WSTĘP
Książka niniejsza dotyczy funkcji poznawczych człowieka oraz związanych z nimi możliwości osiągnięcia wiedzy pewnej. Ten rodzaj refleksji należy do zakresu metanaukowej dyscypliny jaką jest ogólna metodologia nauki, zwana też metodologią sensu largo. Od innych nauk różni się skupianiem na rozpoznawaniu fundamentów epistemologicznych nauki (szczególny sposób, metoda poznawania, dochodzenia do prawdy). Ogólna metodologia nauki koncentruje się na rozważaniach:
- jak nauka jest uprawiana,
- jakie są walory poznawcze uzyskiwanych rezultatów,
- jakie czynności badawcze i wytwory poznania naukowego są (bądź powinny być) stosowane i osiągane we wszystkich naukach zorientowanych na cel w postaci poznania możliwie prawdziwego.
Działem metodologii nauki jest ogólna metodologia nauk społecznych, przyjmowane w niej rozstrzygnięcia tworzą wspólny fundament dla tzw. metodologii przedmiotowych (szczegółowych), skupiających się na analizowaniu specyficznych metod, stosowanych w poszczególnych dyscyplinach naukowych.
Trzy pojęcia warte uwagi:
a) natura – dobrze wykształcony polityk potrafi uzasadnić swoje racje przywołując argumenty odnoszące się do natury rzeczy…
b) historia - … albo do świadectw historii.
c) metoda – wiedza o metodzie jest trudniejsza do przyswojenia + zamiast umacniać przekonanie o własnej racji budzi refleksję i ostrożność, można by ją wtedy uznać za nieprzydatną, ale można również dostrzec w niej narzędzie do „budzenia rozumu”, do przeciwstawiania się fanatyzmowi, dogmatyzmowi, ideologicznej pewności.
Nauki polityczne są szczególną dziedziną pisarstwa naukowego, w którym trudno oddzielić systematycznie uprawianą i poddającą się uzasadnieniu wiedzę o polityce od przekonań światopoglądowych i politycznych. Wiedza politologiczna zaczyna się dzisiaj niepostrzeżenie mieszać z potocznym zdrowym rozsądkiem, tymczasem politologia to coś różnego od wiedzy potocznej, nie jest ani czystą empirią, ani czystą teorią. Politologia to ciągła konfrontacja tego, co obserwujemy z tym, co na ten temat myślimy. Jej nieodłącznym elementem jest „życiowa” skala zjawisk, które bada.
Rzeczywistość społeczna – obok zachowań i wytworów zawiera również ukrytą komponentę psychiczną, w postaci punktu widzenia ludzi, którzy ją tworzą. Odnaleźć ją można w definicjach sytuacji towarzyszących podejmowaniu decyzji, wartościach, motywach, i intencjach działających podmiotów. → Niezwykła złożoność (wielopoziomowa) obszaru przedmiotowego nauk społ., który wymaga różnych perspektyw badawczych (za którymi mogą stać różne koncepcje nauki i metodologie z nimi związane), by móc zostać naukowo zbadanym.
• Przede wszystkim każdy fragment rzeczywistości społ. powinien być badany empirycznie, ponieważ społeczność ludzka ma postać materialną, zachowania ludzkie są bezpośrednio obserwowalne a wewnętrzna sfera psychologiczna może być również badana empirycznie – tyle że pośrednio (obserwacja zewnętrznych przejawach).
Konieczność interdyscyplinarnych wysiłków z powodu tej niezwykłej złożoności obszaru przedmiotowego nauk społecznych (np.: socjologia polityki, psychologia społeczna).
ROZDZIAŁ 1. O NAUCE, METODZIE I JĘZYKU
1.1. O nauce i teorii.
Pogląd na „teorię” zależy od tego, jak rozumie się „naukę”, dlatego rozważania metodologiczne nad teoriami odnoszącymi się do zjawisk politycznych należy poprzedzić refleksją nad tym, czym jest nauka, a dokładniej – naukowa wiedza o polityce.
Zdefiniowanie terminu „nauka” jest trudne (1. wielość stanowisk; 2. aksjologiczny kontekst sporów o to, czym jest „nauka”, wybory wartościujące; 3. „nauka” obejmuje wysoce skomplikowany, zmienny w czasie zespół zjawisk).
• Kontekst etymologiczny: ang. science pochodzi od łac. scire = „wiedzieć”. Ludzkie wysiłki, by zdobyć informację pozwalającą zrozumieć swoje otoczenie i siebie samych, podejmowane były i są na wiele różnych sposobów, które różnią się głównie pod względem formy, w jakiej uwiarygodniają dostarczaną przez siebie wiedzę (różnego rodzaju zachowania epistemiczne):
A. odwoływanie się do „autorytetu” – zdolność generowania wiedzy przypisywana jest różnym społecznym, religijnym, politycznym, szanowanym osobistościom, nawet w dziedzinach, w których nie są ekspertami,
B. odwoływanie się do „wiary” – wiedza godna zaufania odnajdywana jest w różnego rodzaju systemach religijnych, wyroczniach czy mediach,
C. odwoływanie się do „rozumu” (model „racjonalny”) – przekonanie o możliwości zdobycia wiedzy przez proste odwołanie się do rozumu, gdyż wiedza jest niezależna od ludzkiego doświadczenia.
D. podejście naukowe również pozwala człowiekowi „wiedzieć”, ale jest szczególnym podejściem, gdyż musi odpowiadać pewnym ustalonym społecznie normom (niezbyt wyraźnie skodyfikowanym), które określają:
Ø jak należy prowadzić badania, by uznać je za naukowe (zasady dotyczące metod zdobywania i uzasadniania wiedzy)
Ø jakie cechy powinien posiadać język, za pomocą którego informacja uzyskana w badaniu powinna być komunikowana (zasady dotyczące form językowego ujęcia wiedzy)
→gdy terminem „nauka” oznaczamy pewien wyodrębniony zbiór wiedzy, to dotyczy on tylko wiedzy, która została osiągnięta za pomocą naukowej metodologii.
Metodologiczny punkt widzenia ujawnia: 1) aspekt czynnościowy nauki - pozwala postrzegać naukę jako zbiór wyróżnionych działań składający się na proces badawczy; 2) iż nauka jako metoda nieustannie się zmienia, system reguł i procedur obowiązujący w badaniach jest poddawany nieustannej analizie i ciągłemu ulepszaniu, by był coraz doskonalszy i zwiększał nadzieję na uzyskanie wiedzy możliwie prawdziwej (te zasady nie są uniwersalne, zmieniają się zależnie od czasu, miejsca, kulturowej odmienności społeczeństwa).
Owa zmienność metody, zasad czy reguł badania czyni z nauki zjawisko społeczne, kulturowe, będące kreacją kolektywną, społecznie zorganizowaną, osadzoną nie na wyizolowanych sądach jednostkowych, ale na wspólnych ustaleniach dokonywanych w sytuacjach społecznych, zgodnie z przyjętymi zwyczajami i wartościami oraz w powiązaniu z akceptowanymi, wspólnotowymi celami. Jednak metoda nie ma zastępować rozumu, lecz należy dostrzegać w samym rozumowaniu wysoce skonwencjonalizowaną aktywność, której formy mogą ulec zmianie. Dzięki temu łatwiej dopuścić odwoływalny charakter wiedzy osiąganej dzięki stosowaniu metody naukowej + możliwość funkcjonowania wielu wersji wiedzy.
v Termin „nauka” ma – szczególnie w odniesieniu do nauk społecznych – znaczenie bardziej metodologiczne niż poznawcze: należy go używać do oznaczenia całokształtu wiedzy wypracowanej za pomocą – akceptowanej przez znaczącą większość badaczy - metodologii naukowej, której model w pewnym stopniu uzależniony jest od najogólniejszych poglądów składających się na przyjmowany w danym czasie obraz świata. Te okoliczności czynią z „nauki” szczególną część kultury, należy ją traktować jako społecznie zorganizowaną, wyróżnioną formę działalności badawczej wraz z wyróżnionymi w systemie symboli rezultatami owej działalności. Przy czym zarówno forma tej działalności jak i forma prezentacji jej rezultatów bierze początek z określonej konwencji nauki, której ustalenie nie należy już do samej nauki, lecz jest problemem filozoficznym.
Zajmowanie się nauką wymaga (obok świadomości metodologicznej) także jasności w kwestii ogólnofilozoficznych założeń, których się nie dowodzi, a które składają się na pewien warunek wstępny, konieczny do powodzenia działalności naukowej.
O tym, co nauka ma badać, w jakim celu i jakimi metodami decydują założenia filozoficzne, dzięki którym nauka jest w ogóle możliwa.
Za przyjętymi modelami metodologicznymi kryją się odmienne poglądy dotyczące A. przedmiotu badania; B. metod badania; C. celu orientującego i uzasadniającego wysiłki badawcze; D. uznawanych wartości uwikłanych w proces badawczy.
Dyskusje w obrębie filozofii nauki stanowią dla nauk realnych fundamentalny zbiór idei, kształtując opinię badaczy na:
· naukę w ogóle,
· style metodologiczne jej uprawiania,
· wartość poznawczą wiedzy uzyskiwanej w badaniu naukowym,
· kwestię, czy można (a jeżeli tak, to w jakim sensie) przyznawać wiedzy naukowej logiczną wartość prawdy bądź fałszu,
· kwestię wartości teorii w nauce,
· kwestię wyboru strategii konstruowania teorii naukowej, jej „pożądanej” formy oraz „odpowiedniego” uzasadnienia.
1.2. O metodzie.
Idea „kryzysu podstaw wiedzy”: uprawianiem nauki rządzą konwencje w postaci reguł metodologicznych, które - szczególnie ostatnio - są tak liczne, że budzą zwątpienie w możliwość istnienia uniwersalnego wzorca nauki, a dokładniej – metody naukowej (zwłaszcza we współczesnych naukach społecznych).
Jak dotąd nie udało się ustalić jednoznacznych kryteriów naukowości o charakterze powszechnym, wszelako można wskazać mocno utrwalony zespół poglądów dotyczących celów i metod działalności naukowej (ale nie jedyny). Owe poglądy składają się na pewien ideał, pożądany wzorzec nauki: celem dla działalności naukowej powinno być dążenie do osiągania wiedzy sprzęgającej poznanie – episteme, z użytecznością praktyczną – techne; nauka ma być narzędziem służącym do racjonalizacji życia (warstwa praktyczna) + ma konstruować metodę umożliwiającą dochodzenie do prawdy, która stanowi nieodzowny warunek urzeczywistnienia celów praktycznych (warstwa intelektualna).
→Nauka nie jest celem samym w sobie, ale ma też wartość praktyczną; jest również środkiem do realizacji ludzkich potrzeb, a podstawową potrzebą ludzką jest uzyskanie możliwie wszechstronnych informacji o otoczeniu przyrodniczym i społecznym. Celem nauki jest nie tylko dążenie do prawdy, do zdania sprawy jak jest, ale też do odpowiedzi na pytanie dlaczego tak jest.
- pytanie „dlaczego” = pytanie teoretyczne, nie o fakty, ale o relacje między faktami, o mechanizm zachodzenia zjawisk,
- odpowiedź z nim związana = formułowana w postaci hipotez i teorii, które mają wartość wyjaśniającą a zarazem zawierają informację o potencjalnej wartości użytkowej,
Dzięki regułom metodologicznym możliwa jest w środowiskach akademickich komunikacja, porozumienie, konstruktywna krytyka i naukowy postęp, gdyż akceptacja konwencji ustalającej „kryteria naukowości” czyni spory wewnątrz nauki rozstrzygalnymi + naukowość to cecha, która możne w sposób gradacyjny przysługiwać różnym systemom wiedzy w zależności od stopnia doskonałości reguł metodologicznych.
Analityczno-empiryczny wzorzec nauki: cel w postaci wiedzy możliwie prawdziwej; zadaniem nauki jest obiektywna obserwacja, opis obserwacji, wyjaśnienie zaobserwowanych faktów i przewidywanie ich zajścia w przyszłości + zastosowanie owej wiedzy w praktyce. Naukowe rozumienie świata musi być sensowne, tj. logiczne oraz zgodne z obserwacją.→ Szczególna koncepcja przedmiotu badania oraz metody umożliwiającej jego naukowe poznanie.
Dyscypliny społeczne muszą dążyć do osiągnięcia celu nie tylko w postaci prawdziwego opisu, ale przede wszystkim prawdziwego wyjaśnienia, które pozwalałoby na przynajmniej ograniczone przewidywania. Jest tak, gdyż oczekuje się od nich wiedzy pozwalającej na kontrolę i sterowanie zjawiskami społecznymi. Takie podejście wymaga akceptacji specyficznych poglądów na temat „natury” tego świata: ujęcie społeczeństwa w kategorii przedmiotu zewnętrznego w stosunku do badacza (założenia ontologiczne) + założenia epistemologiczne (metody) umożliwiające możliwie prawdziwy opis i wyjaśnienie.
1.3. O języku.
O tym, czy coś jest naukowe czy nie decydują 2 ważne elementy: metoda + język.
Każdy system wiedzy wymaga precyzyjnych pojęć, sądów i wnioskowania. Ostatecznym „produktem” badania naukowego jest wiedza zwerbalizowana (można rozważać tylko to, co da się opisać w języku).
Kompetencja językowa człowieka (zdolność do posługiwania się systemami symboli) towarzyszy niezbywalnie każdemu zachowaniu o charakterze poznawczym. Aby uczynić przedmiotem badania jakikolwiek stan rzeczy, należy wcześniej podjąć decyzję, co do wyboru aparatu pojęciowego, za pomocą którego obiekt będzie opisywany [czyli po ludzku – nazwać go;> ]. Opis staje się językowym odpowiednikiem badanego przedmiotu, zapisem „danych” naszego doświadczenia, stanowi coś w rodzaju „przekładu” zmysłowej informacji o obiektach świata zew. na język nauki.
Problem w tym, że nie potrafimy skonstruować takiej wersji języka, w której - niezależnie od tego, kto zdania wypowiada oraz niezależnie od sytuacji, w której zostały one sformułowane – zdania byłyby stabilne pod względem prawdy i fałszu, gdyż wszystkie nasze obserwacje są obciążone założeniami teoretycznymi. Poznawana przez nas rzeczywistość to wynik projekcji na „rzeczywistość samą w sobie” naszej ludzkiej siatki pojęciowej i związaną z nią języka – sam język wpływa na to, co obieramy za przedmiot badania (identyfikując zjawiska, pozwala je dostrzec) i w jaki sposób go widzimy oraz opisujemy.
· Aspektowość cechą niezbywalną każdego badania naukowego. Wyróżniamy 2 wersje aspektu:
1.aspekt w sensie podmiotowym – nasze doświadczenie zmysłowe okazuje się złożoną reakcją, w którą badacz wnosi całe swoje wyposażenie biologiczne (cechy osobnicze, gatunkowe) i kulturowe (społeczne uwarunkowania, przekonania, systemy wartości, nawyki interpersonalne, odruchy, spostrzegawczość, itp.) a przede wszystkim język. Ponieważ nie istnieje język „czystej” percepcji, zdania wyrażające obserwacje nie mogą neutralnie i obiektywnie opisywać tego, co dane. → Nigdy pojęcie nie jest tożsame ze zjawiskami, a tym samym pojęcie nie może stanowić podstawy do kategorycznego orzekania, co jest rzeczywistością. Wybór schematu pojęciowego dostarcza jednej z wielu możliwych perspektyw interpretacyjnych, który pozwala osiągnąć jedynie fragmentaryczną wiedzę o świecie społ. Uzyskana wiedza ma charakter cząstkowy. Aspekt prowadzi do zredukowania przedmiotu, pomijania innych jego cech.→ To co się poznaje jest w pewnym stopniu tworzone dopiero w procesie badania.
Własność konfiguratywna, wzorująca języka – każda jego forma stanowi odrębny system wzorów, przy pomocy których możliwa staje się analiza rzeczywistości, ale z którą nieuchronnie łączy się wyróżnianie pewnych, bądź ignorowanie innych typów relacji i zjawisk.
W naukach społecznych zdarza się, że wypowiedzi charakteryzujące wybrany aspekt rzeczywistości przemieszane są z sądami o rzeczywistości, co powoduje niebezpieczną deformację wiedzy o społeczeństwie (polityce) i nie jest wystarczającą podstawą dla sądów o całej realności społ. (prowadzi do absolutyzacji jednego jej aspektu).
2. aspekt w sensie przedmiotowym – wybór języka opisu przesądza akceptację określonego aspektu, w jakim zjawisko będzie badane. Źródła tego aspektu leżą w różnorodności świata, bogactwie i złożoności rzeczywistości – zwłaszcza społecznej, podlegającej ciągłej zmianie.
* Siłą sprawczą istnienia świata społ. są działający ludzie, którzy tylko częściowo mogą przewidzieć skutki swoich działań → rzeczywistość społ. nie jest czymś „danym”, gotowym (jak rzeczywistość przyrodnicza) ale podlega nieustannej zmianie, zarówno w czasie jak i w przestrzeni (rzeczy składające się na nią stają się, a nie są, a także mogły by być inne niż są).
Aspektowość jest uzasadniania przedmiotowo, ale dopiero podmiot w procesie badania doprowadza do jej ujawnienia. Odsłaniając i językowo ujmując jakiś fragment realności społ. badacz konstruuje swój przedmiot badania, w którym zostaje zawarty aspekt w obu znaczeniach.
Owa fragmentaryczność poznania uwarunkowana jest różnymi interesami, potrzebami, wartościami. → Wszelki sąd o doniosłości różnych aspektów można uznać za sąd wartościujący, dlatego pojęcia z racji swej wybiórczości są nacechowane wartościująco.
Język decyduje o tym, jak rozumiemy i czym wypełniamy naszą świadomość oraz sprawia, że nasza wiedza naukowa jest zawsze interpretacją świata; nie odzwierciedla ona pasywnie rzeczy takimi, jakimi są, ale aktywnie je kreuje.
ROZDZIAŁ 2. POLITOLOGIA JAKO NAUKA EMPIRYCZNA
2.1. Przedmiot badania empirycznej politologii – założenia filozoficzne.
Wzorzec analityczno – empiryczny nauki - 3 ogólne warunki wstępne:
1. zgoda co do tego, że istnieje świat zewnętrzny + że posiada on pewne właściwości niezależne od ludzkich spostrzeżeń,
2. zgoda co do celu prowadzonych badań,
3. zgoda co do tego, że poznanie w ogóle jest możliwe.
• świat społeczny istnieje na zewnątrz nas, jest uporządkowany i ustrukturowany → możliwa w nim jest regularność, schematy zaistnienia zdarzeń, a co za tym idzie – człowiek nie jest istotą w pełni autonomiczną;
U podstaw wiedzy naukowej leży dążenie do poznania pozasubiektywnej rzeczywistości. Badania naukowe opisują tę rzeczywistość i porządkują zgodnie z naszymi możliwościami poznawczymi i wyobraźnią, a więc niekoniecznie prowadzą do konstatacji tego, co się rzeczywiście wydarza.
We wzorcu analityczno – empirycznym zjawiska społeczne[1] jawią się jako elementy rzeczywistości „zewnętrznej”, trwają i narzucają się niezależnie od naszej chęci i woli. Bez znaczenia jest nasza wiedza bądź niewiedza o nich. Są one konieczne, podobnie jak fakty przyrodnicze. Fakty społ. są tym, co człowiek wytwarza i dodaje do natury. Ich istnienie jako „rzeczy” sprawia, że jawią się one jako przyczyna obserwowanych regularności ludzkich poczynań, a w konsekwencji porządku społ. Wzorzec analit.-empir. uznaje, że zjawiska społ. nie są czymś przypadkowym i chaotycznym, lecz wykazuje wystarczający poziom uporządkowania i powtarzalności, aby je poddać empirycznemu badaniu naukowemu → przekonanie, że możemy badać także samych siebie, mimo że jako podmiot poznający, a zarazem przedmiot poznania, należymy do tego samego świata.
Model analit.-empir. nauki ma znaczenie dla nauk społecznych, gdy bada się rzeczywiste zjawiska, dające się badać empirycznie, poddające się opisowi i wyjaśnieniu, które to pozwalają na formułowanie uogólnień i teorii, nadających tym obserwowalnym faktom sens.
...
madzia.1majka2