Biuletyn DSW 2008 nr 2.pdf

numer 2 – lato 2008

Biuletyn

DWS.org.pl

spis treści

Rafał Białkowski (Zelint)

Eksportowe 4-tonowe czołgi Vickersa

Commercial Vickers-Carden-Loyd Light Tanks.... 2

Szybko poszło. Aniśmy się obejrzeli, a tu już drugi

numer naszego Biuletynu.

PT Autorzy dopisali nadzwyczaj, więc numer i róż-

norodny, i ciekawy.

Na początek debiut, ale jakże interesujący. Tekst

Rafała Białkowskiego o 4-tonowych Vickersach –

czołgach w sumie mało znanych i nieco zapomnia-

nych. Uzupełniają go rysunki Krzysztofa Haładaja,

znanego na naszym Forum pod nickiem „krzyhal”.

Fantastyczne!

Oba lotnicze teksty również zasługują na uwagę –

niszowe nie znaczy nudne.

Zgryźliwy w tonie (co bywalców Forum chyba nie

zdziwi) artykuł Botrasa na przykładzie urządzeń szyb-

kostrzelnych pozwala poznać nieco kręte drogi i śle-

pe zaułki myśli technicznej. Od szczegółów można

doznać wprawdzie zawrotu głowy i szumu w uszach,

ale jakże pouczająca to opowieść.

Jan Baryłko vel Giovanni z kolei przybliża zagad-

nienie zwykle pomijane przez wielbicieli machin wo-

jennych, szturmów, zestrzeleń i zatopień. A przecie

zagadnienia służby sanitarnej są niezwykle ważne.

Tekst Patryka zaś solidnie rekapituluje wiedzę o Sto-

warzyszeniu Thule i jego związkach z nazizmem.

Na koniec recenzja, pióra – a jakże – Łukasza Pasz-

telańca, oczywiście dla wszystkich zainteresowanych

ruchem oporu w Polsce.

Zgodnie z zapowiedziami ten numer jest już czę-

ściowo ilustrowany. Mam nadzieję, że w przyszłości

ta tendencja się rozwinie i utrzyma.

Wreszcie… Pojawiły się podkreślone fragmenty

tekstu, a na marginesach znaczki – takie jak obok. Są

to aktywne łącza do stron internetowych wykorzy-

stanych przez autorów.

Rafałowi dziękuję za wsparcie i zaangażowanie.

Bez niego byłoby trudniej.

Jak zwykle… Zapraszam wszystkich do lektury…

I do pisania.

Krzysztof Haładaj (krzyhal)

4-tonowe czołgi Vickersa – galeria .............. 9

Marcin Strembski (net_sailor)

Takie same, ale inne… Bf 109 E w Szwajcarii .... 13

Paweł Piwoński (hayabusa)

He-112 w Japonii............................... 19

Bogusław Trzaskała (Botras)

Niedoszli następcy BAR-a ...................... 21

Jan Baryłko (Giovanni)

Niemiecka służba sanitarna

na froncie wschodnim ......................... 25

Patryk Janiak (patrynius)

Stowarzyszenie Thule i początki NSDAP ........ 31

Łukasz Pasztaleniec(Janowiak)

Recenzja: Dionizy Garbacz, „Wołyniak”. Legenda

prawdziwa ..................................... 36

Biuletyn.DWS.org.pl

nr 2 – jesień 2008

Wydawca, redakcja, DTP:

Tadeusz Zawadzki

biuletyn-dws@pro.wp.pl

Projekt graiczny:

Teresa Oleszczuk

Biuletyn jest bezpłatny. Prawa Autorów są chronione usta-

wami i konwencjami międzynarodowymi.

Kopiowanie, przedruk i wykorzystanie fragmentów obszer-

niejszych niż przewiduje ustawa tylko za zgodą Autorów.

Tadeusz Zawadzki (TZaw1)

Biuletyn DWS.org.pl

Eksportowe 4-tonowe czołgi Vickersa

Commercial Vickers-Carden-Loyd Light Tanks

Rafał Białkowski (Zelint)

O ile o eksporcie przez Vickersa tankietek, czołgów pływa-

jących czy czołgów lekkich napisano w Polsce dość sporo to

o eksporcie czołgów 4-tonowych nie wiadomo zbyt wiele. Być

może wynika to z faktu, że w żadnym kraju czołgi te nie stały

się podstawą do opracowania produkowanych seryjnie wersji

rodzimych, tak jak stało się to z tankietkami (polskie TK-3 i TK-S,

sowiecki T-27, czechosłowacki tančík vz. 33, włoski CL-3), czoł-

gami pływającymi (sowiecki T-38) i czołgami lekkimi (polski 7

TP, sowiecki T-26, czechosłowacki Škoda LT-35, włoski M11/39).

Historia czołgu 4-tonowego zaczyna się w roku 1927 kiedy

to brytyjski Sztab Generalny opracował założenia dla dwóch

typów lekkich wozów bojowych – jednego dla piechoty:

otwartego z góry transportera broni maszynowej; – drugiego

dla batalionów broni pancernej; wozu bojowego z obrotową

wieżą. W roku 1929 irma Carden-Loyd, która rok wcześniej

została przejęta przez koncern zbrojeniowy Vickersa, opraco-

wała komercyjną wieżową wersję tankietki Carden-Loyd Mk VI

oznaczoną jako Mk VII 1 . Rok później pojawił się wóz Mk VIII,

który spełniał wymagania brytyjskiej armii i został przyjęty do

uzbrojenia, otrzymał wojskowe oznaczenie Mk I, ale został wy-

produkowany tylko w czterech egzemplarzach (traktowanych

jako prototypy o numerach A4E2-A4E5). W listopadzie 1930

roku wyprodukowano 5 ulepszonych czołgów Mk IA (również

potraktowanych jako wozy doświadczalne o numerach A4E6-

A4E10). We wrześniu 1931 roku pojawiły się z kolei dwa proto-

typy czołgu pływającego oznaczone jako A4E11 i A4E12 (albo

L1E1 i L1E2). Czołgi te nie wzbudziły zainteresowania armii

brytyjskiej i Vickers otrzymał zgodę na ich eksport.

W 1931 roku pojawił się także czołg Mk II, który został

przyjęty na wyposażenie armii w dłuższej serii. Najpierw wy-

produkowano 16 wozów oznaczonych Mk II (z czego trzy to

prototypy A4E13 do A4E15), a następnie 50 dodatkowych

wozów oznaczonych jako Mk IIA (29 szt. wyprodukowanych

przez Royal Ordnance Factory w Woolwich, z czego dwa to

prototypy oznaczone A4E16 i A4E18) i IIB (21 szt. wyprodu-

kowanych przez macierzyste zakłady Vickers-Armstrong Ltd,

w tym 1 prototyp oznaczony jako A4E17). Następnie w latach

1932–1933 zbudowano 42 ulepszone czołgi Mk III. Po nich

w 1933 roku pojawiły się dwa prototypy o długich nazwach

– „Light tank Vickers experimental model 1933, India Pattern

No 1 (A4E19) (L2E1)” oraz „Light tank Vickers experimental

model 1933, India Pattern No 2 (A4E20) (L2E2)”. Stały się one

Vickers Mk I z pierwszej doświadczalnej serii

Vickers Mk I podczas przeprawy przez rzekę

(wieża odwrócona do tyłu)

Vickers Mk IA podczas prób w Indiach (1931)

1 Wojskowe oznaczenie prototypu A4E1.

numer 2 – jesieñ 2008

Biuletyn DWS.org.pl

prototypami dla wersji Mk IV wyprodukowanej w roku 1934

w 34 egzemplarzach, która zamknęła produkcję dla Wielkiej

Brytanii czołgów dwuosobowych tego rodzaju. Kolejne czołgi

Mk V i Mk VI były już bowiem czołgami trzyosobowymi i sil-

niej uzbrojonymi. Łącznie z prototypami wyprodukowano dla

Wielkiej Brytanii 152 czołgi dwuosobowe (i dwa prototypy

czołgu pływającego).

Niezależnie od powyżej opisanej linii rozwojowej Vickers,

który – jak już wspomniano, od 1931 roku sprzedawał za gra-

nicę czołgi pływające, opracował mały czołg rozpoznawczy

na podwoziu tankietki Carden-Loyd Mk VI nazwany czołgiem

patrolowym. Była to jednak zwykła tankietka Mk VI z wieżą, a

nie czołg zbliżony do wozu Mk VII z 1929 roku. Czołg patrolo-

wy (Patrol tank Mk I i II) to wóz przypominający do złudzenia

późniejszy polski wariant tankietki z wieżą oznaczony TK-W.

Po jednym egzemplarzu takiego wozu sprzedano podobno

do Portugalii, Finlandii, Szwecji i Danii (podobno, bo znala-

złem tylko potwierdzenie zakupu dwóch takich czołgów przez

Danię o czym niżej, a nie znalazłem żadnego potwierdzenia

by takie czołgi znalazły się w Portugalii, Finlandii czy Szwecji,

być może były to tylko testy) 2 . Konstrukcja tankietki z wieżą

się jednak nie sprawdziła i nie wzbudziła większego zaintere-

sowania zagranicznych odbiorców więc Vickers postanowił

opracować wersję eksportową istniejącego już od kilku lat

większego czołgu i otrzymał na to zgodę. Wersja eksportowa

została oparta podobno na czołgu Mk IV jednak ze zmodyiko-

wanym podwoziem i cieńszym pancerzem (czołgi brytyjskie

miały pancerz od 4–5 do 12–14 mm, natomiast wersje eks-

portowe tylko 7–9 mm). Moim zdaniem (opartym na analizie

materiału zdjęciowego) brytyjskim pierwowzorem wersji eks-

portowej był czołg Mk II.

Jeżeli wierzyć polskim źródłom to pierwsza prezentacja

nowego czołgu dla odbiorcy zagranicznego odbyła się…

w Polsce. Polska informacje o nowych czołgach 4-tonowych

uzyskała dość wcześnie bo co najmniej w roku 1931. We wrze-

śniu 1931 roku po próbach pierwszych 15 nowych tankietek

TK-3 w sprawozdaniu z testów stwierdzono m.in.: Wobec znacz-

nego postępu konstrukcji czołgów rozpoznawczych w kierun-

ku zwiększenia ciężaru (około 4 t.), grubości pancerza i rodzaju

uzbrojenia – czołg TK nie jest obecnie sprzętem doskonałym… 3

Być może wiedza ta wynikała z bliskich kontaktów z fabryką,

gdzie w trakcie realizacji było polskie zamówienie na 38 szt.

czołgu Vickers E…

Według Janusza Magnuskiego w 1932 rozpoczęto rozmo-

wy z przedstawicielem Vickersa w Warszawie na temat urzą-

dzenia pokazu nowego sprzętu w Polsce. We wrześniu 1932 r.

angielski koncern sprowadził do Polski trzy pojazdy: czołg pły-

wający, 4-tonowy czołg rozpoznawczy oraz ciągnik artyleryj-

ski na podobnym podwoziu.

Demonstrowano je wybranym przedstawicielom kompe-

tentnych instytucji i władz wojskowych. Pokaz pokonywania

Czołg Vickers Mk IA

Czołg Vickers Mk IIA

Czołg Vickers Model 1933

2 Wg Taschenbuch der Tanks do Szwecji zakupiono 1 egz. doświadczalny. Co do

Finlandii – autorzy utrzymują, że czołgi te są na uzbrojeniu, ale bez podawania

szczegółów. Taschenbuch der Tanks. Tanki – sprawocznik , Moskwa 1936. (przyp.

red.)

3 Mirosław Zientarzewski, „Przeciwpancerne tekaesy”, [w:] Czołg rozpoznawczy

TK-S , Militaria i Fakty, nr 2/2006 (33), str. 4.

Czołg patrolowy Vickers Carden-Loyd Mk I

numer 2 – jesieñ 2008

Biuletyn DWS.org.pl

przeszkód wodnych przez czołg pływający odbył się 8 paź-

dziernika 1932 r. w Modlinie, na Wiśle w pobliżu przystani Woj-

skowego Jacht-Klubu. 25 października wszystkie trzy pojazdy

demonstrowane były w Rembertowie, gdzie szczególnie wra-

żenie wywołał czołg pływający (demonstrowano pokonywa-

nie przeszkód ziemnych i wodnych).

W wyniku tych pokazów, w maju 1933 szef Departamentu

Zaopatrzenia Inżynierii, pułkownik Tadeusz Kossakowski wy-

stąpił do Sztabu Głównego z propozycją zakupienia 5 czołgów

4-tonowych oraz 1 czołgu pływającego (przewidywany koszt

zakupu wynosił 16 775 funtów, co stanowiło równowartość

536 160 ówczesnych złotych) mających służyć do dalszych

szczegółowych badań, a także jako ewentualne modele dla

własnych rozwiązań.

Sztab Główny wyraził zgodę na zakup tylko trzech wozów;

do sinalizowania tego zamówienia jednak nigdy nie doszło

z powodu braku odpowiednich funduszy. I na tym historia

4-tonowych czołgów Vickersa w Polsce się kończy. Polski czołg

4 TP był bowiem zupełnie odrębną i opracowaną od podstaw

konstrukcją (aczkolwiek ogólnie na nim wzorowaną).

Pewne wątpliwości wzbudza jednak data pokazu czołgu w

Polsce – wrzesień 1932 roku. Żadne inne państwo poza Anglią

tak wcześnie oicjalnie czołgu 4-tonowego nie widziało… Da-

nia w podobnym okresie – w sierpniu 1932 roku – otrzymała

od Vickersa na 6-tygodniowe testy wspomniany wyżej czołg

patrolowy. Próby nie wypadły najlepiej, za najbardziej ko-

rzystny element nowego czołgu została uznana… jego cena,

co spowodowało, że w sierpniu 1933 roku Dania nabyła tylko

dwa takie czołgi.

Vickers model 1936 Dutchman w muzeum w Bovington

I. Pierwszym prawdziwym nabywcą nowego czołgu 4-to-

nowego została Finlandia, która 6 lipca 1933 roku kupiła w wy-

twórni 3 czołgi Vickersa – tankietkę Mk VI (numer seryjny pro-

ducenta V.A.E.115), czołg lekki Vickers-Armstrongs 6 Ton Tank

Alternative B (nr prod. V.A.E.546) i interesujący nas w tym ar-

tykule czołg rozpoznawczy Vickers-Carden-Loyd model 1933

(nr prod. V.A.E.503). Firma wysyłając gotowe czołgi do Finlandii

dodała jeszcze do transportu czołg pływający modelu 1931,

który jednak nie wzbudził zainteresowania i po testach został

zwrócony. Po przeprowadzeniu prób na czołg standardowy do

wyposażenia armii ińskiej został wybrany czołg lekki Vickers

E. Czołg 4-tonowy znajdował się na stanie armii ińskiej aż do

dnia 1 lipca 1942 roku ale nigdy nie brał udziału w walce. Czołg

ten zachował się do dziś i znajduje się w ińskim muzeum broni

pancernej w Parole. Obecnie jest on uzbrojony w armatę kali-

bru 37 mm jednakże nie wiadomo kiedy ją założono…

II. Kolejnym nabywcą nowych wozów Vickersa była Szwaj-

caria, która w roku 1933 zakupiła dwa czołgi Model 1933. Oba

czołgi różniły się od siebie zawieszeniem. Pierwszy z nich na-

zwany typ 33 miał zawieszenie w którym wózki nośne amorty-

zowane były półeliptycznymi resorami piórowymi ( leaf springs ),

a drugi nazwany typ 34 miał zawieszenie w którym wózki no-

śne amortyzowane były skośnymi sprężynami spiralnymi ( coil

springs – system stosowany później w wielkiej rodzinie innych

brytyjskich pojazdów bojowych typu Carrier). Oba czołgi do-

starczono do Szwajcarii na początku 1934 roku i w marcu pod-

dano testom porównawczym. Na początku roku 1935 roku za-

Fiński Vickers-Carden-Loyd model 1933 w muzeum w Parola

Szwajcarskie Vickersy model 1934 przed ćwiczeniami w rejonie Aarau

kupiono dodatkowo w Anglii 4 szt. modelu 1934, uzbrojonego

wyłącznie w 1 karabin maszynowy. Czołgi zostały przekazane

na wyposażenie batalionów żandarmerii armii szwajcarskiej.

Jeden z czołgów szwajcarskich modelu 1934 przetrwał do

dziś i znajduje się w szwajcarskim muzeum broni pancernej

w Thun.

III. Następne zamówienie na nowe czołgi złożyła Litwa,

która w grudniu 1933 roku zamówiła 16 czołgów model 1933.

Dostarczono je w dniu 28 listopada 1934 roku. Weszły one na

wyposażenie 2 Kompanii Pancernej. Na miejscu otrzymały

numer 2 – jesieñ 2008

Biuletyn DWS.org.pl

one numery rejestracyjne (seryjne) KAM 50–55, 61–65 i 71–75.

Czołgi litewskie były uzbrojone w jeden karabin maszynowy

wz. 08, a cztery z nich były wyposażone w radiostacje (czołgi

z radiostacjami przydzielono dowódcom 3 plutonów oraz do-

wódcy kompanii).

Drugie zamówienie na kolejnych 16 czołgów tym razem

modelu 1936 Litwini złożyli w maju 1936 roku. Czołgi do-

starczono w 1937 roku i weszły one na wyposażenie nowo

utworzonej 3 Kompanii Pancernej. Otrzymały one miejscowe

numery rejestracyjne KAM 100–105, 111–115 i 121–125. Po-

dobnie jak wcześniejsze wozy uzbrojone były w 1 ckm wz. 08,

a cztery z nich były wyposażone w radiostacje.

3 Kompania Pancerna 28 października 1939 roku została

przebazowana do Wilna. Umieszczono ją w garażach wcze-

śniej wykorzystywanych przez polskie samochody pancerne

(prawdopodobnie koszary wydzielonej kompanii 7 Batalionu

Pancernego z Grodna). 7 listopada 1939 roku w koszarach tych

wybuchł pożar w wyniku którego spaliło się całkowicie 7 czoł-

gów Model 1936, a 3 następne zostały tak uszkodzone, że nie

nadawały się do naprawy. Tym samym Litwinom zostało tylko

6 czołgów Model 1936 i 16 Model 1933 (wg. innej informacji

stracono wtedy tylko 8, a nie 10 wozów).

W roku 1940 cały sprzęt armii litewskiej wpadł w ręce so-

wieckie. Z informacji znalezionych na forum imf.forum24.ru

wynika, że czołgi litewskie (oraz łotewskie) zostały przekaza-

ne na wyposażenie 12 Korpusu Zmechanizowanego. Dalsze

losy czołgów litewskich są jednak nieznane. Prawdopodobnie

wszystkie zostały utracone podczas działań wojennych. Nie-

które z czołgów litewskich i łotewskich (model 1936) wpadły

jednak w ręce niemieckie i były potem używane przez Wehr-

macht na froncie wschodnim.

IV. Kolejnym i jak się potem okazało największym zagra-

nicznym odbiorcą czołgów 4-tonowych Vickersa była Belgia.

Kraj ten pierwsze zamówienie (nr TD. 1186) na 18 szt. czołgów

złożył w marcu 1934 roku. Vickers wersję belgijską nazwał mo-

delem ze specjalną wieżą (with special turret) lub modelem

1935. Drugie zamówienie (nr TD. 2411) dotyczyło 24 czołgów.

Oba zamówienia zrealizowano w czterech partiach:

9 egzemplarzy dostarczono 15 lutego 1935 roku (nu-

Litewski Vickers mod. 1933

Litewskie czołgi Vickers-Carden-Loyd model 1933 na punkcie

przejściowym linii demarkacyjnej, 27 paźdzernika 1939 roku.

Wojsko Litewske czeka na otwarcie drogi do Wilna.

—

mery producenta VAE 898–906),

9 egzemplarzy dostarczono 22 lutego 1935 roku (nu-

—

mery producenta VAE 907–915),

20 egzemplarzy dostarczono 15 listopada 1935 roku

—

(numery producenta VAE 1012–1032),

4 egzemplarze dostarczono 28 grudnia 1935 roku (nu-

—

mery producenta VAE 1092–1095),

Belgijska wersja czołgu różniła się od modeli 1933 i 1934

przede wszystkim wysoką wieżą w kształcie stożka mieszczącą

1 nkm kalibru 13,2 mm Hotchkissa oraz mocniejszym silnikiem

EST o pojemności 4,43 l. Czołgi belgijskie nie były wyposażone

w radiostacje. W Belgii czołg otrzymał oznaczenie auto blindè/

Mitrailleuse (a.b./Mi) T.15. Podczas wojny z Niemcami, w maju

1940 roku, 42 belgijskie czołgi zostały rozdysponowane nastę-

pująco: dwie dywizje kawalerii (1 i 2) otrzymały po 16 czołgów –

2 pułki po 6 wozów i 1 pułk 4 wozy, 1 Dywizja Strzelców Ardeń-

skich – 9 wozów i 1 czołg w ośrodku szkolnym w Borsbeek (inne

źródła podają, że dywizje kawalerii miały po 18 czołgów, a 1 i 2

Litewskie czołgi Vickers-Carden-Loyd model 1936

na ulicach Wilna,

numer 2 – jesieñ 2008

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: