Podchorazy-Jastrzebiec.pdf

Marek J. Chodakiewicz

Podchorąży „Jastrzębiec”

„Czołem ułani!” witał radośnie swych wnuków. Malcy odkrzykiwali „Czołem!” W

domu w rogu stała lanca z proporcem 24 pułku ułanów kraśnickich. Nad kominkiem wisiał

potężnych rozmiarów obraz patriotyczny, który jego syn, Hubert, wynalazł gdzieś na jakimś

wiejskim jarmarku pod Chicago. „Acha,” mawiał rozpromieniony Pan Wojciech wskazując

na obraz, „a myślą, że Hubert to głupi Amerykanin!” „To co, panie podchorąży,” żartobliwie

szydziłem sobie z niego, „Hubert to tak jak Pan. Polska dusza w nim wre, no nie?”

Natychmiast odkrzykiwał: „Ty jesteś oszołomem! Wszyscy Polacy to romantycy! Pod ścianę

z nimi!”

Ale z syna był dumny; z córki też, bo studiowała w Europie: „Przynajmniej liznęła coś

mądrego zanim zaszyła się na dzikim Zachodzie!” łypał na mnie zabawnie okiem, prostując

roztrzaskaną w wypadku samochodowym nogę i zaciągając się nieodstępnym papierosem.

Wojciech Cioromski miał specyficzne poczucie humoru. Udawał cynika i przez całe

dorosłe życie do dużego stopnia bezskutecznie walczył ze spóścizną wychowania

romantyczno-patriotycznego, które odebrał w Polsce. Poza tym był skarbnicą wiedzy o

osobach prawie zupełnie zapomnianych, a niezwykle zasłużonych dla kultury, nauki i historii

polski. Szczególnie znał się na środowisku ziemiańskim. Ale zacznijmy od początku.

Wojciech Cioromski herbu Jastrzębiec urodził się w 3 marca 1921 r. w Lesznie w

Wielkopolsce. Dzieciństwo i młodość spędził w rodzinnym majątku pod Poznaniem. „Można

było regulować zegarek, gdy lądowały samoloty.” Niedaleko było lotnisko.

W 1939 r. państwo Cioromscy zostali wysiedleni i deportowani z Poznańskiego.

Wojciech znalazł się w Krakowie. Potem przeniósł się do majątku Średnia Wieś w

Krasnystawskiem, który należał do państwa Janisławskich. Żył na wpół nielegalnej stopie,

poruszając się w środowisku ziemiańskim, podziemnym, niepodległościowym Generalnego

Gubernatorstwa. Na przykład, w 1942 r. w Warszawie przebywając w towarzystwie „białych”

Rosjan poznał Bolesława Piaseckiego z przedwojennego Ruchu Narodowo Radykalnego

„Falanga”, a ówcześnie komendanta Konfederacji Narodu.

Kiedy indziej, w Lublinie u pani Niny Rolland grał w karty z kilkoma tuzami

towarzystwa a w tym z panem Chruścielewskim z majątku Wierzchowiny i z wybitnym

prawnikiem polskim, współpracownikiem podziemia i Rady Głównej Opiekuńczej oraz

właścicielem majątku Zarzecze nad Sanem, mecenasem Jerzym Hofmokl-Ostrowskim.

Niedługo potem mec. Hofmokla zamordowali komuniści podczas rabunku dworu.

Do konspiracji właściwej pana Wojciecha wciągnął jego kuzyn, plutonowy

podchorąży Jurand Pluciński („Jurand”). Wysiedlony z majątku Lusówka w poznańskim,

„Jurand” był w Narodowych Siłach zbrojnych. Jego ciotka miała majątek w kraśnickiem.

Była zaprzyjaźniona z pp. Boduszyńskimi i Rojowskimi, którzy mieli maj. Radlin, na

pograniczu kraśnickiego i lubelskiego. W majątku przechowywała się m.in. pani Krauze,

śpiewaczka. Tam też pan Wojciech dobił do oddziału NSZ kapitana Wacława Piotrowskiego

(„Cichy”) w marcu 1944 r. Przybrał pseudonim „Jastrzębiec.”

Przez cały czas znajdował się w polu. Większość potyczek i walk jego oddział w tym

okresie staczał z komunistami. W kwietniu 1944 r. bił się z tzw. „Armią Ludową” pod

Potokiem, Marynopolem i Zakrzówkiem. Walki pierwsza i ostatnia były zwycięskie dla NSZ,

a w drugiej obie strony poniosły poważne straty. Pod Bożą Wolą „Jastrzębiec” grzał z

karabinu do sowieckich sanitariuszek, które pod ochroną ognia swoich współtowarzyszy

podpalały polskie chałupy w pacyfikowanej wsi. „Pierwszy i ostatni raz strzelałem do kobiet.

Ale nie było wyjścia!”

Bywało też inaczej. Również w kwietniu 1944 r., jako zastępca dowódcy patrolu

Romana Dżalika („Szatan”), „Jastrzębiec” ze swymi partyzantami wziął do niewoli

sowieckich skoczków pod Bychawą. „Cichy” kazał ich wypuścić. Podobnie kilka tygodni

później złapali oddziałek ex-Sowietów z niemieckich Ostlegionen . Po rozbrojeniu zwolniono

ich.

Moje ulubione opowieści Pana Wojciecha z partyzanckiego okresu są naturalnie

nieortodoksyjne. Obie dotyczą st. strzelca z cenzusem „Fali” czyli Marii „Dzidzi” Zub-

Zdanowicz z Poray-Wybranowskich. Również poznanianka i dobra koleżanka „Jastrzębca”,

Dzidzia była sanitariuszką u „Cichego”. Pewnego razu po długachnym, forsownym marszu, w

trakcie którego NSZowcy wymknęli się z niemieckiego okrążenia, „Jastrzębiec” z innymi

żołnierzami padli na ziemię na leśnej polanie i zaczęli pożerać łapczywie posiłek, który

błyskawicznie przygotowały sanitariuszki. „Tymczasem Dzidzia latała między nami, strącając

nam czapki z głów i wyzywając nas od chamów i barbarzyńców, bo z zakrytą głową nie

wypada jeść. W taki sposób kobiety bronią cywilizacji zachodniej nawet w najbardziej

ekstremalnych warunkach!”

Druga przygoda partyzancka miała miejsce w Zakrzówku. NSZowcy zalegli na noc.

W pewnym momencie „Jastrzębiec” stwierdził, że większość jego patrolu gdzieś zniknęła.

Udał się ich tropami. Okazało się, że chłopaki zabawiali się w pobliskiej stodole, która służyła

jako dom publiczny. „Ciemno było strasznie. Jeszcze oczy nie przyzwyczaiły mi się do

zmroku, gdy jakaś panienka chwyta mnie za rękę i ciągnie na siano. Nagle – groźny krzyk

przeciął powietrze i snop światła z latarki rozproszył ciemność. To Dzidzia rozpędza

rozswawolone towarzystwo. Dzięki temu uratowała mi życie, bo okazało się, że moja

pensjonariuszka była ruda i garbata!” śmiał się do łez na to wspomnienie Pan Wojciech,

waląc się w charakterystyczny sposób w wyprostowane kolano. Nota bene, wkrótce personel

wiejskiego domu rozrywki wychłostał i rozpędził por. Stanisław Łokuciewski („Mały”) z AK.

W czerwcu 1944 r. „Jastrzębiec” ukończył kurs podchorążych. Promował go płk.

Wacław Święcicki („Tuwar”). Następnie wysłano „Jastrzębca” z misją do Warszawy. Pod

koniec miesiąca widział się ze mjr. Leonardem Zub-Zdanowiczem („Ząb”). „To był dziko

odważny i równy dowódca.” „Ząb” rozkazał mu wracać na lubelszczyznę z poleceniem aby

„Cichy” natychmiast przechodził przez Wisłę na Kielecczyznę.

Po powrocie Pan Wojciech brał udział w operacji „Burza”. W tym czasie „Cichowcy”

biwakowali w lesie przez trzy dni z oddziałem partyzanckim żydowskim. Potem przemykali

się wśród uciekających na Zachód Niemców. Nie udało się przekroczyć Wisły. Na wieść o

wejściu Sowietów oddział NSZ rozpuszczono. „Jastrzębiec” z kilkoma kolegami dekowali się

w jednym z majątków.

Z lipca i sierpnia 1944 r. w pamięć wbiły mu się szczególnie dwa przypadki. Pierwszy

Sowiet, którego spotkali natychmiast zastrzelił przywiązanego do płota pięknego araba-

wierzchowca, na którym jeździł „Jastrzębiec”. „Eto na wierno łaszadź pomieszczika!” „To

napewno koń obszarnika!” Pięćdziesiąt lat potem Pan Wojciech kiwał głową z niedowiarą i

powiadał: „Taki koń! Komuniści niszczyli wszystko co piękne.” Zaraz zaczęły się w okolicy

rabunki i aresztowania. W związku z tym „Jastrzębiec” upił się tej nocy z kolegą i zaczeli

strzelać do portretów przodków – a było to w Radlinie. „Wiedzieliśmy, że nadszedł koniec

naszego świata. Lepiej było samemu ze wszystkim skończyć, niż pozwolić komunie plugawić

dorobek pokoleń.”

Za regularną Armią Czerwoną ciągnęła chmara rozmaitej chałastry, a w tym i grupy

małoletnich sierot. Byli to w większości chłopcy sowieccy zbrutalizowani wojną.

„Jastrzębiec” był świadkiem jak miejscowa milicja – składająca się w tym czasie w

większości z partyzantów niepodległościowych – aresztowała dwóch sowieckich chłopców.

Obrabowali oni i zamordowali miejscowego Żyda, który przeżył okupację niemiecką.

Sprawców przekazano NKWD. Zostali oni jednak niebawem zwolnieni i pokazali się w

okolicy dysząc zemstą.

Pod koniec sierpnia „Jastrzębiec” wyruszył w stronę Warszawy. Miał nadzieję przebić

się na pomoc Powstaniu. Nie udało się. Pod Otwockiem natknął się niespodziewanie na płk.

„Tuwara” z NSZ. Ten rozkazał mu szukać kontaktów na Berlinga. Był spanikowany terrorem.

Chciał się dogadywać z komunistami. „Jastrzębiec” wrócił do Lublina, gdzie wnet

aresztowały go NKWD i UB. Torturowano go straszliwie. „Bili mnie jak w bęben. I pytali:

‘Kto to Tuwar?’ Na szczęście nie wiedziałem jak się pułkownik naprawdę nazywa ani gdzie

przebywa. Tak mnie bili, że wszystko bym im powiedział.”

Trafił do więzienia na Zamku w Lublinie. Potem przeniesiono go do Wronek pod

Poznaniem. „Tam to był w końcu porządek, a nie burdel jak w Kongresówce! Strażnik Sikora

służył w tym więzieniu za Kaisera Wilhelma, za II RP, za Hitlera i za komuny.” Dzięki

łapówce, staraniom rodziny i organizacji podziemnej, „Jastrzębcowi” udało się uciec z

więzienia jesienią 1945 r. W Polsce nie mógł zostać. Zaopatrzono go w fałszywe dokumenty

opiewającymi na jakiegoś komunistycznego prokuratora. Wraz z kolegą, Zbyszkiem

Wilczyńskim, uciekli do Berlina.

„Berlin miasto w gruzach leży,” żartował. „Wchodzimy do kafejki, a właściwie była

to zrujnowana piwnica pod niemal całkowicie rozwaloną kamienicą, a tam całe morze

Niemaszków. Przyjrzeli nam się uważnie. Mieliśmy na sobie długie skórzane płaszcze, buty

oficerki. Nagle Niemaszki poderwali się, każdy podniósł łapę w górę i krzyknęli ‘Heil Hitler!’

Myśleli, że myśmy swoi. Człowiek się odruchowo za kaburę złapał. Tylko w mordę walić.”

Wnet Pan Wojciech dotarł do Maczkowa, do 1 dywizji pancernej PSZ. Zameldował

się w 24 pułku ułanów kraśnickich. Dowódcą jego szwadronu był porucznik Feliks Rohatyn.

Był to późniejszy głównodowodzący wojsk pancernych Izraela i brat słynnego nowojorskiego

bankiera, który doradzał prezydentowi Nixonowi. Pewnego razu, w kwietniu 1946 r., na

horyzoncie, jak okiem sięgnąć, wokół bazy 24 p.uł. zapłonęły stosy ofiarne. W ten sposób

nieskruszeni narodowi socjaliści obchodzili urodziny Hitlera. Porucznik Rohatyn rozkazał:

„Szwadron na koń” i polskie czołgi wyszły w pole rozjeżdrzając płonące stosy, a przy okazji i

świerzo zasiane i zaorane pola w promieniu 50 hektarów.

Zresztą Polscy żołnierze nagminnie odreagowywali na cywilnych Niemcach wojnę i

okupację. Przed świętami Bożego Narodzenie 1945, gdy ludność pobliskiego miasteczka

udała się z piłami i siekierami po choinki, sztab postawił pułk w stan alarmowy. „Niemcy

robią powstanie!” Ułani wyjechali czołgami i wozami pancernymi, aresztując niemal całe

miasteczko. Pognano przerażoną ludność kilka kilometrów do bazy brytyjskiej. Anglicy

zlitowali się i uwolnili „jeńców.” Podchmieleni polscy ułani odjechali, zadowoleni z siebie.

„Łapało się Niemca,” opowiadał Pan Wojciech, „i pytało: ‘Lubisz Stalina?’ Jeśli

odpowiadał twierdząco, to biło się go w mordę, bo Stalin to naturalnie kat Polaków. Jeśli

odpowiadał przecząco, to też się go biło w mordę, bo Niemaszek nie miał przecież prawa nie

lubić Alianta.” Po latach Pan Wojciech podkreślał, że „potrzebna nam była ta okupacja

Niemiec. Człowiek odreagował wszystkie horrory i upokorzenia. Z psychologicznego punktu

widzenia, to postawiło mnie na nogi po Polsce.”

Potem „Jastrzębiec” siedział jakiś czas w Anglii, a następnie – po demobilizacji –

znalazł się w USA. Osiadł Chicago. Początkowo postępował dokładnie tak samo jak reszta

emigracji niepodległościowej. „Byłem cholerny romantyk!” Przełom nastąpił jesienią 1956.

Na zebraniu „NID” koledzy Pana Wojciecha uchwalili aby iść na pomoc powstaniu na

Węgrzech. „Koniec! Odciołem się od takich mżonek.” Pan Wojciech zajął się interesami.

Wnet wybudował jedną z najbardziej poważnych firm obrotu nieruchomościami w Chicago.

Jego żona, Pani Grażyna, skoncentrowała się na rodzinie i pracy społecznej. Ród Cioromskich

za wielką wodą działał zgodnie z wielkopolską tradycją.

Odwrotnie niż większość kolegów – którzy komunę bojkotowali – jeździł już na

początku lat 60dziesiątych do PRL. Lepiej niż oni widział degrengoladę moralną

spowodowaną przez komunę. „Spotkałem kolegę oficera przedwojennego, który był kelnerem

w Hotelu Bristol. Prawie się popłakał na mój widok. Tak było na początku. A potem? Nie

dość, że ukradł mi 100 dolarów, to jeszcze doniósł na mnie do UB.”

Wiele lat później Pan Wojciech przywiózł ze sobą w odwiedziny do Polski syna

Huberta. Siedzieli w jednym poznańskich hoteli przy barze. Obok popijali jacyś miejscowi, a

w tym kobiety, najwyraźniej krewne bądź nawet żony. Nagle do towarzystwa przysiadły się

prostytutki. Były zupełnie niezażenowane i oczekiwały oferty. Miejscowi zupełnie

zrelaksowani zaczęli z prostytutkami prowadzić miłą rozmowę. Zdegustowany Hubert

odwrócił się do Pana Wojciecha, „Tato, jak to? Nie przeszkadza im, że to dziwki? Czy nie

mają szacunku do siedzących obok kobiet – swoich krewnych?” Pan Wojciech odparł:

„Hubert, to PRLowcy cholerni. Tak tutaj już jest pod komuną. Polski naszej nie ma.”

Ale podchorąży „Jastrzębiec” nie miał Polski w nosie. O rodzinnych okolicach

pamiętał i po wojnie. Pozostawał – jak powiadał – „w konszachtach z księdzem i

miejscowymi.” Stale słał jakieś dary do parafii i okolic. Kilka lat temu denerwował się czy do

parafii dotarł jakiś kilim czy dywan. Utrzymywał kontakt z krajowymi organizacjami

kombatanckimi, a w tym ze Związkiem Żołnierzy NSZ, który wspomagał. W Chicago też

pozostawał czynny społecznie. A właściwie oddelegował do tego swą żonę, panię Grażynę.

„Grażyna idzie Polskę zbawiać!” krzyczał za nią z kuchni, gdy wychodziła na jakieś

polonijne zebranie. Jak zwykle udawał, że go nic nie obchodzi. Ale wykładał pieniądzę na

opozycję antykomunistyczną, na „Solidarność,” na Kościół.

Dla mnie był zawsze niesamowicie życzliwy. Nie tylko dzielił się opowieściami i

dokumentami, ale również ciągał po kolegach. „Chodź, idziemy na śniadanie u

pułkowników.” To dzięki niemu poznałem śp. płk. Jana Jurewicza i innych. Zawsze można

było się coś nowego dowiedzieć, coś nowego usłyszeć.

Organizowane przez Pana Wojciecha spotkania towarzyskie (wiek przeciętny

uczestników 87 lat) pomogły mi nie tylko nauczyć się nowych spraw z historii Polski. Były to

również lekcje w historii osobistej.

Było to towarzystwo hermetyczne. Tym ludziom skończył się świat w 1939 albo

1945. Opowiadali o tym świecie stale. Mecenas Jerzy Przyłuski wspominał jak było u mego

pradziadka w Wilnie w 1929 r. Jan Jurewicz opowiadał jak poznał generała Taczanowskiego,

dowódcę z powstania styczniowego, oraz inż. Adama Doboszyńskiego, przyjaciela mej

rodziny. Robert Lewandowski wspominał o zabawach w Brukseli ze śp. Wojtkiem Ostoją,

którego znałem z Kalifornii. Inny gość był spokrewniony z generalskim synem Markiem

Januszajtisem, który o mało nie ożenił się z siostrą mego wice-rodzica Zdzicha

Zakrzewskiego. Jan Zamoyski opisał okoliczności zabicia przez Niemców brata stryjecznego

mojej babci, Janusza Cieszewskiego, który zarządzał przedsiębiorstwami przemysłowymi w

jego Ordynacji.

Tym sposobem zbierałem okruchy historii do kupy: I to wszystko dzięki Wojciechowi

Cioromskiemu. W zamian wymagał abym przyprowadzał do niego w odwiedziny młodzież

polską. Pohukiwał na nich po swojemu. Zanim jeszcze przekroczyli próg jego domu krzyczał:

„Czy ma Pan rodziców w PRL? Tak? Proszę ich natychmiast rozstrzelać! To PRLowcy! Nie?

To jeszcze gorzej! To znaczy, że są oni romantykami i oszołomami. Pod ścianę!

Natychmiast!” Większość była zaszokowana i obrażona. Tylko nie liczni rozumieli o co

chodzi i lubowali się w tych wizytach.

Podchorąży „Jastrzębiec” zmarł 13 sierpnia 2003. Zawsze będę pamiętać komplement

jaki od niego dostałem przy okazji naszego ostatniego spotkania: „Marek, ty też jesteś

oszołomem, tylko bardziej inteligentnym.” I będę pamiętać, że wybaczał mi zawsze, że

tytułowałem go „Panie Podchorąży” mimo, że dosłużył się porucznika.

Marek Jan Chodakiewicz

15 maja 2004

Washington, DC

www.iwp.edu

(Na podstawie notatek z wielogodzinnych rozmów, 12 maja 1994, 25 października 1996 i 10

marca 1997, oraz wielu spotkań i pogawędek telefonicznych między 1994 a 2002).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: