Sawicki Jacek - Wymazać pamięć powstania. Artykuł.pdf - POWSTANIE WARSZAWSKIE - basior88

dr hab. Jacek Zygmunt Sawicki

Wymazać pamięć powstania. Kilka reﬂ eksji o propagandzie PRL wo-

bec Powstania Warszawskiego.

Zacznę od krótkiej konstatacji: Powstanie Warszawskie obok sprawy Katynia było naj-

ważniejszą prawdą, o której ujawnienie trzeba było walczyć przez cały okres PRL-u. Obie do-

tykały bowiem spraw najistotniejszych, podwalin legitymizacji władzy „ludowej”. Wykorzy-

stując kłamstwo katyńskie Moskwa dyskredytowała Rząd Polski na emigracji w Londynie,

podważyła jego uprawnienia przedstawicielskie, a nawet legalność i oﬁ cjalnie otworzyła ko-

munistom polskim drogę do władzy.

Z kolei dramat Powstania Warszawskiego posłużył Moskwie i komunistom w kraju do

zdyskredytowania przywódców Polski Podziemnej, więcej, posłużył próbie odebrania moral-

nego nawet prawa do reprezentowania przez nich społeczeństwa.

Jednak - o ile do kłamstwa katyńskiego władza „ludowa” nie przyznała się praktycz-

nie do końca, do 1989 roku (jak zaznaczyłem - godziło to bowiem w podstawy legalności

PRL), o tyle stosunek władzy do Powstania Warszawskiego podlegał pewnym modyﬁ kacjom.

Był pochodną stosunku do Armii Krajowej, jej roli oraz miejsca w historii Polski lat II wojny

światowej. Z tym, że modyﬁ kacje te nie wynikały z jakichś głębszych przewartościowań, spo-

wodowane były przede wszystkim narastającą presją społeczną. Ta rozbieżność ocen charakte-

rystyczna była dla stosunków władza (w rozumieniu: partyjno-państwowym) - społeczeństwo,

przez cały okres PRL.

Przyjrzyjmy się poszczególnym okresom.

Okres pierwszy - lata 1944 – 1947.

W tym okresie machina propagandowa komunistów stała w pierwszym szeregu walki

politycznej. Krystyna Kersten użyła dosadnego określenia, że wprowadzono terror propagan-

dowy na równi z terrorem policyjnym. 1

Wytyczne przychodziły na początku z Moskwy. To tam zapadły najważniejsze decyzje

dotyczące Powstania Warszawskiego: zarówno ta przyzwalająca na powolne konanie miasta

przy bierności Armii Czerwonej, jak i ta - nie mniej ważna - jak toczoną tam walkę interpre-

tować. Ujmował je tekst depeszy Stalina z 22 sierpnia 1944 r. do premiera Wielkiej Brytanii

i prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, interweniujących w sprawie pomo-

cy dla walczącej Warszawy: „Wcześniej czy później prawda o garstce przestępców, którzy

1 K.Kersten, Terror na przełomie wojny i pokoju , Aneks -kwartalnik polityczny 1989, nr 51-52, s. 105. Szerzej:

J.Z.Sawicki, Bitwa o prawdę. Historia zmagań o pamięć powstania warszawskiego 1944 - 1989 , Warszawa

2005.

str. 1

wszczęli awanturę warszawską w celu uchwycenia władzy, stanie się wszystkim znana.” I da-

lej – „Nie może ulegać wątpliwości, że Armia Czerwona nie będzie szczędzić wysiłków, aby

rozbić Niemców pod Warszawą i wyzwolić Warszawę dla Polaków” 2 . Wydarzenia pokazały

w tym względzie coś innego. 3

Powyższą retorykę natychmiast podchwyciła komunistyczna propaganda. W odezwie

Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej z sierpnia 1944 r., wzywającej do poparcia

polityki PKWN, napisano: „Garstka niepoczytalnych przywódców Armii Krajowej na rozkaz

Sosnkowskiego 4 pchnęła ludność Warszawy do walki wbrew elementarnym zasadom wojsko-

wym, wbrew elementarnej uczciwości politycznej. (...) Nie ma i nie może być w kraju miejsca

dla tych, którzy chcą narzucić odrodzonej Polsce sanacyjną politykę gwałtu i bezprawia”. 5

W prasie podległej komunistom pojawiły się teksty, które zawierały dużo mocniejsze

zarzuty. 22 X 1944 r. w „Odrodzeniu” można było przeczytać: „Już pierwsze dni powstania

zdemaskowały właściwe zamierzenia reakcyjnych inicjatorów. Dowództwo AK nastawiło się

na krótkotrwałość akcji powstańczej, ponieważ chodziło o opanowanie Warszawy po opusz-

czeniu jej przez Niemców, a przed wkroczeniem Armii Czerwonej i Wojska Polskiego. Gdyby

ten manewr się udał, reakcja polska uzyskałaby atut, który wygrałby Mikołajczyk w rozmo-

wach moskiewskich. Ale takie założenia gry politycznej są założeniami zupełnych bankrutów

politycznych, którzy nic nie mając do stracenia szafują życiem setek tysięcy ludzi”. I dalej od-

pierając zarzuty pozostawienia Warszawy bez pomocy oraz wezwania do bojkotu PKWN autor

artykułu stwierdził: „Zbieżność reakcyjnej propagandy z propagandą goebbelsowską była za-

dziwiająca. Jak wiemy, ta współpraca ideologiczna hitlerowców z reakcją polską miała swoje

tradycje. (...) Najjaskrawiej wystąpiła w sprawie katyńskiej”. 6

Za jednym zamachem starano się zatem usprawiedliwić bierność Armii Czerwonej na

przedpolach Warszawy w dniach powstania, z drugiej strony usilnie wykazać – nie tylko jako

sprzeczne polskiej racji stanu, ale wręcz jako antynarodowe i zbrodnicze – przesłanki, którymi

kierowali się przywódcy Polski Podziemnej wzniecając powstanie.

Hekatomba, która spadła na miasto, ogrom śmierci i cierpienia, olbrzymie zniszczenia

a wraz z nimi powszechna atmosfera klęski pozwalały komunistom domniemywać, że miesz-

kańcy stolicy a wraz z nimi całe społeczeństwo polskie będzie podatne na takie oddziaływanie,

że nie będzie w stanie odróżnić prawdy od fałszu.

Swoistą wykładnią poglądów w tej sprawie było wystąpienie Władysława Gomułki na

2 Korespondencja Przewodniczącego Rady Ministrów ZSRR z Prezydentem Stanów Zjednoczonych i Premierem

Wielkiej Brytanii w okresie Wielkiej Wojny Narodowej 1941 – 1945 , t. 1, Warszawa 1960, s. 254-255.

3 Niezwykle ciekawe będzie prześledzenie meldunków sytuacyjnych Wehrmachtu oraz opracowań i ekspertyz

Abwehry dotyczących spodziewanych działań sowieckich na kierunku warszawskim. Za m.in.: T.Sawicki, Roz-

kaz zdławić powstanie. Siły zbrojne III Rzeszy w walce z Powstaniem Warszawskim 1944 , Warszawa 2001.

4 Przykład zabiegu propagandowego, bowiem akurat gen. Sosnkowski był przeciwnikiem powstania

w Warszawie.

5 Polska Partia Robotnicza , Warszawa 1984, s. 221.

6 A.Ruszkiewicz, Powstanie Warszawskie, Odrodzenie 22.10.1944 r.

str. 2

naradzie kierownictwa PPR w Lublinie 10 października 1944 r. Powiedział wtedy: „Nie walka

o Polskę i o wolność narodu popchnęła dowództwo AK do wywołania powstania. Stosy tru-

pów bohaterskich obrońców Warszawy traktowała reakcja tylko jako dogodną dla siebie dra-

binę, po której dostać się chciała do władzy wbrew woli narodu.” I dalej: „Kilku łotrów re-

akcyjnych próbuje nawet zbrodnie swoje zdyskontować dla siebie przez szerzenie kłamstw

o powstaniu.” 7

Słowa te natychmiast uruchomiły cały dostępny mechanizm propagandy, przede wszyst-

kim najbardziej mobilne i najlepiej przygotowane wówczas do takich działań struktury woj-

ska. Płk Wiktor Grosz, szef Głównego Zarządu Politycznego Wojska Polskiego w wytycznych

pracy propagandowej z tego okresu stwierdził jednoznacznie: „Należy rozniecić płomień po-

wszechnego oburzenia przeciwko zdradzieckiej robocie sanacyjno-londyńskiej, rozbić dotych-

czasowe ogniska sympatyków AK.” 8

To nic, że rok później w pierwszą rocznicę powstania prezydent Bolesław Bierut

w wywiadzie dla Rzeczypospolitej złagodził swoje oceny: „W powstaniu warszawskim ujaw-

nił się w pełni posunięty do ostatecznych granic patriotyzm ludu Warszawy, jego bezgranicz-

na gotowość, zwłaszcza młodzieży warszawskiej, do walki i oﬁ ar na rzecz ojczyzny.” 9 Miało

to charakter wyłącznie taktyczny i wiązało się z toczoną rywalizacją PPR z PSL o głosy społe-

czeństwa w referendum i wyborach.

Tych kilka pochlebnych słów było zresztą tylko mało znaczącym gestem w obliczu na-

rastającej fali ataków, poniżeń i nowych krzywd. Wystarczy wspomnieć długą walkę o godne

pochówki żołnierzy poległych w powstaniu, czy o wspólne kwatery oddziałów powstańczych

na Powązkach. Mało znanym epizodem jest np. „wojna o groby”, kiedy przeciwdziałając roz-

budowie kwater cmentarnych oddziałów utożsamianych z Armią Krajową, zmuszano rodziny

do chowania swoich bliskich poległych w powstaniu w kwaterach AL lub Wojska Polskiego. 10

W ten sposób chciano odwrócić niekorzystną wymowę liczb, tym samym zatuszować prawdzi-

wą wielkość poparcia społecznego i w rezultacie zaprzeczyć faktom. A to już można było zdys-

kontować propagandowo.

Ważną kartę w tłumieniu pamięci Powstania Warszawskiego od początku zapisywała

cenzura. Kazimierz Bagiński wspominał: „Padały oﬁ arą różne drobne informacje, np.: (...) za-

wiadomienia, iż w redakcji „Gazety Ludowej” odbędzie się zebranie rodziców poległych w Po-

7 W.Gomułka, Sytuacja obecna i zadania partii, w: Kształtowanie się podstaw programowych Polskiej Partii

Robotniczej w latach 1942-1945 , s. 294 i n.

8 W sprawie haniebnej roli dowództwa AK w Warszawie , zob: Organizacja i działania bojowe Ludowego Woj-

ska Polskiego w latach 1943-1945 , t.4, Warszawa 1962, s. 402.

9 Zjednoczenie całej ludności Warszawy . Prezydent Bierut o bohaterach Powstania Warszawskiego , Rzeczypo-

spolita 31.7.1946.

10 Na tych kwaterach można spotkać groby żołnierzy m.in. kompanii „Lawa”, batalionu „Miotła” czy

„Parasol”.

str. 3

wstaniu Warszawskim żołnierzy batalionu „Gustaw”. ” 11 Chodziło tylko o ekshumację zwłok.

Swoją wymowę miało pozbawienie 28 września 1946 r. uchwałą Rady Ministrów oby-

watelstwa polskiego wybranych oﬁ cerów, przebywających na emigracji, w tym dowódcy Po-

wstania Warszawskiego gen. Antoniego Chruściela „Montera”.

Takie wielopłaszczyznowe działania, mające na celu z jednej strony zwykłe zastrasze-

nie, z drugiej wpojenie jedynie słusznej interpretacji wydarzeń, akcentującej antynarodową

postawę dowództwa AK i władz Polski Podziemnej oraz tragedię zdradzonych szeregowych

żołnierzy i ludności cywilnej stały się na wiele lat wykładnią stosunku władzy w PRL do Po-

wstania Warszawskiego. Można zaryzykować tezę, że późniejsze działania miały jedynie cha-

rakter retuszu, złagodzenia niektórych ocen oraz zarzutów i nie wniosły nic istotnego do obrazu

Powstania Warszawskiego kreowanego przez propagandę PRL.

Okres drugi – lata 1948-1955.

Zafałszowane wyniki referendum i wyborów, dające zwycięstwo siłom lewicy oraz li-

kwidacja opozycji w Polsce pozwoliła komunistom na pogłębienie całkowicie przedmiotowego

traktowania Powstania Warszawskiego. Wkrótce zakazano jakiejkolwiek formy otwartego ma-

nifestowania pamięci o nim. A sama nazwa najczęściej pojawiała się w kontekście relacji pra-

sowych i radiowych z kolejnych procesów wytaczanych żołnierzom AK.

Przytoczę jedynie dwa charakterystyczne przykłady. 1 sierpnia 1954 r., w dziesiątą

rocznicę wybuchu powstania Wanda Odolska, czołowa komentatorka Polskiego Radia wygło-

siła: „W Lublinie istniał już ludowy Rząd Polski. Ten moment londyński rząd, Bór –Komo-

rowski, Mikołajczyk, Sosnkowski – cała sanacyjna uczepiona anglosaskich przedpokojów kli-

ka obszarników i dwójkarzy uznała za odpowiedni do wywołania Powstania. (...) Śniła im się

w Londynie nie polska ziemia, ale władza i burżuazyjne życie.” 12

Te same sformułowania można było odnaleźć na kartach ówczesnych podręczników

szkolnych: „Powstanie przypieczętowało polityczną klęskę „rządu” londyńskiego i polskiej

klasy posiadającej. Tragedia bohaterskiej Warszawy udowodniła raz jeszcze, że klasy posiada-

jące łatwo rezygnują z niepodległości za cenę władzy i przywilejów. Prawdziwymi patriotami

są jedynie masy pracujące.” 13

W tym okresie wewnętrzną cezurę stanowi data śmierci Stalina, 5 marca 1953 r. Wkrót-

ce potem rozpoczął się rozciągnięty na kilka lat proces stopniowego - pozwolę sobie użyć okre-

ślenia cenzorskiego 14 - „zwalniania” tematyki Powstania Warszawskiego. Zaczęły się ukazywać

11 K.Bagiński, Cenzura w Polsce , Zeszyty Historyczne, nr 8, Paryż 1965.

12 Archiwum Dokumentacji Prasowej TVP SA

13 Cyt. za: G.Missalowa, J.Schoenbrenner, Historia Polski – podręcznik , Warszawa 1951, t. VII.

14 Cenzura obejmowała każdą publiczną formę wypowiedzi, a chciała sprawować rząd dusz. Myśl rodziła się

w formie ułomnej, stąd jej ograniczona wolność i dopiero cenzura - jej zdaniem - pozwalała wyważyć, ocenić

i wyzwolić ją dla celów komunikacji społecznej. Patrz m.in. D.Nałęcz, Główny Urząd Kontroli Prasy 1944-

str. 4

na nowo teksty nawiązujące wprost do historii Powstania Warszawskiego, chociaż ograniczano

się jeszcze do propagandowego naświetlania prosowieckiej linii ocen przyczyn i skutków tego

wydarzenia. 15 W tym czasie na temat powstania pisali m.in. Maria Turlejska, Stanisław Okęcki,

Karol Małcużyński, czy też Janusz Przymanowski.

Okres trzeci – lata 1956-1989.

Tych blisko trzy i pół dekady miało swoje podokresy. 16 Dla opisu propagandy skupię się

jednak na cechach wspólnych dla całego okresu, które były niezmienne.

Wydarzenia społeczno-polityczne 1956 roku spowodowały wypuszczenie akowców

z więzień, pierwsze procesy rehabilitacyjne i bardziej otwartą społeczną dyskusję o przeszło-

ści, w tym o Powstaniu Warszawskim. Punktem wyjścia do wspomnianej dyskusji stał się arty-

kuł trzech młodych wówczas publicystów Jerzego Ambroziewicza, Walerego Namiotkiewicza

i Jana Olszewskiego zamieszczony w tygodniku „Po Prostu” 11 marca 1956 r. pt. „Na spotka-

nie ludziom z AK”. 17 Wkrótce możliwe stały się wypowiedzi takich świadków wydarzeń i pub-

licystów, jak Adam Borkiewicz czy Władysław Bartoszewski.

Wydawać by się mogło, że droga do prawdy będzie już prosta. Tymczasem w oﬁ cjal-

nej propagandzie dalej funkcjonował szablon, dzielący środowisko akowskie na cynicznych

dowódców i zagubione rzesze żołnierskie. O ile ponownie dopuszczono do głosu tematykę

Powstania Warszawskiego, o tyle dalej poddana była ona ścisłej kontroli i służyć miała osta-

tecznie usankcjonowaniu władzy „ludowej”. Można już było opowiadać o bohaterstwie szere-

gowych żołnierzy, łączniczek, młodocianych powstańców, ale koniecznie dodając, że byli wy-

korzystani w niesłusznej politycznie sprawie.

Wszystkie mechanizmy oddziaływania propagandowego pozostały bez zmian, może

tylko nabrały bardziej cywilizowanego oblicza. Należało nauczyć się czytać rzeczy publiko-

wane i domyślać się rzeczy niepublikowanych. Władza świadomie uciekała się do instytucjo-

nalnej manipulacji, co najprościej wytłumaczone zostało w wypowiedzi kierownika Wydziału

1949 , Warszawa 1994, czy A.Pawlicki, Kompletna szarość . Cenzura w latach 1965-1972 , Warszawa 2001.

15 Szerzej: J.Rabiński, Powstanie Warszawskie w świetle historiograﬁ i polskiej z lat 1953-1956 , Roczniki Huma-

nistyczne t. L, zesz. 2/2002.

16 Autor nie podważa dotychczas przyjętej periodyzacji, która wywodzi się od dat sprawowania funkcji I Se-

kretarza KC PZPR przez kolejno: Władysława Gomułkę, Edwarda Gierka oraz Wojciecha Jaruzelskiego (wli-

czając w ten okres krótki epizod Stanisława Kani, chociaż w klimacie bliższy jest wydarzeniom z czasów

pierwszej odwilży, o czym dalej). Z uwagi na zachwianie aparatu represji oraz osłabienie działania cenzury na-

leżałoby jeszcze dla opisywanego problemu wyodrębnić lata 1956-1957. Dało nam to w sumie pięć podokre-

sów. Trzeba też pamiętać o powolnej ewolucji poglądów i wypowiedzi. Czym innym był wydany wybór teks-

tów Zenona Kliszki z lat 1944-1966 ( powstanie warszawskie , Warszawa 1967 - zwracam uwagę na oryginalną

pisownię tytułu - JZS), a czym innym praca o zacięciu naukowym Aleksandra Skarżyńskiego ( Polityczne przy-

czyny powstania warszawskiego , Warszawa 1964).

17 Dyskusja opublikowana w zbiorze: Na spotkanie ludziom z AK , Opracowanie K.M., Warszawa 1956.

str. 5

Sawicki Jacek - Wymazać pamięć powstania. Artykuł.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: