! S. Kozakiewicz, Początek działalności Komasków, Tesseńczyków i Gryzończyków w Polsce - okres renesansu (1520-1580), BHS, R. XXI, 1959, s. 3-29.
Komaskowie- nazwa od jeziora Como ( włoskie prowincje Como i Varese);
Tesseńczycy- od kantonu szwajcarskiego Tessyn;
Gryzończycy- od kantonu szwajcarskiego Gryzonii;
Dla powyższych włosko-szwajcarskich regionów charakterystyczne było w epoce Renesansu masowe kształcenie się większości mieszkańców na artystów i rzemieślników artystycznych oraz późniejsza ich emigracja do innych prowincji Italii oraz krajów europejskich. Często wyboru zawodu dokonywano tam nie ze względu na posiadane zdolności, ale właśnie z powodu utrzymującej się tradycji.
Działalność Tesseńczyków i Komasków w Polsce może być rozpatrywana tylko na ogólniejszym tle działalności artystów włoskich w naszym kraju. Twórczość ich przejawia się głównie w architekturze i budownictwie, rzeźbiarzy jest mało, malarze należą do rzadkości.
O działalności artystów włoskich w Polsce przed r. 1500 wiadomo bardzo niewiele, choć czasem dostrzec można podobieństwa między dziełami polskimi i włoskimi sztuki romańskiej i gotyckiej.
Sytuacja zmienia się od 1520 r., kiedy to artyści z Florencji zaczynają działać w Krakowie (renesansowe obramienie nagrobka Olbrachta w katedrze wawelskiej, budowa nowego Zamku Wawelskiego i Kaplicy Zygmuntowskiej). Właśnie z powodu zajęcia Krakowa przez artystów florenckich, Tesseńczycy i Komaskowie musieli szukać innych dróg infiltracji do Polski, na uboczu od jej ówczesnej stolicy, jakby oskrzydlając i dążąc do zamknięcia ze wszystkich stron. Ten proces jest charakterystyczny dla ich działalności w latach 1520-1580.
Pierwszą dzielnicą, w której pojawili się architekci i budowniczowie tesseńscy był Śląsk. Rezultatem ich działalności we Wrocławiu jest m.in. portal zakrystii z katedry (1518 r.), portal domu „Pod Złotą Koroną” (1528 r.) oraz charakterystyczny wczesnorenesansowy typ attyki śląskiej o szczycikach półkolistych lub w kształcie jaskółczego ogona.
Około 1540 r. warsztat tesseński rozpoczyna swa działalność w Brzegu Śląskim, powołany tam przez księcia Jerzego II Piasta. Z 1543 r. pochodzi wzmianka o architekcie Jakubie Pahr (zgermanizowana pisownia- Bahr, Parr, włoska- Pario). Jakub Pahr był głową rodziny architektów i budowniczych. W latach 1547-1560 dokonał on kompletnej przebudowy gotyckiego zamku w Brzegu na zamek renesansowy o czterech skrzydłach z krużgankami wokół dziedzińca. 1564-1577 – budowa gimnazjum w Brzegu; 1570-1577 – wzniesienie ratusza brzeskiego. Jakub Pahr działał również we Wrocławiu i Chojnowie.
W Wielkopolsce działał Giovanni Battista Quadro. W latach 1550-1590 był architektem miejskim w Poznaniu. Do jego największych dokonań zalicza się zasadnicza przebudowę ratusza wraz z opatrzeniem fasady w loggie arkadowe na trzech kondygnacjach. Wzniósł on też szereg budowli miejskich- Sukiennice, smartuz, postrzygalnię, kilka kamienic.
W Poznaniu działali również artyści powiązani ze środowiskiem krakowskim- ich dziełem są np. nagrobki w poznańskiej katedrze.
W latach 60. XVI w. architekci tesseńscy pojawiają się w Warszawie. W aktach warszawskich z lat 1562 i 1567 istnieją wzmianki o Lombardczykach. W roku 1569 r. król Zygmunt August powierzył budowę zamku warszawskiego wspomnianym już Pahrowi i Quadrowi (Kraków był w tamtym czasie centrum rzeźbiarskim). Prace trwały do 1573 r., kierował nimi wtedy już tylko Quadro. Przy budowie pracowało też przynajmniej trzydziestu towarzyszy i pomocników (Tesseńczyków, względnie Komasków).
Ze źródeł pisanych wiadomo, że po 1520 r. we Lwowie działał lugańczyk, specjalista w zakresie architektury obronnej. Od 1543 r. tworzył Petrus murator Italus z Lugano (twórca m.in. cerkwi wołoskiej i portalu domu przy ul. Ormiańskiej 20). Od 1560 r. imiona i nazwiska Tesseńczyków i Komasków we Lwowie są coraz liczniejsze. Ilość ich wzrasta jeszcze po 1580 r.
Około 1580 r. Tesseńczycy i Komaskowie pojawiają się w Lublinie. Od tego czasu zdobywają przewagę nad architektami i budowniczymi z innych regionów Włoch.
Problem migracji artystów włoskich ma swój aspekt demograficzny, społeczny, gospodarczy; dotyczy zarówno historii sztuki jak i kultury.
Główną przyczyną migracji Włochów była zmiana gustu artystycznego, która dokonała się w Europie środkowej około 1500 r., w szczególności na dworach królewskich i książęcych oraz wśród magnaterii. W tych środowiskach już wcześniej zaczęła się szerzyć kultura humanistyczna, inspirowana często u samego jej źródła dzięki podróżom do Italii. W miarę jak potężni mecenasowie sztuki, już wrogo nastawieni do stylu gotyckiego, przestali posługiwać się artystami i rzemieślnikami miejscowymi, silnie związanymi z tradycją średniowieczną, powstawała sytuacja korzystna dla artystów włoskich, nosicieli nowego stylu renesansowego. Pierwsze włoskie warsztaty architektoniczno-budowlane przybyły prawdopodobnie z Czech lub Niemiec.
Wkład artystyczny twórców z pogranicza włosko-szwajcarskiego ma profil zmienny, o cechach nie zawsze w pełni wyraźnych, jawiących się często pośród innych nawarstwień, zbieżnych i graniczących z cechami będącymi innych prądów nurtujących środowisko polskie (np. wpływów florenckich, toskańskich). Jednak wkład ten istnieje i stanowi jeden z czynników składających się na obraz artystyczny polskiej architektury i dekoracji renesansowej.
1
tellmemore