Von Kempelen i jego wynalazek.pdf

Von Kempelen i jego wynalazek

o nadzwyczaj drobiazgowej i sumiennej pracy, której autorem jest

Argo, nie mówiąc już o streszczeniu zamieszczonym w ,,Silliman’s

Journal” wraz ze szczegółowym sprawozdaniem ogłoszonym

niedawno przez porucznika Maury - nie posądzi mnie zapewne nikt,

jakobym, kreśląc tych kilka ulotnych uwag o wynalazku von

Kempelena, miał zamiar rozpatrywać go z naukowego punktu widzenia.

Chciałbym po prostu powiedzieć najpierw nieco o samym von Kempelenie (z

którym przed kilku laty miałem zaszczyt zawrzeć przelotną znajomość), ile że

wszystko, co go dotyczy, nie jest w obecnej chwili bez znaczenia; po wtóre zaś

rozważyć ogólnikowo wyniki tego odkrycia.

Godzi się jednakowoż poprzedzić te moje pobieżne spostrzeżenia

stanowczym zaprzeczeniem powszechnego już, jak się zdaje, poglądu

(zaczerpniętego, jak zwykle w takich razach, z dzienników), jakoby to odkrycie,

acz bezsprzecznie zdumiewające, nie było poprzednio przez nikogo brane pod

uwagę.

Dość zajrzeć do Dziennika Sir Humphreya Davy’ego (Cottle and Munroe,

Londyn, 150 str.), by na stronie 53 i 82 znaleźć dowód, że ten znakomity chemik

nie tylko powziął pomysł, o którym jest mowa, lecz zdążył nawet poczynić

niemałe postępy drogą doświadczalną w tej samej analizie, z której tak świetnie

wywiązał się obecnie von Kempelen. Nie czyni on wprawdzie o tym nigdzie

najlżejszej wzmianki, wszelako nie ulega wątpliwości (oświadczam to bez

wahania i mogę dowieść w razie potrzeby), że przynajmniej pierwsze bodźce,

które nasunęły mu myśl o podobnym przedsięwzięciu, zawdzięcza owemu

Dziennikowi . Nie mogą się powstrzymać od przytoczenia stamtąd dwu ustępów

z wywodami matematycznymi Sir Humphreya, aczkolwiek wchodzą one już w

zakres techniczny.

Ponieważ nie mamy potrzebnych czcionek ze znakami algebraicznymi, a Dziennik jest

dostępny dla wszystkich w Athenaeum Library, przeto pomijamy w tym miejscu niewielki

ustęp z rękopisu Mr Poego (przyp. wydawcy).

Artykuł z „Courier and Enquirer”, który obiega obecnie całą prasę i

chciałby przysądzić ów wynalazek Mr Kissamowi z Brunswicku, stan Maine,

wydaje mi się, mówiąc otwarcie, z niektórych względów nieco podejrzany,

aczkolwiek nie zawiera niczego niemożliwego lub nazbyt nieprawdopodobnego.

Zbyteczną byłoby rzeczą wdawać się w szczegóły. Zdanie moje o tym artykule

opiera się głównie na jego tonie. Jest w nim coś nieszczerego. Ktoś, kto zdaje

sprawę z faktów, rzadko rozwodzi się - jak to czyni Mr Kissam - szczegółowo

nad datami i określaniem miejscowości. Ponadto, jeżeli Mr Kissamowi pomysł

tego odkrycia zaświtał w czasie przez niego podanym - to znaczy jakieś osiem

lat temu - to czemuż nie postarał się niezwłocznie zagarnąć olbrzymich korzyści

- które nawet dla najpospolitszego głupca leżały jak na dłoni - bodaj dla siebie

samego, jeżeli już nie dla całego świata? Wydaje mi się rzeczą najzupełniej

niewiarygodną, ażeby człowiek, nie pozbawiony zdrowego rozsądku,

dokonawszy - jak to Mr Kissam o sobie utrzymuje - takiego wynalazku, mógł

postępować potem jak niemowlę lub jak kiep czy jak sowa - co właśnie Mr

Kissam miał rzekomo uczynić. Przy tym nasuwa się pytanie, kto to jest ten Mr

Kissam i czy cały artykuł w „Courier and Enąuirer” nie jest wytworem

obliczonym na hałaśliwą sensację. Niepodobna zaprzeczyć, iż trąci przeraźliwie

księżycową bujdą. Nie wymagam wcale, by liczono się zbytnio z mym

skromnym zdaniem; gdybym jednak nie wiedział z doświadczenia, jak łatwo

uczeni dają się wyprowadzić w pole, ilekroć chodzi o sprawy leżące poza

obrębem ich zwyczajnych badań, byłbym wielce zdumiony, dowiadując się, iż

tak znakomity chemik, jak profesor Draper, może poważnie zastanawiać się nad

pretensjami, jakie Mr Kissam (a może Mr Quizzem?) rości sobie do tego

odkrycia.

Wróćmy jednakże do Dziennika Sir Humphreya Davy’ego. Broszurka ta

nie była przeznaczona dla publiczności, nawet po zgonie autora, jak o tym każdy

obeznany nieco z twórczością pisarską może się sam przekonać, zastanowiwszy

się bodaj powierzchownie nad jej stylem. Na przykład na stronie 13, mniej

więcej w połowie, pisząc o swych badaniach nad związkami azotowymi, wyraża

się Sir Humphrey w ten sposób: „W niespełna pół minuty, podczas której

oddychanie odbywało się dalej, zmniejszyły się stopniowo i wywołały następczo

podobne do łagodnego ucisku wszystkich mięśni”. Wyrazy „zmniejszyły się”

nie mogą oczywiście odnosić się do „oddychania”, jak to wynika nie tylko z

dalszego ciągu, lecz także z użycia liczby mnogiej. Zdanie to niewątpliwie miało

brzmieć następująco: „W niespełna pół minuty, podczas której oddychanie

odbywało się dalej, (odczuwania te) zmniejszyły się stopniowo i wywołały

następczo (wrażenia) podobne do łagodnego ucisku wszystkich mięśni”. Setki

podobnych przykładów dowodzą, że rękopis ten, tak nierozważnie ogłoszony

drukiem, był tylko podręcznym notatnikiem, przeznaczonym wyłącznie dla

samego autora; ręczę, iż rozejrzenie się w tej broszurze może przekonać

naocznie każdego myślącego człowieka o prawdziwości mych uwag. To pewna,

iż nie było może istoty na świecie, która by mniej pozwalała sobie na

gmatwaninę pojęć naukowych niż Sir Humphrey Davy. Nie tylko dlatego, że

miał wprost niezwykłą odrazę do wszelkiego szalbierstwa, lecz także dlatego, iż

chorobliwie lękał się wszystkiego, co nie opierało się na doświadczeniu; mając

zatem wszelką pewność, iż w poruszonej tu sprawie jest na właściwej drodze,

nie byłby mimo to twierdził niczego, zanim nie zdołałby twierdzeń tych poprzeć

oczywistymi dowodami. Jestem mocno przekonany, iż byłby się czuł

nieszczęśliwy w ostatnich chwilach życia, gdyby miał bodaj najlżejsze

podejrzenie, że życzeniom jego, aby ów Dziennik (pełen niedojrzałych jeszcze

spostrzeżeń) rzucono w ogień, nie stanie się zadość. Powiadam: „życzeniom

jego”, gdyż wątpić niepodobna, iż pragnął dołączyć ów notatnik do różnych

papierków przeznaczonych „na spalenie”. Zobaczymy kiedyś, czy przypadek,

który kartki te uchronił przed płomieniem, był pomyślny czy niepomyślny. Iż

ustępy przytoczone powyżej oraz im podobne dostarczyły von Kempelenowi

bodźca, to nie ulega dla mnie najmniejszej wątpliwości; wszelako - powtarzam -

dowiemy się później, czy to ważne odkrycie (ze wszech miar ważne) wyjdzie w

końcu na korzyść czy też na szkodę ludzkości. Byłoby szaleństwem

powątpiewać bodaj przez chwilę, iż von Kempełen oraz jego najbliżsi zbiorą

obfite plony. Nie będą takimi kpami, by nie „zrealizować” ich zawczasu, nie

zakupić mnóstwa domów i majątków ziemskich tudzież innego mienia,

posiadającego wartość istotną.

W krótkim sprawozdaniu von Kempelena, zamieszczonym najpierw w

„Home Journal” a następnie przedrukowywanym bez końca, tekst niemiecki

uległ - jak się zdaje - zniekształceniu z winy tłumacza, który oświadcza, iż wziął

ten artykuł z ostatniego numeru preszburskiej „Schnellpost”. Viele na pewno nie

zostało właściwie przełożone (jak to często się zdarza), zaś to, co tłumacz oddał

przez „smutki”, w oryginale brzmi prawdopodobnie Leiden i znaczy dokładnie:

„cierpienia”. Treść całego tego sprawozdania przedstawiałaby się zatem

zupełnie inaczej; są to jednakże tylko moje domysły.

Mogę zapewnić, iż von Kempelen bynajmniej nie jest „mizantropem”,

przynajmniej z wyglądu, jeśli nie w rzeczywistości. Znajomość nasza była tylko

przypadkowa i trudno byłoby mi ręczyć, że znam go istotnie; wszelako widywać

się i rozmawiać z człowiekiem, który już pozyskał lub wnet pozyska taką

niesłychaną wziętość, nie jest w obecnych czasach rzeczą byle jaką.

„The Literary World” utrzymuje o nim bez wahania, iż jest rodem z

Preszburga (prawdopodobnie opierając się na błędnej relacji „Home Journal”),

mogę atoli stanowczo zapewnić, gdyż wiem to z jego własnych ust, iż urodził

się w Utica, w stanie Nowy Jork, aczkolwiek rodzice jego, o ile pamiętam, mieli

oboje pochodzić z Preszburga. Rodzina ta pozostaje w jakimś powinowactwie z

Mäelzlem, słynnym wynalazcą automatu do gry w szachy. (Jeżeli się nie

mylimy, to nazwisko wynalazcy tego automatu miało coś wspólnego z

Kempelen, von Kempelen lub czymś podobnym - Wydawca). Jest on niski i

krępy, ma duże, niemrawe, niebieskie oczy, płową jak piasek czuprynę i zarost,

szerokie, lecz niebrzydkie usta, ładne zęby i, jak się zdaje, orli nos. Utyka z

lekka na jedną nogę. Zachowanie się jego jest swobodne, a usposobienie

dobroduszne. Na ogół nie widziałem jeszcze człowieka, który by z mowy,

wyglądu i czynów mniej zatrącał mizantropem. Mieszkaliśmy obok siebie z jaki

tydzień, sześć lat temu, w Earl’s Hotel w Providence, Rhode Island; o ile mnie

pamięć nie myli, rozmawialiśmy ze sobą przy różnych sposobnościach ogółem

nie dłużej niż trzy lub cztery godziny. Mówił głównie o rzeczach potocznych i z

niczego wywnioskować nie mogłem, że ma uzdolnienia naukowe. Opuścił hotel

przede mną, zamierzając udać się zrazu do Nowego Jorku, a potem do Bremy.

W tym to mieście wielkie jego odkrycie doszło do wiadomości publicznej albo

raczej tam po raz pierwszy zaczęto go o nie podejrzewać. Oto niemal wszystko,

co wiem osobiście o nieśmiertelnym obecnie von Kempelenie; mało tego, co

prawda, chociaż mniemałem, iż nawet te nieliczne szczegóły mogą być

zajmujące dla publiczności.

Można twierdzić z całą pewnością, iż dziwaczne pogłoski, które

rozpleniły się dokoła tej sprawy, są w przeważnej części pospolitymi

wymysłami, zasługującymi w tej mierze na wiarę, co baśń o lampie Aladyna; a

jednak wypadki tego rodzaju, podobnie zresztą jak odkrycia w Kalifornii,

dowodzą niezbicie, iż prawda może być osobliwsza od zmyślenia. Anegdota,

którą pozwolę sobie tu przytoczyć, ma za sobą taką powagę autentyczności, że

może być przyjęta bez zastrzeżeń.

Podczas pobytu w Bremie Kempelenowi bynajmniej nie sprzyjało

powodzenie i wiadomo było powszechnie, iż uciekał się nieraz do

najkrańcowszych podstępów, by zdobyć trochę pieniędzy. Kiedy ku ogromnemu

wzburzeniu rozeszła się wieść, iż w domu Gutsmutha i S-ki bije ktoś po

kryjomu fałszywe pieniądze, podejrzenia padły na Kempelena, kupił bowiem

dużą posiadłość przy uliczce Gasperitch i nie chciał powiedzieć, skąd wziął na

to kupno pieniądze. W końcu go uwięziono, ponieważ jednak nie przemawiały

przeciw niemu żadne ważniejsze poszlaki, przeto wypuszczono go na wolność.

Mimo to policja czuwała pilnie nad nim i zdążyła wyśledzić, że często wychodzi

z domu, że chadza zawsze tą samą drogą i nieodmiennie znika z oczu swych

prześladowców w labiryncie krętych i ciasnych zaułków, noszących

dwuznaczną nazwę Dondergat. Ostatecznie, dzięki upartej wytrwałości, dotarli

oni za nim aż na poddasze starej, siedmiopiętrowej kamienicy, położonej przy

Flätplatz; wtargnąwszy niespodzianie, zastali go przy fałszerskiej, jak mniemali

pracy. Przerażenie jego tak dalece podobno nie miało granic, iż urzędnicy byli

najzupełniej przeświadczeni o jego winie. Założywszy mu na ręce kajdanki jęli

przetrząsać jego izbę lub raczej izby, gdyż, jak się zdaje, zajmował on cały

stryszek.

U wejścia na poddasze, gdzie go pojmano, znajdowała się komórka, na

dziesięć stóp długa i na osiem szeroka, posiadająca urządzenie złożone z kilku

przyrządów chemicznych, których przeznaczenia nie zdołano dotychczas

określić. W kącie komórki stał maleńki piecyk, napełniony żarem, a na nim coś

jakby podwójny tygiel - lub raczej dwa tygle, połączone rurą. Jeden z tych tygli

był niemal pełen topiącego się ołowiu, którego poziom nie dosięgał jednakże

otworu rury wystającej z wrębu. Drugi tygiel zawierał jakiś płyn. który, kiedy

urzędnicy weszli, wrzał mocno, zamieniając się w parę. Opowiadali oni, iż von

Kempelen, widząc się w pułapce, chwycił obiema rękami (które, jak się później

okazało, miały rękawice azbestowe) tygle i wylał ich zawartość na ceglaną

posadzkę. Wtedy to założyli mu kajdanki. Zanim przystąpili do przeszukania

sprzętów, poddali go rewizji osobistej, nie znaleźli jednak niczego

nadzwyczajnego prócz kawałka papieru w bocznej kieszeni, zawierającego, jak

następnie stwierdzono, mieszaninę antymonu i jakiejś nieznanej substancji w

równym niemal, lecz nie tym samym stosunku. Wszystkie próby zbadania

nieznanej substancji na razie zawiodły, nie ulega jednak wątpliwości, iż analiza

ta da się w końcu uskutecznić.

Wyszedłszy z komórki ze swym więźniem, obejrzeli urzędnicy

przedpokój, w którym nie znaleźli niczego podejrzanego, i udali się do sypialni

chemika. Przeszukali tam kilka szuflad i szkatułek, znaleźli atoli tylko trochę nic

nie znaczących papierów oraz pewną ilość prawdziwych monet srebrnych i

złotych. W końcu zajrzawszy pod łóżko, zobaczyli wielką, zwyczajną, z nie

heblowanych desek skrzynię bez okucia, zawiasów i zamka, której wieko leżało

niedbale w poprzek na części dolnej. Chcąc wyciągnąć tę skrzynię spod łóżka

przekonali się, że połączone ich siły (a było ich trzech i wszyscy krzepcy) nie

mogły jej „ruszyć ani na cal z miejsca”. Zdziwiło ich to wielce, aż jeden z nich,

wlazłszy pod łóżko, zajrzał do skrzyni i rzekł:

- Nic dziwnego, że jej ruszyć nie można - napełniona jest aż po brzegi

starym złomem miedzianym!

Po czym zaparł się nogami w ścianę i pchał mocno skrzynię, - którą jego

towarzysze ciągnęli ze wszystkich sił. Wysunęli ją wreszcie z niemałym trudem

spod łóżka i zbadali jej zawartość. Wypełniały ją małe, gładkie kawałki

rzekomej miedzi. Wielkość ich była różna - od ziarnka grochu do dolara. Kształt

miały nieregularny, choć mniej lub więcej spłaszczony - i były na ogół „bardzo

podobne do ołowiu, który wylano w stanie płynnym na ziemię i pozwolono mu

tak zastygnąć”. Ani jeden z tych urzędników nie przypuszczał, że kruszec ten

może być czymś innym niż miedzią. Myśl, że to może być złoto, nie przyszła im

do głów, bo i jakżeż mogło się im coś tak dziwacznego uroić? Nietrudno

wyobrazić sobie ich zdumienie, gdy następnego już dnia gruchnęła wieść po

całej Bremie, iż ów „ładunek miedzi”, który tak lekceważąco odstawili do biura

policyjnego, nie przywłaszczywszy sobie ku wielkiemu zmartwieniu ani

odrobiny, nie dość że był złotem - prawdziwym złotem, lecz nadto nierównie

czystszym od tegoż kruszcu, używanego do bicia monet - złotem absolutnie

czystym, dziewiczym, bez śladu jakiejkolwiek domieszki!

Nie uważam za potrzebne rozwodzić się nad szczegółami wyznań (jeśli

tak o nich wyrazić się można) von Kempelena ani też nad jego uwolnieniem, bo

są to rzeczy znane publiczności. Żaden człowiek o zdrowym rozsądku nie

będzie powątpiewał, iż powiodło mu się urzeczywistnić z istoty i z ducha, jeżeli

nie z litery, odwieczną chimerę kamienia filozoficznego. Zapewne, że zdanie

takiego znakomitego uczonego, jak Arago, zasługuje na najpilniejszą uwagę;

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: