polityczn ą , gdyby mia ł a by

ę w Polsce g ó ł wnie za rz ą d ó w Boles ł awa Chrobrego.

s.30-31

ć tylko o polskim j ę zyku etnicznym , kt ó ry

nie by ł niczym wi ę cej jak lu ź nym zrzeszeniem dialekt ó w plemiennych lub nowych,

wytworzonych na tle podrz ę dnych podzia ó ł w administracyjnych w obr ę bie pa ń stwa. Termin

"polski" czy "prapolski" nadawany im jest ze wzgl ę du na ich przysz ł o ść , ze wzgl ę du na fakt, ż e

z nich powstanie polski j ę zyk. Pokrewie ń stwo j ę zykowe by ł o charakteru przyrodniczego,

wynika ł o wy łą cznie ze wsp ó lnego pochodzenia: rodzina rozros ł a si

ż do tego momentu mo ż na by ł o m ó wi

ę w r ó d, r ó d w plemi

ę czy

plemiona. Dialekty s

ą na tyle podobne, ż e ka ż dy jest dla wszystkich zrozumia ł y.

Postulat wsp ó lnego j ę zyka narodowo ś ci by ł w tej fazie spe ł niony przez m ó wienie

kt ó rymkolwiek z dialekt ó w. Z czasem jednak w obr ę bie pa ń stwa feudalnego pojawiaj

ą si ę

wsp ó lne cechy j ę zykowe, wybierane mniej lub wi ę cej ś wiadomie i zawsze wbrew

pokrewie ń stwu w ten spos ó b, ż e cz

ęść ludzi wbrew swoim przyzwyczajeniom przejmuje cechy

j ę zykowe

z jakiego

ś innego dialektu. Fakt j ę zykowy "x" w ł a ś ciwy pierwotnie jednemu dialektowi albo

grupie dialekt ó w, przejmuj

ą ludzie, zazwyczaj tylko niekt ó rzy, na obszarze ca ł ego pa ń stwa.

Fakt ó w takich z czasem przybywa. Narodowo

ść i jej j ę zyk og ó lny jest wi ę c ju

ż kategori

ą nie

przyrodnicz ą , lecz historyczn ą . Og ó lny j ę zyk narodowo ś ci, jak oczywi ś cie i j ę zyk

og ó lnonarodowy, jest, inaczej m ó wi ą c, wytworem kultury i dlatego nazywanie go "kulturalnym"

(...) jest w pe ł ni uzasadnione.

s.31-32

J ę zyk narodowo ś ci w zakresie cech ś wiadomie nabytych jest tworem o w ą t ł ych

podstawach spo ł ecznych. Liczba ludzi, kt ó rzy si

ę nim pos ł uguj ą , jest bardzo ograniczona. S

ą to

ludzie bior ą cy udzia ł w kr ąż eniu mi ę dzydzielnicowym, kt ó rym osobista pozycja socjalna

i stopie

ń zamo ż no ś ci umo ż liwia poruszanie si

ę poza granicami pomniejszych feudalnych

jednostek administracyjnych - a przede wszystkim cz ł onkowie panuj ą cej dynastii, ich dwory,

cz ł onkowie bogatych rod ó w d ążą cy do kariery politycznej, wy ż sze duchowie ń stwo, bogatsi

kupcy. Jest rzecz

ą historyk ó w bli ż ej te kategorie ludzi zbada ć , okre ś li

ć ich liczebno

ść

i ruchliwo ść .

Bezwzgl ę dnie najwi ę ksz

ą rol

ę spe ł nia ł dw ó r ksi ążę cy, kt ó ry w owych czasach by ł

bardzo ruchliwy i znaczn

ą cz

ęść roku sp ę dza ł poza stolic ą . Z dworem tym, cho ć by

przej ś ciowo, styka ł a si

ę urz ę dnicza szlachta wszystkich ziem. By ł a to sposobno

ść do

konfrontacji sposob ó w m ó wienia. Przejmowanie cech ponaddialektycznych nie by ł o z pewno ś ci ą

ani konsekwentne, ani od razu na sta ł e. Mo ż na, moim zdaniem, przeprowadzi

ć analogi

ę mi ę dzy

sposobem m ó wienia ó wczesnych sfer wy ż szych a dzisiejszych ch ł op ó w, gdy si

ę stykaj

ą z

j ę zykiem

literackim.

W ż yciu domowym mog

ą oni zachowywa

ć gwar

ę w czystym stopniu, natomiast w rozmowach

z lud ź mi obcymi i w wyst ą pieniach publicznych b ę d

ą m ó wi

ć b ą d

ź to gwar

ą z do

ść licznymi

wtr ę tami z j ę zyka literackiego, b ą d

ź to j ę zykiem literackim z do

ść cz ę stymi ust ę pstwami na

rzecz gwary. Tego rodzaju stan utrzymuje si

ń i b ę dzie jeszcze trwa ł co

najmniej przez jedno - dwa pokolenia. W stosunkach feudalnych stan taki utrzymywa ł si

ę od kilku pokole

ę przez

wieki. Nale ż y jednak zwr ó ci

ć uwag

ę na fakt zwykle zapominany, ż e nale ż y rozr ó ż ni

ć czynne i

bierne korzystanie z j ę zyka og ó lnego. Gdy czynne korzystanie jest rzeczywi ś cie ograniczone do

ma ł ej liczby ludzi (a

ż do bardzo rozwini ę tych stosunk ó w kapitalistycznych), to bierne ma zasi ę g

po prostu nieograniczony; na przyk ł ad przez wys ł uchanie ustnie podanych zarz ą dze

ń w ł adz albo

kaza

ń w ko ś ciele.

łą j ę zyka og ó lnego jest mo ż no

ść utrwalenia go i przekazywania na pi ś mie. J ę zyk

polski a

ż do XIV wieku by ł tej mo ż no ś ci pozbawiony. Najstarszy polski tekst dochowa ł si

ę z

po ł owy XIV wieku; istniej

ą jedynie poszlaki, ż e jest to odpis orygina ł u starszego mo ż e o p ó ł

wieku. Je ż eli mo ż na, jak twierdzi ł Brückner, wierzy

ć informacji dotycz ą cej Kingi, ż ony

Boles ł awa Wstydliwego, to istnia ł ju

ż za jej ż ycia cz ęś ciowy przynajmniej przek ł ad Psa ł terza .

Dalej jednak w przesz ł o ść , tzn. do pierwszej po ł . XIII wieku tekst ó w polskich przesuwa

ć nie

mo ż na, skoro nie by ł o ich nawet w bardziej kulturalnie zaawansowanych Czechach. Zatem druga

po ł owa XIII wieku - to terminus a quo polskich pisanych tekst ó w, czyli polskiego j ę zyka

pisanego. Jest to tylko termin prawdopodobny, poniewa

ż domniemane teksty si

ę nie dochowa ł y.

Bogurodzica, b ę d ą c pie ś ni ą , mog ł a by ćł atwo przekazywana ustnie.

Sk ł adnia Kaza

ńś wi ę tokrzyskich (po ł . XIV w) i artystyczny spos ó b opracowania ich

j ę zyka ś wiadcz

ć okres pr ó b. Pisany j ę zyk Kaza ń

ś wi ę tokrzyskich nie jest tylko j ę zykiem wt ó rnie pisanym, nosi bowiem na sobie wszelkie

charakterystyczne cechy j ę zyka literackiego. R ó wnocze ś nie wypada stwierdzi ć , ż e sk ł adnia jest

wolna od niewolniczej zale ż no ś ci od sk ł adni ł aci ń skiej, nie s

ą o tym, ż e ich powstanie musia ł poprzedzi

ą wi ę c Kazania przek ł adem, a

gdyby nawet nim by ł y, to mieliby ś my w nich dow ó d wcale wysokich umiej ę tno ś ci

przek ł adowych, wykazuj ą cych zrozumienie w ł a ś ciwo ś ci polskiego j ę zyka. Trzeba by wi ę c

przyj

ąć jaki ś spory okres, potrzebny do wydoskonalenia sztuki t ł umaczenia.

Istnieje wi ę c zgodno

ść mi ę dzy terminem a quo, wydedukowanym ze ź r ó de ł dotycz ą cych

Kingi i z por ó wnania ze stosunkami czeskimi, a terminem obliczonym teoretycznie wstecz od

czasu spisania Kaza

ńś wi ę to krzyskich z uwzgl ę dnieniem pewnego okresu potrzebnego do

rozwini ę cia umiej ę tno ś ci pisarskich. Zbiork ó w w rodzaju Kaza

ńś wi ę tokrzyskich by ł o

w rzeczywisto ś ci znacznie wi ę cej; jest przecie

ż nies ł ychanie ma ł o prawdopodobne, aby istnia ł

tylko jeden jedyny polski tekst i aby w ł a ś nie on si

ę zachowa ł .

Poziom reprezentowany przez Kazania ś wi ę tokrzyskie jest, w moim przekonaniu,

r ó wnocze ś nie poziomem og ó lnopolskim, co wynika z faktu wymiany pracownik ó w kulturalnych

mi ę dzy najwa ż niejszymi o ś rodkami kraju (Krakowem, Poznaniem, Gnieznem, P ł ockiem,

i Wroc ł awiem). Polszczyzna w nich u ż yta - to polszczyzna og ó lna, a nie lokalny dialekt.

Warto przypomnie ć , jaka by ł a w ę dr ó wka Kaza

ńś wi ę tokrzyskich. Do biblioteki klasztoru

ś wi ę tokrzyskiego tom, w kt ó rym by ł y ukryte, dosta ł si

ę w po ł owie XV wieku z Le ż ajska, dok ą d

zapewne przyw ę drowa ł jakie

ś 50 lat wcze ś niej z Miechowa. Gdzie je pisano - nie wiemy. Je ż eli

nawet w Miechowie, to autor Kaza

ń nie pochodzi ł z okolic Miechowa, bo s

ą u niego takie cechy

j ę zykowe, kt ó re przemawiaj

ą za pochodzeniem z pogranicza Mazowsza; kazania m ó g ł napisa ć

nawet Mazur, kt ó ry przej

ął pewne cechy z Wielkopolski. Zar ó wno wi ę c w losach zabytku, jak

w j ę zyku przejawi ł y si

ę znamienne zjawiska: wymiana d ó br kulturalnych i ludzi, nie hamowana

granicami wewn ę trznych podzia ó ł w feudalnych. Prawda, s

ą to ju

ż czasy Polski zjednoczonej po

okresie rozdrobnienia feudalnego, nie wolno mniema ć , ż e tak samo by ł o przedtem, poniewa ż

organizacja ko ś cielna nie uleg ł a zmianie. Ju

ż Bulla gnie ź nie ń ska , cho

ć powsta ł a w Gnie ź nie,

nosi ś lady wyr ó wnanego j ę zyka, ś lady tendencji do usuni ę cia pewnych wielkopolskich cech

gwarowych na rzecz ich odpowiednik ó w ma ł opolskich. Zast ę powanie to nie jest w pe ł ni

konsekwentne, ale istotne jest to, ż e cechy gwarowe, kt ó re nie wyst ą pi ł y w pe ł nym nasileniu,

zosta ł y z czasem ca ł kowicie wycofane z j ę zyka og ó lnego. Bulla powsta ł a prawie wsp ó ł cze ś nie

z testamentem Boles ł awa Krzywoustego.

Ś lady unifikacji j ę zykowej s

ę wsp ó lnoty narodowo ś ciowej

przez p ó ł tora wieku w obr ę bie monarchii wczesnofeudalnej. Wsp ó lnota kulturalna, mimo

wiadomej jej s ł abo ś ci i chwiejno ś ci, zd ąż y ł a jednak doprowadzi

ą nast ę pstwem tworzenia si

ć do tego, ż e wytworzy ł si ę

j ę zyk og ó lny wy ż szego rz ę du, w kt ó rym istniej

ą ponaddzielnicowe i ponaddialektyczne

wsp ó lno ś ci nie tylko typu przyrodniczego, lecz tak ż e kulturalnego, rozpowszechnione w spos ó b

ś wiadomy jako nast ę pstwo poczucia wsp ó lnoty narodowo ś ciowej.

s.33-36

S. Urbańczyk, Rozwój języka narodowego . Pojęcia i terminologia. W: Szkice z dziejów języka

polskiego . Warszawa 1968.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: