PRZESTRZEŃ JAKO SKŁADNIK TOŻSAMOŚCI W ŚWIECIE GLOBALIZACJI.pdf

T OMASZ B URDZIK

P RZESTRZEŃ JAKO SKŁADNIK TOŻSAMOŚCI W ŚWIECIE

GLOBALIZACJI

W STĘP

oczucie odrębności stwarzające tożsamość oparte jest o szereg czynników różnicują-

cych daną zbiorowość spośród innych, wśród których niewątpliwie jest przestrzeń,

pozwalająca jednostce dokonywać identyfikacji w oparciu o stałe elementy w zmieniającej

się rzeczywistości.

Przestrzeń jest nie tylko miejscem interakcji, tłem dla zdarzeń, lecz także elementar-

nym składnikiem tożsamości. Wpływając na odrębność ontologiczną jednostki, jak i zbio-

rowości zajmującej dany obszar, tożsamość zostaje legitymizowana przez przestrzeń, na

którą składają się miejsca pamięci znaczące dla danej zbiorowości; pomniki upamiętniają-

ce lokalnych (narodowych) bohaterów, charakterystyczne budowle, pejzaż. Wszystkie te

elementy współtworzą właściwy danemu miejscu krajobraz etnoprzestrzenny przekazy-

wany w opowiadaniach, pieśniach, obrazach, stanowiący podstawę do określenia własnego

Ja jednostki.

Przestrzeń, dzięki obecności miejsc symbolicznych, stanowi świadectwo dziejów da-

nego regionu, konstytuując zbiorowość wokół obszaru, w którym odbywają się interakcje.

Tożsamość (zarówno lokalna, jak i narodowa), jest nie tylko wytwarzana poprzez „odgry-

wanie” form zachowań właściwych dla danej kultury, takich jak święta, zwyczaje, ale rów-

nież poprzez obecność miejsc szczególnych dla zbiorowości.

Miejsca szczególne dla danej społeczności sakralizują przestrzeń, która w obliczu pro-

cesów globalizacyjnych nabiera szczególnego znaczenia — nadaje tożsamość jednostce.

A KSJOLOGICZNE ZNACZENIE PRZESTRZENI

Wartości określają znaczenie tożsamości zbiorowych. Stanowią przejaw formy relacji

panujących w zbiorowości, która jest sankcjonowana przez rozumiane dla zbiorowości

miejsca, nadające legitymacje dla odrębnego statusu grupy. Relacje ukształtowane przez

wspólnotę nie odnoszą się wyłącznie do kategorii przestrzenno — symbolicznych, ale lecz

również do interakcji grup społecznych na danym obszarze. Stosunki społeczne w obrę-

bie określonej przestrzeni stanowią ważny element świadomości zbiorowości, odróżniają-

cy to, co ważne, od tego, co zwyczajne.

Wyróżnienie pewnych przestrzeni jako „ważniejszych” dla społeczności żyjącej na da-

nym obszarze może być niezrozumiałe nie tylko dla osób napływowych, niezorientowa-

nych w historii danego obszaru. Wartościowanie przestrzeni odnosi się nie tylko do szero-

ko propagowanych miejsc i budowli pamięci, najważniejszych elementów konstytuujących

pamięć zbiorową, ale również do miejsc o mniejszym znaczeniu dla ogółu społeczeństwa.

Społeczność lokalna, skupiona bezpośrednio wokół interpretowanego miejsca, może

przywiązywać większą wagę do symboliki lokalnych budowli, pomników, aniżeli do naro-

dowych miejsc tożsamości, czego przejawem może być silne poczucie tożsamości re-

gionalnej.

Granicą wyznaczającą znaczenie danego miejsca dla tożsamości zbiorowości jest cha-

rakter danej przestrzeni: im bardziej jest zrozumiała dla większej ilości osób, tym bardziej

może stanowić element swoistego kanonu kulturowego danej zbiorowości, czytelny i roz-

poznawalny element wyodrębniający daną grupą etniczną spośród innych.

W innym przypadku, gdy znajomość ogranicza się do niewielkiej grupy spośród zbio-

rowości, element przestrzeni nie posiada „dogmatycznego” charakteru z punktu widzenia

całości zbiorowości. Wówczas stanowi pole trwania świadomości społeczności najmniej-

szej, żyjącej w pobliżu owego elementu.

Konstruowanie tożsamości (zarówno w doświadczeniu jednostkowym, jak i zbioro-

wym) jest w istocie budowaniem nie tyle opartym na doświadczeniu, co na istnieniu typu

idealnego. Poprzez zachowanie zbiorowości typ idealny ma na celu potwierdzenie własnej

tożsamości grupy, pełniąc zarazem pragmatyczną funkcję — konsolidację zbiorowości

w obliczu możliwego zagrożenia. Gdy tylko zagrożenie zostanie dostrzeżone, szybciej

zostanie zażegnane z racji zaangażowania większej liczby jednostek odczuwających je jako

realną groźbę wymierzoną w konkretną grupę, nie w abstrakcyjny byt.

„(…) kultura symboliczna zbiorowości (…) zbudowana jest z «przekazów» pozwalają-

cych zrekonstruować jej kolektywną tożsamość” (Bokszański, 2005, 66) –wytwory kultury

stanowią jedną z możliwości uchwycenia tożsamości z racji rozmiarów badanej zbiorowo-

ści. Punktem wyjścia do rozważań nad zbiorowym postrzeganiem własnej tożsamości jest

zbadanie jednostkowego myślenia o własnej zbiorowości, wyartykułowanego i konstru-

owanego w oparciu o kulturę.

Jej dobra symboliczne, unaoczniające się w waloryzacji określonych miejsc, stanowią

próbę materializacji wartości podzielanych przez zbiorowość: „Wartości te pozwalają wy-

raźnie zarysować odrębność i swoisty charakter zbiorowości. A także, co istotniejsze dla

nas, pozwalają uzyskać wgląd w to, kim są jako podmioty indywidualne członkowie zbio-

rowości i co składa się na ich koncepcję siebie. Tożsamość kolektywna nie musi więc —

jak widzimy — być poznawana przez gromadzenie opinii i postaw wielości członków

zbiorowości. Kultura symboliczna stanowi w tej orientacji zbiór tekstów, których ważność

potwierdza ich «kanoniczny» charakter i przejście przez «ucho igielne» akceptacji społecz-

nej” (Bokszański, 2005, 66).

T ERYTORIUM SPAJA ZBIOROWOŚĆ

Symboliczny charakter przestrzeni wzmacnia świadomość przynależności terytorialnej,

w oparciu o którą można tworzyć mity konsolidujące członków danej zbiorowości, za-

równo pod względem formalnym, jak i kulturowym: „(…) konkretne krajobrazy stanowią

wybiórczy skrót w odniesieniu do zamieszkujących je narodów(…)” (Edensor, 2004, 138).

„Krajobrazy w dyskursie narodowotwórczym stanowią symbole narodowej autentyczno-

ści” (Huysseune, 2010, 355). Dokonane przez Edensora i Huysseunela wyróżnienie miejsc

właściwych dla określenia narodowego charakteru zbiorowości może zostać przełożone

na regionalny wymiar identyfikacji zbiorowości. Kategorie miejsca sacrum (oczywiście nie

w charakterze religijnym, ale tworzącego zbiorowość poprzez wspólnotę miejsc pamięci)

istnieją również w lokalnej przestrzeni zawartej w narodzie.

Kształtowanie tożsamości etnicznej następuje w oparciu o wzory kultury internalizo-

wane w trakcie procesu socjalizacji w danej zbiorowości poprzez odwoływanie się do

miejsc pamięci. Scalanie struktur materialnych, językowych tworzy swego rodzaju relację

„jednostka — otoczenie”, której kontekstualny charakter desygnuje poczucie lokalnej od-

rębności. Świadomość bycia innym ma swoje usankcjonowanie w tradycji przekazywanej

w danej zbiorowości. Miejsca, z racji swego charakteru określającego daną przestrzeń jako

własną w stosunku do obcej , niezwiązanej z danym regionem, stają się zjawiskiem istnieją-

cym w kulturze, pozwalającym na orientację w czasie, przestrzeni, jak i względem otocze-

nia: „(…) region i miejsce zostają złączone w nieuchronne zinstytucjonalizowane praktyki,

dyskursy oraz pamięć” (Paasi, 2002, 808).

Zauważana unikatowość form, nawet przy powtarzalności elementów w innych rejo-

nach kraju, dowartościowuje przestrzeń, która poprzez swój charakter lokalnej ojczyzny

(będącej pierwszą przestrzenią socjalizacji) staje się pierwszą ojczyzną, ojczyzną prywatną

( Heimat ). Ojczyzna lokalna dookreśla tożsamość jednostki, umożliwia dostrzeżenie tego,

co jest przeżywane przez zbiorowość: “Krajobraz pozwala nam wyzwolić się od abstrak-

cyjności terytorialności, tożsamości regionalnej do namacalnej przestrzeni” (Prytherch,

2006, 2010). Zbiorowe odczytywanie znaczeń elementów wchodzących w skład krajobra-

zu sprzyja zacieśnianiu więzi między członkami zbiorowości, uodparniając na homoge-

niczność treści dystrybuowanych w ramach kultury masowej (globalnej).

Wierność ojczyźnie prywatnej (lokalnej/regionalnej) wyprzedza wolność ojczyzny na-

rodowej ( Vaterland ), która nie posiada tak mocnego związku z jednostką. Jednorodność

treści narodowych przejawiająca się w podkreślaniu różnic regionalnych nobilituje odczu-

wanie przynależności lokalnej. Mimo heterogoniczności form odtwarzania treści kulturo-

wych względem homogenicznych, „kanonicznych — ogólnonarodowych”, tożsamość

lokalna nie neguje zbiorowego aspektu wspólnoty, lecz wyznacza granicę relacji, między

mocniejszymi lokalnymi wartościami a słabszymi ogólnonarodowymi. Owe znaczenie

lokalności jest szczególnie widoczne w krajach alpejskich (Szwajcaria, Lichtenstein, Au-

stria), gdzie trudności w kontaktach ze światem zewnętrznym podyktowane ukształtowa-

niem terenu sprzyjały wzmocnieniu przynależności regionalnej. Aż po dzień dzisiejszy

można dostrzec znaczące różnice kulturowe między poszczególnymi regionami w obrębie

wspomnianych państw, mimo niewielkich odległości przestrzennych, co uświadamia nam

siłę oddziaływania ojczyzny regionalnej.

M IEJSCE TWORZY TOŻSAMOŚĆ

Przestrzeń jest niezbędna dla własnej identyfikacji. W aspekcie zbiorowym, dla pod-

trzymywania własnej odrębności poprzez tradycję, w której opisane zostają elementy da-

nego krajobrazu. W aspekcie jednostkowym przestrzeń jest przeżywana przez jednostkę

jako element konsolidujący ją ze zbiorowością wokół wspólnych elementów nacechowa-

nych symbolicznie i podzielanych w czasie interakcji z innymi jednostkami: „Jeśli wiedza

społeczna, jej kategorie czy typizacje są dla społeczeństwa konstytutywne, to na równi

z nimi także zbiorowe uczucia i temporalność, w tym pamięć zbiorowa, które też są sym-

bolicznie wytwarzane. Ich tworzywem i wytworem zarazem jest symbolizm dyskursywny,

symboliczne obiekty i zachowania” (Hałas, 2001, 31).

Symboliczny charakter miejsc jest nieustannie podtrzymywany poprzez wspólnotowy

wymiar zachowań odnoszących się do wyróżnionych lokalizacji. Wydarzenia, które roz-

grywały się w wyróżnionych symbolicznie przestrzeniach, są ważne dla zbiorowości ze

względu na historyczny charakter miejsc, bowiem przeszłość stanowi legitymizację dla

odrębności jakiejkolwiek zbiorowości. W przypadku odkrywania symbolicznego charakte-

ru przestrzeni, wyróżnione miejsca nieustannie przypominają o ciągłości społeczeństwa

poprzez ahistoryczny wymiar pamięci odtwarzanej przez jednostki. Ahistoryczny, niepod-

dający się zmianom, o stałym znaczeniu rozumianym przez zbiorowość, ponadczasowy.

Znaczenie miejsca jako przestrzeni interakcji oznacza wspólnotowy wymiar wartości

miejsc pamięci poprzez rozumienie ich nierozerwalnie z kulturą danego regionu. Zbioro-

we postrzeganie symboli wzmacniające poczucie przynależności regionalnej wynika z po-

wszechnego podzielania istotności danych elementów przez zbiorowość, która ma na

uwadze ich wspólne rozumienie przez użytkowników przestrzeni.

Więź powstała w wyniku narodzenia i dojrzewania w danym miejscu ma szczególne

oddziaływanie na tożsamość jednostki: „Wszelako tożsamości nie są jedynie sytuacyjne;

na poziomie zbiorowości to nie tylko kwestia wyboru, preferencji i odczuć jednostek, ale

rodzaj zbiorowej więzi, odgrywającej niekiedy rolę decydującą. Dzięki procesom i instytu-

cjom enkulturacji, uczestnictwie w danym systemie komunikacyjnym, a niekiedy przymu-

sowi, jesteśmy «przywiązani» do konkretnych tożsamości od urodzenia” (Burszta, 1991,

12-13); „Któż potrafi określić ilość utworów patriotycznych, mity narodowe, które spajają

siły narodu? Miłość ojczyzny i piękno kraju urodzenia stanowią tematy nierozerwalnie

związane z mitologizacją przeszłości, służąc wspólnemu celowi: wzmocnieniu spójności

zbiorowości” (Sekeruš, 2010, 112).

Zbiorowości napływowe (imigranci) będą w nowej przestrzeni rozpatrywać wydarze-

nia w kontekście swych przeszłych miejsc pamięci, co niejako z góry skazuje na deprecjo-

nowanie wartości aktualnego miejsca pobytu. Każda przestrzeń posiada własną, niepo-

wtarzalną historię, która nie może być rozpatrywana w kontekście porównania z inną,

odmienną pod względem kulturowym, czy też geograficznym. Gwałtowne zmiany

w strukturze ludności zamieszkującej daną przestrzeń dewaluują więź między nią, a jej

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: