Iza Herszel
ZAGADNIENIE 7.
A) CHARAKTERYSTYKA SŁOWNICTWA POLSZCZYZNY PRZEDPIŚMIENNEJ
T. Lehr-Spławiński zaznaczył zakres słownictwa przedpiśmiennego. W jego skład wchodzą:
1. wyrazy dot. życia duchowego np. duch, dusza, rozum, czucie, wiara, nadzieja, wiedza, myśl, żal, wstyd, wola…
2. wyrazy dot. życia religijnego i moralnego np. bóg, czart, grzech, prawda, wina, kara.
3. wyrazy związane z poglądami na życie np. byt, śmierć, trud, ład, czas, życie, stan.
4. wyrazy nazywające właściwości człowieka np. starość, młodość, sława, chwała, moc, siła, dobry, zły, głupi, łagodny, srogi…
5. wyrazy odnoszące się do budowy ciała np. głowa, ręka, noga, ramię, kark, czoło…
6. wyrazy określające właściwości fizyczne np. chudy, tłusty, łysy, modry, zdrów, czarny, biały, chory, modry…
7. wyrazy dot. życia rodzinnego i organizacji społecznej np. ojciec, matka, ksiądz, stryj, wuj, wojewoda, starosta, sejm…
8. wyrazy związane z gospodarstwem np. izba, karczma, brona, sierp, kosa, pasterz…
9. wyrazy dot. przyrody, fauny i flory, nawodnienia, powierzchni ziemi np. jezioro, potok, jodła, wrona, jaszczur, sól, miedź, siarka, góra, dół, pole, morze, lipa, kleń…
Zapewne istniały także czasowniki, przyimki i spójniki, ale ich przykładów badacz nie podaje.
B) ZASOBY LEKSYKALNE DOBY STAROPOLSKIEJ I ICH ROZWÓJ
(ok. 15000 haseł)
Baza słownictwa z tamtych czasów jest ograniczona ze względu na ograniczoną dostępność materiałów. Materiał badawczy stanowią głównie teksty pisane literackie, dużo rzadziej – mówione. Źródło może tworzyć między innymi Słownik staropolski (niedokończony), który miał odzwierciedlać stan średniowiecznego słownictwa.Autor interesuje się głównie słownictwem rozwojowym, a wiec takim, które ulegało przemianom na przestrzeni lat.
1. Zawołania szlacheckie zwane kiedyś kiczem tj. krzykiem (zw. z ustrojem szlacheckim, znak powinowactwa zwołujący krewnych na zebranie. Stanowiły niemal godło rodowe.)
Typy zawołań:
A) od nazwy miejscowości rodowej np. Leliwa, Rawam Brzezina, Pilawa,
B) osobowe od wybitnego członka rodu np. Grzymała, Lis, Taczała, Rogala, Poraj.
C) sugerujące pierwotną obcość, np. Prus, Sas, (tu także imiona np. Awdaniec)
D) zw. z rzeczą, która weszła w tradycję rodową np. Cholewa, Grabie, Chełm…
E) stanowiące okrzyk, wezwanie wojenne np. Do Łęga, Do Liwa itp.
2. Słownictwo nazw urzędów (wg wzorów monarchii frankońskiej):
a) czestnik lub cześnik (nazwa ogólna urzędowego dostojeństwa); b) wojewoda- najstarsza nazwa urzędnicza (jego zastępca – podkomorzy); c) żupan - pełnił służbę grodową (pod wpływem łac. wyparty przez kasztelana), d) Kanclerz i podkanclerzy – redagowali pisma dworskie przy pomocy podwładnych notariuszów i pisarzy. e) Marszałek – pierwotnie zarządca stajni, potem dworu; przewodniczący w senacie, f) Sędzia i podsędek, włodarz (rządzący w grodzie i powiecie), g) starosta i burgrabia (funkcje administracyjne); h) podskarbi – rządzi finansami państwa, i) celnicy i ciądzacze, ciążebnicy- niscy urzędnicy służby skarbowej; j) Miecznik, chorąży, k) łowczy, podłowczy, myśliwi, łowcy, sokolnicy, podstoli, krajczy – rozrywki myśliwskie i obsługa podczas podawania posiłków; l) kuchmistrz – nadzór nad kuchnią, ł) Cześnik – zadbanie o napoje i trunki, m) wójt i ławnicy (sędziowie) – zarządzali miastem (potem zastapiła ich rada, wybierając burmistrzów spośród rajców. n) cekmistrz, ceklarz – straż miejska, o) butel, butyr – pachołek, p) biegun i ciekacz – gońcowie.
*** Pewne nazwy zawodowe zupełnie zaginęły np. aftarz, bartnik czy browarz, bartnik,
Budnik, bakałarz, apotekarz, brakarz (wymiana pieniędzy), bębennik itp.
3. Nazwy pokrewieństwa i związków rodowych (potem mniej):
Np. dziś już nieużywane: macierz, bracieniec, braciec, wnęk, przewnuk, snecha (synowa), zołwica (siostra męża), świekr (ojciec męża), jątrew (żona brata męża), stryk (brat ojca), szczurza (brat żony), naciot (mąż ciotki), świostka (siostra lub matka żony) itp.
4. Liczne nieobecne już dziś wyrazy dotyczące ubioru:
a) ubrania np. gzło lub czacheł (koszula płócienna), rucho (suknia kobieca), podwika (welon), jaka (kaftan), nogawice (spodnie), chomelka (przepaska); Czapika lub biret (nakrycie głowy mężczyzn); bursa (mieszek na pieniądze) itp.
b) materiały np. adamaszek, aksamit, altembas, bisior, cendet, czemlet, cyndalin…
5. Nazwy danin, podatków i opłat (tzw. biernie):
opole – danina składana przez zespół administracyjny kilku wsi, podworne, narzaz – podatek od dworu, łanowe – podatek od ziemi, podymne – podatek od dymu z chaty wiejskiej, osep, sep – podatek od zboża, pogłówne – podatek od osoby pochodzenia cygańskiego, tatarskiego lub żydowskiego, cło ( za przejście za granicę); czopowe (opłata od napojów); obraz (opłata pobierana przy wymianie pieniędzy); nastawa (danina od miodu).
6. Nazwy usług: np. gród (przy budowie zamku), straż, starża, stróża (przy czuwaniu na zamku), podwoda, przewód, powóz ( przy transportowaniu ważnej osoby), pokłon (podczas wizyty u pana) itp.
7. Nazwy opłat sądowych: np. czesne, potoczne, prawidlne, tresne, niestanne, bite, chąsiebne (za kradzież), głowę (za zabójstwo). Istniało także wiele innych opłat…
8. Nazwy miar i wag: czwiertnia – miara ciał sypkich, dzieli się na korce lub korczyki, achtel – miara ciał płynnych, zwana też kłodą, stągwią lub sądem. Centnar, centner – miara ciężaru dzieląca się na kamienie, a te na funty. Sążeń, łokieć, piędź, stopa, cal, ziarno – miary długości,
9. W średniowieczu tworzy się język prawniczy (np. prawo preambuliczne: prawo, zakon, obrzęd, mir, władca, władyka, wielkorządca, opole, powiat, darowizna, przedaż, miasto, wieś, prawo prywatne: rekowiny, małżeństwo, posag, rękojmia, spadek, ślubienie; prawo karne np. wina, kaźń, rozbój, krzywda, uraz, chromota; zakres procesowy: pozew, dowód, potyczka, powód, sapierz,, przysąd, nagana, swar, ciążenie, grabienie.
10. Powstaje słownictwo specjalistyczne budowniczych i górników (XII wiek) – np. buda (nędzny dom); chyżek (domek), jatka (namiot, kram), trzem (sala); chłodnica (altana).
11. Powstaje bogate nazewnictwo roślin, zwierząt i minerałów. ( całe średniowiecze).
UWAGI:
ð Synonimika w słownictwie średniowiecza jest jeszcze słaba, w szczególności w porównaniu z bogatą synonimiką łacińską.
ð Zasób semantycznych pewnych wyrazów jest jeszcze nie do końca ukształtowany (metoda: porównanie z XVI wiekiem). Ulega on przeobrażeniom (wiele wyrazów zyskuje nowe znaczenia, a traci pierwotne).
ROZWÓJ SŁOWNICTWA DOBY STAROPOLSKIEJ:
Życie wyrazów – wewnętrzne ruchy rozwojowe w zasobach słownictwa.
A) wychodzenie z użycia wyrazów zapomnianych np. bydło jako byt, cka jako deska, pkieł jako piekło, rzeciądz jako łańcuch, sprawiedlnośc jako sprawiedliwość, trzem jako pałac, uwłoctwo jako obelga czy zamętek jako smutek (podobnie w przypadku niektórych czasowników i przymiotników),
B) wchodzenie w życie wyrazów nowoutworzonych (zwłaszcza w terminologii prawniczej, lekarskiej, w nazwach miar i wag, teologii). = często niejednoznaczne z zapożyczeniami; np. bożstwo, człowieczeństwo, dobro, pokłonić, zło, wszechmogący.
C) Zmiana zabarwienia uczuciowego wyrazu lub zmiana jego znaczenia (zawężenie/ poszerzenie znaczenia: skutek= czyn, potem też wynik ; kmieć = wysoki urzędnik; potem członek starszyzny wiejskiej).
C) ZASOBY LEKSYKALNE DOBY ŚREDNIOPOLSKIEJ; SŁOWNICTWO RÓZNYCH ZAKRESÓW; ROZWÓJ SYNONIMIKI I TZW. ŻYCIE WYRAZÓW.
(ok. 35000 – 60000 haseł – wg różnych słowników)
· Choć podana liczba haseł jest trzykrotnie większa, wolno tylko przypuszczać, że słownictwo w dobie średniopolskiej podwoiło się (nie znamy bowiem wszystkich dziedzin życia doby staropolskiej).
· Przyczyny rozwoju haseł:
ð podniesienie roli języka ogólnonarodowego,
ð ilościowe i jakościowe bogactwo piśmiennictwa artystycznego oraz naukowego,
ð poszukiwania nowych środków komunikacji werbalnej.
1. Słownictwo różnych zakresów:
· proces rozwoju nazwisk rozpoczęty w dobie staropolskiej kształtował się ostatecznie w dobie średniopolskiej:
° w XVI i XVII wieku ustalają się nazwiska odmiejscowe na – ski. Do II poł. XVI wieku zdarzały się jednak przypadki, że bracia mieszkający w innych miejscach inaczej się nazywali. Ze zmianą majątku zmieniały się nazwiska. W momencie, kiedy uznano nazwisko za wyraz określający rodzinę, a nie nazwę odmiejscową, wszelkie wahania zniknęły. Nazwisk na –ski nie nosiła tylko szlachta, czasem także mieszczanie i chłopi, co oburzało szlachtę.
° Nazwiska na –owski wynikające z przekształcenia – ski. Szlachta chciała być wyjątkowa, więc zamieniała nazwiska np. z Kozie Rogi lub Kozieroski na Kozierowski. Była to maniera ortograficzna.
°...
Zulka20