J.Słoacki-Ksiądz Marek, Wstęp BN.pdf

WSTĘP

Legenda księdza Marka właśnie powstawała wtedy, gdy

Słowacki, latem 1843 roku najpewniej, pisał swój dramat, który

/.ostał wydany na jesieni tego roku. Legendę tę romantycy podjęli

l>o konfederatach barskich, choć konfederaci właściwie rozczaro-

wali się do swego proroka, czemu dali wyraz w pamiętnikach. I oto

na emigracji, o wiek prawie później, ten ksiądz, o którym jego

współcześni nie zawsze byli najlepszego zdania, w ciągu niewielu

lat wyrósł na jednego z narodowych świętych. Mickiewicz mówił

<> nim w trzech wykładach, które w lutym 1842 roku poświęcił

konfederacji. Nazwał go „człowiekiem najznamienitszym owych

> /.asów, nie tyle przez swe czyny, jak raczej przez ideę, którą

wyobrażał" 1 . Idei tej, dowodził, nie rozumieli uczestnicy i naoczni

wiadkowie walk barskich, przemawia ona natomiast do poetów

i pisarzy „naszej doby".

W prelekcjach paryskich Mickiewicz dokonuje niejako ofi-

< jalnej jego kanonizacji w narodowym panteonie, nie tylko wbrew

przekazom historycznym lecz jawnie i gwałtownie polemizując

/ lymi przekazami. Świadczyć to może, jak świadomie nasi

lomantycy tworzą legendę księdza Marka. Dramat Słowackiego

I u-wnie by bez niej nie powstał — choć ksiądz Marek interesował

KO już wcześniej, gdy pisał Beniowskiego. Jak więc rysowała się

postać księdza Marka w tych latach i dlaczego nagle stała się taka

ważna?

1 A. M i c k i e w i c z, Dzieła, Warszawa 1955, t. X, cytaty ze stron:

IH7, 201.

WSTĘP

Rysowała się bardzo różnie. W 1840 roku wyszły Pamiętniki

Józefa Wybickiego. Były konfederat, który widział, jak wiosną

1768 roku ksiądz Marek na własną rękę przypinał szkaplerze

związkowym, pamiętał dobrze kult, jakim go otaczano i wyraźnie

starał się nie ranić uczuć ludzi, dla których pozostał świętym.

Napomknął więc, że wprawdzie ksiądz był „cokolwiek hulaka",

lecz dodał z szacunkiem „dobry Polak i gorliwy obywatel". Nie

mógł jednak mu wybaczyć obrony Baru: „Co za projekt! bronić

Baru! [...] Zaślepienie tylko w cudotwórstwie Marka plan tej

operacji militarnej zdziałało". Bar nie nadawał się do obrony, nie

miał fortyfikacji ani armat i owo „zaślepienie" spowodowało

okrutną rzeź: „ mieścinę z największą łatwością dostali Rosjanie,

ksiądz Marek na próżno jak zagorzały fanatyk na murach swego

klasztoru dowodził i tyle z sobą ofiar nieszczęśliwych narobił" 2 .

Prawdziwi konfederaci w swoich pamiętnikach przemawiali

trzeźwo, rozsądnie i całkiem inaczej niż rzewni i płomienni

starcy-konfederaci w utworach romantycznych. Wybicki wcale

nie przypomina Horsztyńskiego, któremu „wypalono gromni-

cami wielkości oczy rozumu" — tak mówi do niego Szczęsny

w dramacie Słowackiego — i który przed ślepymi oczami ma

wciąż pełne nadziei początki konfederacji i przeraźliwe rzezie,

jakie ją kończyły. Nie przypomina też owego „barskiego wy-

gnańca", który hoduje na Syberii jabłonie i, gdy spotyka go

Anhelli, nie wie ani wiedzieć nie chce o nowym pokoleniu „rycerzy

i męczenników", „będąc człowiekiem przeszłości". We wcze-

śniejszych utworach Słowacki pokazał konfederatów jako żywe

pomniki — zastygłych na zawsze w tym samym wzniosłym stanie

ducha i całych zasklepionych w swym bólu.

C Tymczasem uczestnicy walk barskich wcale nie trwali tak

liezmiennie w swej postawie. Pierwszą rewizję bohaterskiej

przeszłości i pierwszą w naszej historii postawę antypowstańczą

przyniosło pokolenie byłych konfederatów barskich — o czym

2 J. Wybicki, Pamiętniki, Lwów 1881, s. 46.

LEGENDA KSIĘDZA MARKA

świadczyć może gwałtowna polemika Mickiewicza z nimi. Było to

zrozumiałe — ponieśli klęskę. Czytelnik współczesny łatwo

zrozumie ważność sprawy barskiej dla romantyków, jeżeli będzie

miał w pamięci dyskusję wokół powstania warszawskiego, podej-

mowaną przez kolejne pokolenia powojenne.

Wybicki pewnie jeszcze mógłby się dogadać z Mochnackim, że

powstanie musi być przede wszystkim dobrze przygotowane, ale

Kitowicz już raczej nie. Ten miał dość niewiele sentymentu do

swej barskiej młodości a o księdzu Marku pisał ze zdecydowaną

niechęcią: „miała też ta konfederacja proroka wspomnianego

w manifeście, czyli akcie swoim, niejakiego Marka karmelitę,

z pobożności prawdziwej czy obłudnej (sam Bóg wie) wziętego

wielce u panów ruskich". Z wielkim sceptycyzmem opisał jego

powszechnie znane cuda — ściąganie piorunów i rozpędzanie

chmur — a na koniec dodał, że wprawdzie ksiądz Marek „zaufanie

swemu proroctwu zjednał lecz nie sprawdził, bo konfederacja

zniszczoną została" 3 . To tłumaczy jego zimny ton. Kitowicz

poczuł się oszukany. Ksiądz Marek mógł być dla niego tylko

fałszywym prorokiem.

Pamiętniki Kitowicza zaczął drukować we fragmentach Karol

Sienkiewicz w Skarbcu historii polskiej w 1839 roku, gdzie opubli-

kował także sporo listów i dokumentów oraz pieśń konfederatów,

którą później cytował i omawiał Mickiewicz w prelekcjach. Ani

Wybicki, ani Kitowicz nie wzbudzili entuzjazmu romantyków.

Ale w tym samym roku 1839 ukazały się Pamiętniki Soplicy

Seweryna Rzewuskiego; i te zachwyciły ich natychmiast^ To

dopiero były takie pamiętniki, jakie oni chcieli czytać. Tak

powinien gawędzić malowniczym językiem stary Polak, tak

wspominać dawny konfederat swoją walkę za świętą sprawę ze

świętą wiarą. Autentyczni pamiętnikarze, którzy opisywali różne

nieprzyjemne fakty, wydają się przy tym wspaniałym pastiszu

„oziębli". Kitowicz pisze „jak polityk", sądził Lucjan Siemień-

3 A. Kitowicz, Pamiętniki do panowania Augusta III i Stanisława

Augusta, Poznań 1840, s. 109.

WSTĘP

ski 4 . Miał mu to za złe. Nie tego oczekiwano po konfederacie

barskim.

Romantycy prowadzili własną politykę i rozsądnych rad od

starych Polaków nie potrzebowali. Mało też ich obchodziły

rozgrywki personalne i dyplomatyczne przetargi sprzed wieku.

A sytuacja nie pozwalała podjąć rozsądnych prac nad oświece-

niem kraju i unowocześnieniem armii, jakie zalecał Wybicki. Od

tradycji nie oczekiwano krytycznej rewizji przeszłości, ale wręcz

przeciwnie, samopotwierdzenia narodowego. Pieśni i powieści,

w których żyje wiara i miłość do ojczyzny, przykładów bohater-

skich poświęceń, ludzi-wzorów. Mickiewicz już w 1832 roku pisał

do Lelewela, iż należałoby zrobić alfabetyczny katalog męczenni-

ków narodowych 5 . W prelekcjach mówił: „mamy nowych świę-

tych i nowe relikwie" i opowiadał o portretach Kościuszki

wiszących w chłopskich chatach.

Rzewuski wiedział jak pisać do owej wysadzonej z siodła aż na

emigrację szlachty, która nie rozumiała za co ją „gryzł sercem"

Słowacki w Grobie Agamemnona i Beniowskim. Pisał dla tych

samych czytelników, dla których Mickiewicz stworzył Księgi

Narodu i Pielgrzymstwa. Pamiątki Soplicy nie były oczywiście

nową Biblią dla narodu lecz literaturą całkiem świecką, rozryw-

kową: historią anegdotyczną, humorystyczną, zadziwiającą i rzewną,

wzorowaną na sarmackich gawędach. Rzewuski łagodnie i zrę-

cznie moralizował ową szlachtę, która się obrażała za wielce

dobitne moralizatorstwo Słowackiego. Pisał gawędę: „gawęda

bowiem po mistrzowsku odsłania mechanizmy psychologiczne

4 L. Siemieński, Trzy wieszczby, Paryż 1841, s. 98.

5 A. Mickiewicz, List do Joachima Lelewela z Drezna dn.

23 marca 1832: „Mam myśl dla Leonarda Chodźki. Niechby on zaczął

układać Martyrologią polską, katalog alfabetowy męczenników narodo-

wych od czasu konfed[eracji] barskiej, prawdę ścisłą biorąc za zasadę, bez

żadnej egzageracji. Familie dostarczyłyby materiałów. Ile znam szlachtę,

byłoby to dzieło w każdym domu i każdy by tam szukał krewnych

i znajomych" ( Dzieła , t. XV, s. 18).

LEGENDA KSIĘDZA MARKA

VII

reakcji człowieka przeciętnego i zbiorowości, która ze swej natury

ma charakter «przeciętny»" 6 .

Czytelnik Pamiątek mógł się identyfikować z Soplicą, który nie

politykował lecz opowiadał, na pozór bez żadnych komentarzy,

jak się kiedyś żyło, bawiło, pracowało i procesowało, jak on sam

dzielnie stawał, gdy ojczyzna była w potrzebie, i który wierzył, że

ksiądz Marek otrzymywał rozkazy z nieba, że Bóg go przenosił

z miejsca na miejsce i chronił od szabel dońców w potyczce. Sam

Rzewuski prowadził jednak romantyczną politykę, gdy ukazywał

„cudownego męża", który mimo sarmackiej rubaszności i świętej

prostoty w mowie i obyczaju zdecydowanie przerastał swoje

otoczenie tak, że „zhołdował" „najdumniejszych magnatów jak i

najburzliwszych szlachciców tej Konfederacji" 7 — co pewnie

było większym dowodem jego cudownej mocy niż władza nad

piorunami.

Pamiątki zaczynają się od Kazania konfederackiego i z plotkar-

skimi gawędami Soplicy rytmicznie przeplatają się w nich kaza-

nia, w których ksiądz Marek gromi szlachtę i magnatów za

grzechy odwieczne i tradycyjne: pychę, prywatę, lekkomyślność,

rozrzutność, kłótnie, manię pojedynkowania. Emigracyjna „szla-

chta" rozumiała i aprobowała ten krytycyzm, bo była przyzwy-

czajona do podobnych kazań. Moralistyka Rzewuskiego nie ma

zbyt wiele wspólnego z krytyczną rewizją przeszłości podjętą na

emigracji. „Rzewuski aktywizuje tradycję Skargi, oscylując mię-

dzy stylizacją i aluzją", pisze Maciejewski 8 , wskazując jednocze-

śnie jak krytyka sarmatczyzny mieści się tu w gawędzie, która jest

wykwitem kultury sarmackiej.

Bardziej romantyczną tendencję wyrażał Rzewuski pokazując,

6 M. Maciejewski, Polonus sum... księdza Marka, Soplicy

i Rzewuskiego [w:] Poetyka. Gatunek — obraz. W kręgu poezji romanty-

cznej, Wrocław 1977, s. 58.

7 H. R z e w u s ki, Pamiątki Soplicy, Bibl. Nar. S. I, nr 112, Kraków

1928, s. 243.

8 M. Maciejewski, op. cit., s. 61.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: