HOIMAR VON DITFURTH
NA POCZĄTKU BYL WODÓR
Tytuł oryginału
IM ANFANG WAB DER WASSERSTOFF
Przełożyła
Anna Danuta Tauszyńska
Państwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 1978
SPIS RZECZY
Przedmowa Maciej Ilowiecki
WSTĘP
Nowa perspektywa
CZĘŚĆ PIERWSZA: OD PRAWYBUCHU DO POWSTANIA ZIEMI
1. A jednak był początek
2. Nasze miejsce przy Słońcu
3. Ewolucja atmosfery
CZĘŚĆ DRUGA: POWSTANIE ŻYCIA
4. Czy życie spadło z nieba?
5. Elementy budulcowe życia
6. W sposób przyrodzony czy nadprzyrodzony?
7. Żywe cząsteczki
8. Pierwsza komórka i plan jej budowy
9. Wiadomości o jaszczurze
10. Życie – przypadek czy konieczność?
CZĘŚĆ TRZECIA: OD POWSTANIA PIERWSZEJ KOMÓRKI DO PODBOJU LĄDU
11. Małe zielone niewolniki
12. Kooperacja na poziomie komórkowym
13. Przystosowanie przez przypadek?
14. Ewolucja w laboratorium
15. Rozum bez mózgu
16. Skok do wielokomórkowości
17. Wyjście z wody
CZĘŚĆ CZWARTA: JAK POWSTAŁA CIEPŁOKRWISTOŚĆ I "ŚWIADOMOŚĆ"
18. Cicha noc jaszczurów
19. Program z epoki kamiennej
20. Od wszystkich mózgów starsze
CZĘŚĆ PIĄTA: HISTORIA PRZYSZŁOŚCI
21. Na drodze do świadomości galaktycznej
PRZEDMOWA
Hoimar von Ditfurth znowu powraca do idei, której poświęcił swą poprzednią
książkę1: ludzie są dziećmi Wszechświata – bo cały "Wszechświat był
niezbędny, aby nas stworzyć i utrzymać".
W tamtej książce zwiedzaliśmy razem z autorem przestrzenie kosmiczne,
badaliśmy strukturę Układu Słonecznego, gwiazd i galaktyk. Podróż
pozwoliła nam poznać najściślejszą współzależność niezliczonych zjawisk w
Kosmosie, odkryć, że sami jesteśmy tylko cząstką nadzwyczaj jednolitej
całości. Owa całość mogłaby wprawdzie istnieć bez nas – ale bez niej nasza
egzystencja byłaby niemożliwa.
Teraz oczekuje nas podróż w czasie bodaj bardziej niezwykła i bardziej
obfitująca w dziwne odkrycia. Jej celem ma być zrozumienie i przyjęcie
najważniejszego wniosku, że "historia świata przebiegała tak spójnie i
logicznie, iż każdy następny krok wywodził się nieuchronnie z
poprzedzającego, od obłoków wodorowych prapoczątku zaczynając, a kończąc
na powstaniu naszej świadomości..." (s. 257). Na początku był wodór,
najprostszy ze wszystkich pierwiastków. I oto dzięki prawom natury,
działającym przez niewiarygodnie długi czas – ale przecież skończony, w
niewyobrażalnych przestrzeniach – ale również wymiernych, powstało
wszystko, co nas dziś otacza, i my sami, byty, które uzyskały świadomość
własnego istnienia. Rozwój ten był logiczny i konieczny, skoro już się
zaczął; trwa zresztą nadal, by doprowadzić – być może – do jakiejś
wspólnoty kosmicznych inteligencji.
Trzeba przyznać, iż Ditfurth zdąża do takich wniosków z niesłychaną
precyzją i logiką. Jest jednym z najlepszych przewodników podróży w
nieznane. Potrafi prowadzić tak prostymi drogami w labiryncie współczesnej
wiedzy, iż cel – uchwycenie jakiegoś sensu wszechrzeczy – wydaje się
bliski i niezbyt trudny do osiągnięcia. Konstruuje wywód tak pięknie i
przekonywająco, że z największą łatwością przyjmujemy tezy tej
zadziwiającej książki za swoje własne. Powiedzmy sobie szczerze: Ditfurth
trafia na podatny grunt. Jego wywody i konkluzje wychodzą naprzeciw
najpowszechniejszym i najpowszedniejszym nadziejom, jakie większość ludzi
żywi wobec nauki. Przecież oczekujemy, że nauka odpowie na niektóre
przynajmniej pytania fundamentalne, dotyczące naszego życia, że nada sens
i cel procesom, które zdają się bezsensowne i bezcelowe.
Zadaniem nauki jest jednak poszukiwanie tak zwanych obiektywnych
prawidłowości, nie zaś rozpraszanie naszych rozterek. Co naturalnie nie
oznacza, iż stwierdzenia nauki nie mogą być pomocne w rozwiązywaniu
kwestii natury pozanaukowej, na przykład w szukaniu odpowiedzi na pytanie
"po co?".
Zmierzam do tego, żeby ostrzec Czytelnika: urzekające logiką wnioski
Ditfurtha oparte są na przesłankach naukowych, ale czasami wykraczają poza
sferę, którą dzisiejsze nauki ścisłe uznają za swój teren. Fundamenty są
trwałe (choć, jak zobaczymy dalej, i w nich poczynają się rysować jakieś
pęknięcia) – wszakże na takich fundamentach można budować różne
konstrukcje.
Być może, przedstawiona w tej książce wizja świata jest prawdziwa. Na
razie jednak możemy się tylko spierać, czy jest mniej, czy bardziej
prawdopodobna.
Ditfurth wprowadza nas na szlaki, którymi od najdawniejszych czasów
krążyła myśl ludzka: zaczyna od poszukiwań prapoczątku i pramaterii.
Anaksymander z Miletu, Grek żyjący w VI wieku przed naszą erą, uważany
jest za twórcę pojęcia "arche" – zarazem początku i głównej zasady
wszechrzeczy. Pojęcie zaś pierwotnej materii, z której miało ukształtować
się wszystko – "ylem" – przewija się przez całą historię filozofii
przyrody. Zresztą we wszystkich starożytnych kosmogoniach, również spoza
kręgu śródziemnomorskiego, występuje zwykle jakaś jedna prazasada, różnie
ujmowana, ale mająca wyjaśniać istnienie Wszechświata i wypełniających go
bytów. Szukanie początków, rzeczy najpierwotniejszych, jest zapewne
istotną właściwością umysłu ludzkiego i tym samym naszą trwałą potrzebą.
Tak się składa, że współczesna kosmologia w pewnym zakresie potwierdza
koncepcje zrodzone kiedyś z rozmyślań nad przyrodą. W każdym razie z
przyjmowanego dziś wyjaśnienia zjawiska "przesunięcia ku czerwieni"
(dokładnie i jasno przedstawi je dalej Ditfurth) wynika wniosek, iż znany
nam Wszechświat musiał "zacząć się" – i nawet można obliczyć, jak dawno
nastąpił ów początek. Pewne obserwowane przez astronomów procesy w
połączeniu z analizami teoretycznymi wskazują zgodnie, iż wszystko zaczęło
się przed trzynastoma-piętnastoma miliardami lat Notabene, ostatnio
wysunięto hipotezę, iż jeszcze wcześniej – przed dwudziestoma miliardami
lat.! Wszakże oceny ilościowe mogą się zmieniać, istotą rzeczy jest zaś
fakt, że nasz świat miał w ogóle początek.
Co było na początki? Hoimar von Ditfurth przedstawia najpowszechniej dziś
przyjętą teorię "wielkiego wybuchu" (ang. Big-Bang theory): obecnie
istniejący Wszechświat powstał wskutek gigantycznej eksplozji i dotychczas
się rozszerza. Nie próbujmy pytać o cokolwiek więcej. Specjaliści, którzy
nie zechcą opuścić stałego gruntu nauk ścisłych, odpowiedzą tylko tyle: na
początku był wybuch, ale nie wiemy, czego to był wybuch i dlaczego
nastąpił – i, być może, nigdy nie będziemy tego wiedzieli. "Zamiast pytać
o przyczynę Wszechświata uczony pyta o przyczynę obecnego stadium
Wszechświata" – napisał swego czasu filozof Hans Reichenbach.3 Tak więc
nasze pytania o to, co było przedtem i dlaczego się wszystko zaczęło,
współcześni uczeni uznają za "niesensowne", najwyżej dodadzą coś jeszcze
bardziej niezwykłego: w "chwili początkowej" (albo "chwili zero") nie
istniał ani czas, ani przestrzeń i nie obowiązywały znane nam prawa
przyrody, nic więc dziwnego, że nie możemy sensownie rozważać tego stanu.
A nadto Wszechświat nie rozszerza się "w przestrzeni" – to sama przestrzeń
się rozszerza...
Nie jest zresztą wykluczone, że po długim czasie rozszerzania nastąpi coś
w rodzaju "wielkiego kurczenia", przestrzeń wraz z materią powrócą do
"osobliwości początkowej", by znowu wybuchnąć... i tak dalej i dalej.
Byłby to model Wszechświata cyklicznego (albo oscylującego), być może
nawet dla ludzkich umysłów łatwiejszy do przyjęcia – ale ten ostatni
wzgląd, naturalnie, nie może być powodem wybrania tego właśnie modelu
spośród innych.
Na razie pozostaje nam oczekiwać na odkrycie dalszych faktów
weryfikujących – to znaczy potwierdzających albo podważających daną
teorię. W tej sytuacji jest i tak godne najwyższego podziwu, iż nauka
potrafi z dużym prawdopodobieństwem określić, co działo się zaraz po
rozpoczęciu "naszego" wybuchu (przy założeniu, że wydarzenie to
rzeczywiście nastąpiło). Kiedy więc od początku upłynęły zaledwie
tysięczne części sekundy – zaczęły się pojawiać przeróżne elementarne
cząstki i antycząstki materii. W następnych tysięcznych owej pierwszej
sekundy powstały jądra helu i wodoru. Po upływie kolejnej chwili tworzyły
się głównie atomy wodoru – i tak już miało się dziać przez dłuższy czas.
Dopiero dużo, dużo później z wodoru zaczęły się tworzyć pozostałe
pierwiastki, a z nich – wszystko, co dziś mieści się w Kosmosie, razem z
nami oczywiście.
Na początku był więc wodór i historia Wszechświata jest zarazem "naturalną
historią wodoru".
Wszystko pięknie, ale Ditfurth tak prowadzi swój wywód, jakby teoria
wybuchającego Wszechświata była zweryfikowana ostatecznie. Jest to
rzeczywiście teoria najlepiej tłumacząca liczne zaobserwowane fakty,
więcej, potwierdzona nawet przez odkrycie przewidywanego przez nią
zjawiska – promieniowania resztkowego (tj. promieniowania pozostałego po
wybuchu). To bardzo dużo, nie można nawet więcej wymagać od teorii,
wszakże... zaczęły już pojawiać się pewne kłopotliwe trudności.
Koronnym obserwacyjnym dowodem rozszerzania się Wszechświata jest
"przesunięcie ku czerwieni". Od pięćdziesięciu lat tłumaczy się to
zjawisko właśnie ucieczką galaktyk i w istocie nie ma na razie lepszego
tłumaczenia. Trzeba przecież dodać (o czym nie mógł jeszcze wiedzieć
Ditfurth w czasie pisania tej książki), że na sympozjum Międzynarodowej
Unii Astronomicznej w Paryżu w roku 1976 grupa wybitnych kosmologów
przedstawiła 21 argumentów, przemawiających na rzecz innego wyjaśnienia.
Znany fizyk szwedzki Hannes Alfven (laureat nagrody Nobla z roku 1970)
posunął się nawet do stwierdzenia, że teoria "wielkiego wybuchu" "jest
tylko wspaniałym mitem". Istnieje też ciekawa hipoteza niedawno zmarłego
wybitnego polskiego elektronika Stanisława Bellerta: "przesunięcie ku
czerwieni" jest wynikiem pewnych właściwości samej przestrzeni, nie zaś
efektem ucieczki galaktyk.
Nie mogą tu przedstawiać nowych argumentów ani tym bardziej oceniać ich
prawomocności (dodam, że spotkały się z silnym oporem zwolenników teorii
klasycznej). Niemniej Czytelnik tej książki powinien sobie zdawać sprawę z
pewnej możliwości. Otóż, gdyby jednak udowodniono, że "przesunięcie ku
czerwieni" nie jest wywołane ucieczką galaktyk (czyli rozszerzaniem się
Wszechświata), całą kosmologię trzeba by budować na nowo, a być może
oznaczałoby to również rewolucję w fizyce. Co ciekawe, sam odkrywca
"przesunięcia", Edwin Hubble, nie wykluczał takiej możliwości, był bowiem
prawdziwie wielkim uczonym.
Na razie – powtarzam – teoria "wielkiego wybuchu" dalej święci triumfy,
nie wykluczone, że poradzi sobie w końcu z argumentami przeciwników.
Możemy więc spokojnie kontynuować z Ditfurthem naszą podróż w czasie.
Oto długa ewolucja pierwotnych obłoków wodoru doprowadziła między innymi
do ukształtowania się u krańców Galaktyki – Układu Słonecznego i Ziemi.
...
izat1984