Rola mecenatu.doc

ROLA MECENATU KULTURALNEGO W ROZWOJU JĘZYKA POLSKIEGO

Mecenat można rozumieć jako:

·         Opiekę nad artystą – opiekę nad dziełem,

·         Patronat sprawowany przez jednostkę – patronat zbiorowości (np. miasta, instytucje),

·         Opiekę bezpośrednią, osobistą, np. włączenie twórcy do otoczenia mecenasa ,

·         Mecenat jawny – mecenat sekretny (dyskretne przekazywanie artyście odpowiednich walorów)

·         Zamówienie dzieła i zapłata

·         Aktywny udział mecenasa w procesie powstawania dzieła – albo bierne oczekiwanie na rezultat

·         Wywoływanie zmian, np. w stylu artysty, np. stylu epoki (np. styl „piastowski”, „zygmuntowski”, „Wazów” itp.)

·         Mecenat to złożone zjawisko społeczne, obejmujące zbiór podmiotowych i rzeczowych relacji zachodzących między współuczestnikami określonej kultury (no artystycznej, literackiej, naukowej)

·         Społeczne skutki działań różnych typów mecenatu to np. kształtowanie nowych mów i wzorców, które w określonych sytuacjach stają się obowiązującą normą kulturową.

Mecenat nad piśmiennictwem i książką w dawnej Polsce. (P. Buchwald – Pelcowa)

·         Klasyczny model mecenatu ukształtowany został w antycznym Rzymie. Mecenat – nazwa pochodzi od imienia żyjącego w czasach Oktawiana Augusta Caiusa Cilniusa Maecenasa, opiekuna artystów, zwł. pisarzy, m. in. Horacego. Późniejsze epoki odeszły od jego wzoru i zaczęto stosować rozmaite formy patronatu nad twórczością. W średniowieczu np. zapoczątkowano (trwający aż do baroku) zwyczaj zatrudniania pisarzy i poetów w kancelariach monarchów oraz dostojników świeckich i kościelnych w charakterze skrybów lub sekretarzy (co, jak wielokrotnie powtarzał prof. odrzucił imć Kochanowski). Część z nich pełniła funkcje bardziej godne – dyplomatów, oratorów, preceptorów dzieci królewskich, książęcych itp.

·         Inny rodzaj mecenatu polegał na ułatwianiu artystom rozwoju intelektualnego. Opłacano więc protegowanym wyjazdy na studia, fundowano stypendia, stwarzano możliwości przebywania w towarzystwie uczonych, zapewniano dostęp do biblioteki, do książek. Marcin Bilski w dedykacji „Żywotów filozofów” z 1535 roku wyraził właśnie za to wdzięczność Piotrowi Kmicie.

·         Równie ważne było zachęcanie do aktywności twórczej, do pracy literackiej, naukowej czy artystycznej, choćby przez tworzenie odpowiedniego klimatu, a nawet wykazanie zainteresowania sztuką lub literaturą. Tak właśnie współcześni odczuwali zasługi Zygmunta II Augusta. Wychwalali go więc Mikołaj Rej, Łukasz Górnicki w przedmowie do „Dworzanina”.

·         Mecenat znany już od najdawniejszych czasów w Polsce. Najstarsze kroniki sporządzane były na zamówienie władców i głównie po to, by służyły ich interesom. Tak było w przypadku „Kroniki” Galla Anonima (ku czci Bolesława Krzywoustego), czy Wincentego Kadłubka (dla Kazimierza II Sprawiedliwego).

·         Bardziej wyraziste przejawy mecenatu spotykamy dopiero w późniejszych okresach polskiego średniowiecza.

·         Czasy Kazimierza Jagiellończyka to okres rozwoju Akademii Krakowskiej i wzrostu znaczenia Krakowa. Opiekunami jego synów byli wybitni intelektualiści, np. Jan Długosz, czy Filippo Buonaccorsi zwany Kallimachem.

·         Rozkwit mecenatu w Polsce przypada na okres panowania Zygmunta I Starego. Czyny króla sławił np. Paweł z Krosna, na jego dworze pojawili się Andrzej Krzycki i Jan Dantyszek. Łaskami króla cieszył się też Rej. Opiekunem A. Frycza Modrzewskiego był prymas Jan Łaski, potem Zygmunt August. Rejem opiekował się Tęczyński, wojewoda sandomierski. Klemens Janicki – syn chłopski z Januszkowa. Początkowo zaopiekował się nim Krzycki, który będąc biskupem płockim osobiście patronował renesansowej przebudowie Pułtuska. Krzycki zachęcił młodego poetę do pracy nad portretami arybiskupów gnieźnieńskich. Po śmierci Krzyckiego Janicjuszem zaopiekował się Kmita. Dzięki pomocy nowego mecenasa Janicki mógł wyjechać do Włoch na studia.

·         Tomicki – opiekował się artystami. Tomicki zgromadził bardzo cenną bibliotekę, a jako opiekun Akademii Krakowskiej troszczył się o odpowiednie podręczniki dla wychowanków, także z grecystyki i hebraistyki. Pod jego patronatem zgromadzono wielki zbiór dokumentów (oraz tekstów literackich) do dziejów Królestwa – słynne „Acta Tomiciana”.

·         Zygmunt August, bardzo zainteresowany pracami pisarzy, poetów i uczonych, co zauważono także poza granicami kraju, kontynuował dobre tradycje z czasów Zygmunta i Tomickiego. Pomagali mu w tym Padniewski oraz Myszkowski. Najpełniejszy opis aury na dworze Zygmunta Augusta oddaje Górniki w „Dworzaninie polskim” zadedykowanym królowi: „za żadnego polskiego króla tak wiele uczonych ludzi nie było”.

·         Kochanowski miał swój epizod dworski u Zygmunta Augusta. Napisał wówczas „Zgodę” a potem „Satyrę albo Dzikiego męża”. Po śmierci króla zrezygnował jednak z beneficjów kościelnych(miał niższe święcenia kapłańskie) oraz pożegnał się z dworem.

·         Z czasem zaczęło się pojawiać zobojętnienie możnych wobec nauki i piśmiennictwa. Coraz trudniej było o mecenasa. Na przełomie XVI i XVII wieku słabło także, rozbudzone w czasach renesansu, zainteresowanie poważnymi publikacjami. Czasy potrydenckiego katolicyzmu i stabilizacja wyznań protestanckich przyniosły zaostrzenie kontroli nad piśmiennictwem. Taka atmosfera przyniosła większą ostrożność pisarzy i nasilenie autocenzury, wpłynęła też na poczynania mecenasów i patronów, skłaniając ich do rozwagi w postulowaniu i popieraniu twórców i ich dzieł.

·         Zygmunt III Waza – wówczas Zamoyski bardzo działał. Jego czyny opiewał Szymonowic (Simonides). Poeta zyskał sobie sławę poza granicami kraju, do czego jednak przyczyniły się także talenta dyplomatyczne Zamoyskiego oraz jego dbałość o propagandę prowadzonej przez siebie polityki i własnej postaci jako wybitnego męża stanu i wodza. Mecenat królewski w XVII – wiecznej Polsce – Zygmunt III Waza nie interesował się zbytnio piśmiennictwem. Obdarzył Szymonowica nobilitacją, ale na prośbę Zamoyskiego. Mimo tego z dworem dwóch pierwszych Wazów związani byli Skarga i Maciej Kazimierz Sarbiewski.

·         Najwybitniejszymi mecenasami tego okresu byli J. A. Załuski oraz jego brat Andrzej Stanisław. Odegrali doniosłą rolę w podnoszeniu stanu ówczesnej kultury. Stworzyli Bibliotekę Publiczną Załuskich i skupili wokół niej liczne grono ludzi zainteresowanych piśmiennictwem, książką i ogólnie kulturą.

·         Lata 1757 – 1763 August III przebywał ze swym dworem głównie w Warszawie, co przyniosło ożywienie życia kulturalnego i podniosło rangę miasta.

·         Znaczenie Warszawy wzrosło po elekcji w 1764 r. Stanisława Augusta Poniatowskiego. Jego panowanie przyniosło wiele zmian. Powołał Szkołę Rycerską, do której głównie uczęszczała mniej zamożna młodzież szlachecka, a także Komisję Edukacji Narodowej (1773). Nowa organizacja szkolnictwa oraz reforma Akademii Krakowskiej i Wileńskiej przyczyniły się do powstania wielu ciekawych prac naukowych i zwiększenia liczby tłumaczeń. Sejm Delegacyjny, który w roku 1773 zatwierdził traktat rozbiorowy, powołał jednocześnie do życia Komisję Edukacji Narodowej, powierzając jej całokształt prac, związanych z organizacją szkolnictwa. KEN zreformował Akademię Wileńską i Krakowską, nadając im równocześnie nazwy odpowiednio Szkoły Głównej Litewskiej i Koronnej. Król powołał także „Monitor” wzorowany na ang „Spectatorze”, czasopismo szerzące idee oświeceniowe. Ważną rolę wówczas odgrywał także stały Teatr Narodowy. Już we wczesnych latach swojego panowania Stanisław August spotykał się często z Krasickim, Bohomolcem, Naruszewiczem. Bywał też na zebraniach Towarzystwa Przyjaciół Kilku. Pod koniec 1771 te spotkania przybrały postać obiadów czwartkowych, nazywanych także „literackimi”, „uczonymi” lub rozumnymi”, urządzanych do 1782. Oprócz Krasickiego, Naruszewicza, Trembeckiego (uznawanego za głównego poetę nadwornego) i Bohomolca, bywali na nich także m. in. Konarski, A. K. Czartoryski, I. Potocki, Józef Wybicki i in. w czasie obiadów czytywano własne teksty i dyskutowano nad nimi, a król zachęcał autorów do podejmowania prac, które szczególnie cenił: tłumaczeń wybitnych twórców antycznych (Horacy, Tacyt) i klasyków francuskich oraz opracowania historii Polski. W kręgu pisarzy ze środowiska jezuickiego pozostających pod patronatem króla, powstało w 1770 roku czasopismo literackie „Zabawy Przyjemnie i Pożyteczne”, które stało się organem obiadów czwartkowych.

·         W roku 1740 Stanisław Konarski założył, „Collegium Nobilium”. Była to szkoła elitarna, wyłącznie dla młodzieży szlacheckiej. Charakteryzowała się nowoczesną myślą pedagogiczną, kształceniem wszechstronnym, a także wychowywaniem w duchu patriotyzmu i obywatelskiej troski o ojczyznę. Utworzenie tej szkoły zapoczątkowało reformę szkolnictwa, do której w następnych latach dołączyli jezuici. Powołano też „Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych”, które zajmowało się zaopatrywaniem szkół w podręczniki dostosowane do nowego, zreformowanego programu nauczania. Program ten, wyrastający z oświeceniowego racjonalizmu i empiryzmu, zmierzał do wykształcenia i wychowania obywateli umiejących godzić szczęście indywidualne z dobrem zbiorowości, zdolnych do obrony ojczyzny i do pracy dla niej, tolerancyjnych i odrzucających stare przesądy i uprzedzenia stanowe

·         Szkoła Rycerska zwana także Akademią Szlachecką Korpusu Kadetów, była pierwszą w Rzeczypospolitej szkołą państwową, założoną w Warszawie w 1765r. przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Przeznaczona była głównie dla ubogiej młodzieży szlacheckiej. Miała za zadanie przygotowywać młodzież do służby wojskowej i do urzędów cywilnych, wychowując ją w duchu miłości, patriotyzmu i poświęcenia dla kraju. Nauka trwała 4 lata kształcenia ogólnego wraz z nauką języków obcych i 2 lata zawodowego, uzupełniane jazdą konną, szermierką itp.. Kadrę pedagogiczną tworzyli w części oficerowie wykładający teorię i prowadzący ćwiczenia wojskowe, w części - profesorowie realizujący program obejmujący historię, geografię, prawo, ekonomię, języki nowożytne. Komendantem Szkoły Rycerskiej był książę Adam Kazimierz Czartoryski, także autor „Katechizmu Kadeckiego” (przeznaczonego dla uczniów, zbioru wskazań z zakresu etyki indywidualnej i obywatelskiej). Do jej wychowanków należeli, m.in.: T. Kościuszko, J. Jasiński, M. Hauke, J. Ursyn Niemcewicz, K. Kniaziewicz, J. Sowiński. Szkoła została rozwiązana decyzją władz zaborczych 30. XI. 1794 r.

·         Królewski mecenat obejmował także malarzy, rzeźbiarzy, architektów. Po abdykacji króla narzekano na brak mecenasów.

Mecenat literacki i artystyczny w XIX i XX wieku (Alina Kowalczykowa).

·         Relacje bezpośrednie – opiekun – podopieczny ustępowały szybko takim formom jak nieregularne wsparcie finansowe, stypendia na studia, wynagrodzenie za pracę i dzieło.

·         W Polsce przestał istnieć mecenat królewski, a arystokratyczny zaczął przemieszczać się z miast do ośrodków prowincjonalnych.

·         Dla pierwszego piętnastolecia Królestwa Polskiego istotną i nową w dziejach polskiej sztuki rzeczą jest wielka rola mecenatu rządowego, którą przeciwstawić można dawnej roli mecenatu królewskiego. Nowy mecenat miał na celu dobro publiczne, dawny – dobro jednostki. Po upadku powstania listopadowego, w latach 1832 – 1856, zarówno względy polityczne jak i emigracja wielu potencjalnych mecenasów sprawiły, ze polityka kulturalna Królestwa znalazła się w rękach Petersburga.

·         W pierwszym ćwierćwieczu patriotyczna działalność mecenaska zmierzała do tworzenia warunków sprzyjających nauczaniu. Dlatego fundowano np. szkoły – i tak  dziełem fundacyjnym, założonym przez Tadeusza Czackiego, było słynne Liceum Krzemienickie, zakupiono do niego np. bibliotekę pozostałą po Stanisławie Auguście.

·         Zaczął rozwijać się mecenat zbiorowy – np. 1800 – 1832 Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, które zajmowało się np. gromadzeniem zbiorów muzealnych, a na jego zebraniach dyskutowano o rozprawach z dziedziny humanistyki. Organizowano także konkursy, pierwszy, na napisanie tragedii ogłoszono w 1803 r.

·         Czasy powstańcze nie sprzyjały rozwojowi sztuki. Mecenasi na obczyźnie dbali przede wszystkim o dzieła wpierające tradycję i patriotyzm. Monumentalnym dziełem Wielkiej Emigracji stała się przede wszystkim Biblioteka Polska w Paryżu,

·         Paramecenacki charakter miały w Polsce instytucje „salonów literackich” ale także redakcje czasopism, które stanowiły miejsce stałych spotkań, umożliwiały wymianę poglądów i kształtowanie opinii. Redakcje nie mogły zapewnić wsparcia wszystkim, podejmowano jednak wysiłki by kształcić artystów. Np. Norwid wyjechał na zagraniczne studia rzeźbiarskie dzięki finansowej pomocy redakcji „Biblioteki Warszawskiej.

·         W 1871 r. Towarzystwo Naukowe Krakowskie przekształciło się w Akademię Umiejętności, której plany ograniczono do prac naukowych. Obejmowały one jednakże także finansowanie nowych edycji piśmiennictwa staropolskiego (w 1889 r powstała np.: „Biblioteka Pisarzy Polskich”) oraz dotowanie nowych wybitnych dzieł z zakresu badań nad literaturą.

·         W wieku XIX, rozrastały się, obok niewystarczającego mecenatu „rządowego”, inne formy mecenatu zbiorowego. Dla opisu tego zjawiska używa się także terminów „mecenat społeczny”, „publiczny”, „środowiskowy”.

·         Już od XIX wieku dużą rolę odgrywały także „towarzystwa miłośnicze”. Działalność ich gromadziła zbiorów z określonego zakresu, podejmowania różnych działań w celu popierania rozwoju sztuki czy instytucji ją popierających. Np. 1817 – Towarzystwo muzyczne w Krakowie, 1854 – Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych. W 1886 we Lwowie powstało Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza.

·         Powstające w XIX wieku towarzystwa literackie stawiały przed sobą głównie cele ideowe, choć w kraju – na miarę skromnych funduszy, które posiadały – próbowały także organizować, raczej jednak bez powodzenia, materialną pomoc dla starych pisarzy i ich rodzin. Większymi funduszami dysponowała dopiero Warszwska Kasa Przezorności i Pomocy dla Literatów i Dziennikarzy, założona w 1899 (pierwszy prezes – Henryk Sienkiewicz). Niezbędne środki czerpała z darowizn, składek i organizowanych imprez. W 1914 roku wydzielono w niej Fundusz im. Elizy Orzeszkowej „na nagrody dla literatów Polaków”.

·         Mecenat w II RP zmienił się nieco. Krakowska Akademia Umiejętności przekształciła się w PAU, co podkreślało jej ogólnonarodową rangę. W tym czasie pojawiły się dwa nowe zjawiska społeczne – świadomość potrzeby ratowania ocalałych skarbów kultury narodowej.

·         Fundusz Kultury Narodowej powstał z inicjatywy Józefa Piłsudzkiego w  1928 i obejmował swą działalnością literaturę i sztukę. Udzielał stypendia pisarzom, instytucjom i towarzystwom naukowym.

·         Dzieje i formy mecenatu zmieniały się wraz z historią Polski. Po epoce dominacji mecenatu arystokratycznego, wraz ze zmianą układu społecznego u progu XIX w. , funkcje opiekuńcze zaczęło pełnić także mieszczaństwo. Jednak w związku z brakiem państwowości miał ten mecenat charakter szczególny, niezwykle mocno nacechowany ideowo, stanowił ważny składnik etosu patrioty. Ocalić dawną kulturę i współczesne talenty, by Polska przetrwała i mogła zmartwychwstać – tak patetycznie, ale i prawdziwie, można by ująć ówczesną, trwającą aż do 1918 r., koncepcję działalności mecenackiej. Główna zmiana nastąpiła po odzyskaniu niepodległości: jakby uznano, że czas zerwać z dobroczynnymi „miłośnikami”, filantropią i zależnością artysty od donatora. Pojawił się mecenat państwowy – jak zawsze ubogi i ostro krytykowany. Mecenat prywatny, przez wieki nadający sens temu pojęciu, praktycznie zaczął zanikać.

1