GENEZA MORALNOŚCI

Moralność to jeden z najstarszych systemów normatywnych rządzących małymi społecznościami.

Moralność to ogół norm, zasad, ocen, wzorów, ideałów - zmierzających do regulowania stosunków pomiędzy ludźmi (jednostka - grupa, grupa - grupa). Całokształt zachowań jednostki lub grupy społecznej oceniany wg funkcjonującego systemu norm, zasad moralnych. Najstarsze były normy moralne, religijne, następnie pojawiły się normy prawne i obyczajowe.

W czasach wczesniejszych istniał system norm, który spełniał rolę wszystkiego – nie było wyodrębnionych struktur normatywnych jak teraz – normy religijne, obyczajowe. Złożoność życia  społecznego prowadzi do wyodrębnienia poszczególnych struktur i systemów normatywnych.  Używając określenia moralny nie używamy go w sposób neutralny – zawsze jest ocena. Można powiedzieć, że istnieją zachowania moralne  i poza moralne, np. padanie śniegu – termin ten nie przykłada się. Moralność grupuje, identyfikuje zjawiska, fakty społeczne, grupę czynów, działań bądź określeń jako moralne lub niemoralne.

Etyka jest nauka o moralności. W moralności można charakteryzować:

1.      przedmiot – czyny: jest to zjawisko świadome kierowane wolą; zachowanie: zjawiska, które nie są kontrolowane naszą wolą. Czyny możemy podzielić na działania i zaniechania – nie udzielenie pomocy, niepowiedzenie prawdy.

2.      Podmiot – spełnia  różne przymioty

3.      Formy –  uzewnętrznianie się zjawisk moralnych; normy moralne -zasada wyznaczająca za pośrednictwem ogólnych nakazów lub zakazów obowiązek określonego postępowania w danych warunkach. Rozróżnia się dwa rodzaje norm moralnych jako zasad zachowania się ludzi:

– normy społeczne – regulują stosunki międzyludzkie oraz między jednostką a zbiorowościami społecznymi (np. grupami, klasami, społeczeństwem);

– normy techniczne – regulują proces wytwarzania dóbr materialnych i opanowywania przyrody.

Norma moralna w odróżnieniu od normy prawnej nie jest sankcjonowana przymusem państwowym, ale obyczajem, tradycją, odbiorem w opinii publicznej. Najbardziej rzucają się w oczy – mają sens, gdy będą służyć pewnym wartościom.

-System wartości – do niego dopasowuje się normy moralne i odpowiednie sankcje prawne i moralne

-oceny – sąd wartościujący, wszelka wypowiedź wyrażająca dodatnie lub ujemne ustosunkowanie się wypowiadającego do kogoś lub czegoś. wiążą się z wartościami; istnieją pewne wartości i na ich podstawie dokonujemy oceny; Oceny są uwarunkowane psychicznie i społecznie, zmieniają się historycznie, zgodnie ze zmianami systemów wartości, do których należą.

- ideały: (p.łc. idealis ‘idealny’ z łc. idea, z gr. idéa ‘natura rzeczy, idea’

każde społeczeństwo konstruuje pewne ideały jako wzory do naśladowania; najwyższy cel marzeń i działań człowieka.

-wzór moralny - model idealnego członka danej grupy społecznej, wyznaczony przez zespół norm i wyobrażeń związanych z pełnieniem określonych ról społecznych. Cechy wzoru można osiągnąć, ciężko jest osiągnąć ideał, możemy się tylko do niego zbliżyć.

Sankcja moralna: (łc. sanctio ‘obostrzenie prawa; zastrzeżenie’ element normy  określający efekty niezastosowania się adresata do jej treści, także ujemny skutek wynikający z takiego postępowania., np. dezaprobata, niechęć, niepodanie ręki;

Jest rozproszona w przeciwieństwie do sankcji prawnej, która jest skupiona – dokładnie wiadomo jaka kara grozi, za jakie przestępstwo. Katalog sankcji jest dokładnie określony oraz wskazania są egzekutorzy. Przy sankcjach moralnych  nie są wprost wskazane sankcje i nie jest określony wykonwaca.

ETYKA: synonim pewnego systemu normatywnego, systemu powinności, przykazań, których należy przestrzegać

(z greckiego éthikós – zwyczajny; éthos – obyczaj, zwyczaj),

1. zespół norm i ocen moralnych charakterystycznych dla danej zbiorowości społ. (np. grupy społecznej, klasy, warstwy, środowiska);

2. filozoficzna nauka o moralności, zajmująca się wyjaśnieniem i ustalaniem takich kategorii, jak dobro i zło, odpowiedzialność, sumienie, powinności oraz wytyczaniem zasad i norm moralnego postępowania.

Dzieli się na aksjologię (teorię wartości) i deontologię (naukę o powinnościach).

Działy filozofii:

1 ontologia - Współcześnie mianem ontologii przyjęło się nazywać jeden z podstawowych działów filozofii zajmujący się teorią bytu, problemami jego natury, sposobami istnienia i przejawienia, stosunkami pomiędzy bytami itp. Obecnie w filozofii występuje tendencja do wyodrębniania ontologii szczegółowych, takich jak: ontologia egzystencjalna, ontologia rozumienia, ontologia nicości, ontologia wartości itp. Jak skonstuowany jest świat? Co to jest? Z czego się składa? Co to jest człowiek?

2 epistemologia dział filozofii traktujący o przedmiocie, treści, procesach, sposobach, granicach i kryteriach poznania ludzkiego; co możemy poznać? Jak daleko możemy poznać? Dzięki czemu poznajemy? Możemy poznać: Boga, przyrodę, człowieka, duszę

3 Aksjologia (z greckiego aksios - wartościowy, cenny, logos - nauka, teoria), ogólna teoria wartości i wartościowania. Bada naturę różnego rodzaju wartości, szczególnie etyczno-moralnych i estetycznych. - ich pochodzenie, sposób istnienia, strukturę i hierarchie, zasady stosowania i funkcjonowania, zmienność w czasie i przestrzeni oraz zależność od innych elementów rzeczywistości ludzkiej i pozaludzkiej, zajmuje się też sposobami ich poznawania. Częścią jest etyka – nie ma dowodu, że jesteśmy etycznie lepsi niż ludzie sprzed XX wieków

KLASYFIKACJA MORALNOŚCI:

Nie ma jednej klasyfikacji – istnieją pod różnymi aspektami:

*historyczna: sredniowieczna, renesansowa, współczesna

*socjologiczna: mieszczańska, robotnicza, inteligencka, rycerska

*filozoficzno-historyczna: arystotelowska, odniesienie dofilozofa, szkoły filozoficznej

*jakościowo-filozoficzna – eudajmonistyczna, utalitarystyczna, perfekcjonistyczna

*religijna

PODSTAWOWE POJĘCIA I KATEGORIE MORALNE:

1.      wartości

2.      normy

3.      oceny

4.      wzory, ideały

Wartość jest najbardziej zasadniczym pojęciem, bez niej pozostałe nie istnieją. Oznacza coś, co - w sensie absolutnym lub na gruncie danego zespołu poglądów - jest cenne i godne pożądania i co stanowi (winno stanowić) przedmiot szczególnej troski oraz cel ludzkich dążeń, a także kryterium postępowania człowieka. Wskazanie  i powiedzenie, że jest to wartość moralna – zdrowie, majątek, mienie, sława, sprawiedliwość, uczciwość. Każdy system porządkowany według pewnej hierarchii. Określenie hierarchii wartości polega na przypisaniu wartościom stopnia ważności. Do ujawnienia takiej hierarchii dochodzi najczęściej w sytuacji konfliktowej. Na przykład dla kogoś wartość stanowi rodzina i kariera zawodowa, ale dopiero w sytuacji gdy osoba ta musi wybierać można stwierdzić co jest dla niej ważniejszeWartość można zrelatywizować. Fundamentalne znaczenie filozoficzne ma kwestia sposobu istnienia wartości oraz to, czy przysługują one przedmiotom obiektywnie, niezależnie od podmiotowej oceny, czy subiektywnie, wyrażając partykularne i uwarunkowane różnymi okolicznościami postawy grup lub jednostek (relatywizm).

NORMY MORALNE:

Jest niczym innym jak formą wpływania na czyjeś zachowania; każda norma chce na nas wymusić  jakieś zachowanie.  Normy mają charakter językowy Normy, dyrektywy są szczególnego rodzaju zdaniami, które wypowiada się używając słów powinien, musi, należy, trzeba, mają zatem postać nakazów bądź zakazów, wypowiadanych z różnym stopniem kategoryczności. Przykłady: 1.Nie zabijaj. 2.Bądź grzeczny. 3.Zabrania się szerzyć w prasie oszczerczych wiadomości. 4.Powinieneś być punktualny. 5.Sędzia powinien być niezawisły. 6.Nie będziesz miał bogów cudzych przede mną. Podaj inne przykłady norm.

Normy nie są zdaniami oznajmującymi, nie są zdaniami w sensie logiki, nie mogą zatem być oceniane w kategoriach prawdy i fałszu. Nie możemy wykazywać zatem ich prawdziwości ani też ich falsyfikować, czyli wykazywać ich fałszywości. Nie ma sensu zastanawiać się czy zdanie „wszyscy powinni być uczciwi” albo „trzeba zreformować gospodarkę” jest prawdziwe czy nie. Normy można próbować uzasadniać, propagować, zwalczać.

Normy odkodowuje się z całości tekstu prawnego hipoteza – sankcja – teza. Norma to akt normowania, akt twórczy (prawodawca tworzy coś w świecie nas otaczającym, reguluje coś do czego należy się przystosować – koncepcja ta jest poprawniejsza od strony filozoficznej.

Norma to fragment  ogólnych dyrektyw – każda forma wpływania na czyjeś zachowanie; jej szczególnym przypadkiem jest norma; zamknij okno – nie jest to norma, to wskazanie, ale jednocześnie dyrektywa. Norma – jeżeli... to powinieneś.... W tekstach prawnych zwroty modalne „powinien” osłabiają  wymowę danego zakazu. NORMY MORALNE są formułowane bezpośrednio w formie rozkazu – nie zabijaj, nie kradnij, maja charakter aksjologiczny.

Normy tetyczne – stanowione, kryją jakiś autorytet, aparat przymusu; sankcja jest skupiona

Normy aksjologiczne – istnieją ze względu na reprezentowaną wartość; biorą się od Boga, ich zadaniem jest odkryć normy, nakazy

Kryteria rozróżnienia normy moralnej od innych:

1.      psychologiczne: poczucie wyrzutów sumienia, psychologiczne odczucia; zjawiska, które  zachodzą w naszej psychice przy zjawiskach normatywnych. Pozwala wyodrębnić normy jako normy moralne. Odczucia psychologiczne towarzyszą zdarzeniom normatywnym i pozwalają je określić jako powinne, nakazane, zakazane,

2.      socjologiczne: są pewne  zachowania, które wywołują w pewnej społeczności aprobatę lub dezaprobatę (pozwala to wyodrębnić normy moralne).  Badacz może wchodzić w daną społeczność, obserwuje, bada od środka, staje się członkiem danej społeczności; INTERNALNE podejście socjologiczne. – od razu pozwala identyfikować normę moralną.  Badać może także  z zewnętrznej perspektywy; perspektywa do badania norm jest ważna żeby uchwycić pewne elementy; perspektywa zanegowania, odrzucenia wszystkiego jest potrzebna by na nowo spojrzeć, pozwala to uchwycić pewne osobliwości – EXTERNALNE podejście socjologiczne; ten punkt widzenia pozwala uchwycić inne osobliwości,  nie zawsze pozwala od razu  uchwycić tę norę.

3.      Treściowe: wówczas gdy mamy ustalony katalog wartości, jeżeli normy są skatalogowane to są to normy moralne; jeśli norma służy temu katalogowi, jest to norma moralna

4.      Systemowe: jest normą moralną jeśli należy do systemu norm moralnych; jeśli mamy ustalony w danej grupie system norm moralnych i gdy dodano kolejne harmonizujące z tym systemem, to zostaje zaakceptowana .Musimy założyć, że istnieje jakiś katalog norm moralnych, jeśli więc jakaś norma tu pasuje, to jest normą moralną.

RELATYWIZACJA NA SYSTEM DÓBR I NORM MORALNYCH

Interpretacja, rozumienie pewnych zachowań, uzasadnienie do przestrzegania norm jest inna; chęć przestrzegania może wynikać z egoizmu – bo wtedy temu komuś stanie się coś złego; Interpretując czyjeś zachowanie nie możemy ocenia go pochopnie – zachowanie obiektywnie moralne podyktowane egoizmem czy traci  moralność.  Czy czyn obiektywnie słuszny podyktowany względami egoistycznymi  jest czynem moralnym, czy tracą przymiot moralności

3 podst. formuły normy moralnej:

1 postępuj tak, aby twoje zachowanie nie przyniosło nikomu szkody – f. minimalistyczna

2 . postępuje tak, aby twoje zachowanie zmniejszyło cierpienie innych

3.postępuj tak, aby zwiększać szczęście innych – f. maksymalistyczna

Można je zastosować do każdego nowego zachowania. System norm prawnych  jest systemem minimalistycznym, bo realizuje najsłabszą formę normy moralnej

Inne systemy (np. religijne) – domagają się maksymalistycznej formuły

OCENY MORALNE:  zawsze kojarzą się  z pojęciem dobra i zła; ocena moralna od strony socjologicznej – aprobata, dezaprobata; przenika każdą dziedzinę naszej aktywności – nie ma etycznie neutralnych  czynów człowieka; normy i oceny moralne mają charakter nadrzędny do innych ocen.  Ze strony moralności oceniamy dane normy ;

IDEAŁY, WZORCE są w każdej społeczności i wspólnocie; są uosobieniem roli społecznej, tworzy sobie ideał człowieka i nadaje mu pewne cechy, stawiamy mu wymogi, normy. Ideały są budowane w ten sposób, że nie są możliwe do  realizacji; Wzorzec lepiej jest z realizacją; ta rola społeczna jest zrealizowana w taki sposób, że jest możliwa do zrealizowania. 

ETYKA

1 OPISOWA – zajmuje się opisem rzeczywistości  zjawisk moralnych – wartości, normy,  ideały, wzorce, oceny oraz motywacja i dyspozycja

*psychologia moralności: ostatnio kryzys, brakuje wizji rozwojowej w zakresie psychologii, ogólnej teorii; zajmuje się zjawiskami moralnymi – jak dochodzi do sformułowania oceny? Problematyka motywów naszego postępowania, problematyka istnienia zmysłu, intuicji moralnej; kategorie przeżyć i dyspozycji moralnych, typy osobowości, problem patologii moralności; może się objawiać w formie niewrażliwości lub nadwrażliwości moralnej.

*socjologia moralności – zajmuje się badaniem systemów moralnych, jak one działają, funkcjonują w społecznościach, jak się miewają  w danej społeczności; jakie są mechanizmy funkcjonowania moralności i zjawisk moralnych – z czego się biorą, jak wpływają na społeczeństwo;

*filozofia moralności: zajmuje się problematyką ontologia, epistemologią; jak istnieją normy moralne, jak je można poznać; uzupełnia te obszary niewiedzy zostawione przez socjologię i psychologię

Zdroworozsądkowe tłumaczenie próbuje się dostarczyć do każdej normy moralnej. Mogą być to teorie, wyjaśnienia ekonomiczne; dla społeczności ważniejsze jest rozwiązanie problemu społecznego, a nie odkrycie prawdy. Dowody były różne, poszukiwanie, postępowanie dowodowe – odkrycie prawdy obiektywnej

Być może dojdzie  do załamania najważniejszych paradygmatów – nie chodzi o dojście do prawdy, a do rozwiązania problemów społecznych (chcemy tylko załatwić sprawę), np. system sprawiedliwości chodzi czasem o skuteczność, zmienia swoje znaczenie; ; KOSZT SPOŁECZNY – każda decyzja to koszt społeczny; chodzi o to, by go minimalizować

2 NORMATYWNA: mówi jak postępować, pokazuje wzory i ideały normatywne, jak mamy żyć,  jak żyją inni. Wszystkie etyki starożytności były normatywne; różni filozofowie w różnych epokach i systemach mieli odmienne podejście i spojrzenie:

·         systemy deontologiczne – oparte na normach

·         systemy aksjologiczne – oparte na wartościach

·         etyka zawodowa buduje się przez odpowiedzialność – etyka lekarska – skazanie obowiązków lekarskich

ETYKA ŚRODOWISKA= CZŁOWIEKA – próbuje konstruować systemy wartości niezależnie od wartości gatunkowej. człowiek Nie jest szczególnym gatunkiem

ETYKA MATERIALNA – wszystkie te systemy konkretnie określają pewne wartości do których mamy zmierzać. Często wartości  są zmienne – kryterium jest użyteczność;

ETYKA FORMALNA: nie określa wartości konkretnie, ale abstrakcyjnie.  Konstruuje tylko formalny nakaz szukania czegoś dla nas – to my mamy sami wybrać formułę, np. Kant – postępuj tak, jakbyś chciał, aby w ten sposób postępowoano wobec ciebie.

ETYKA STOSOWANA: rozwiązywanie  konkretnych sytuacji,  weryfikuje czy system wartości z etyki normatywnej sprawdzają się w postępowaniu – jak to wygląda w praktyce. W pewnym okresie czasu – pewne teorie mogły być nie stosowane, lecz  po pewnym czasie się odnajdują.

RELATYWIZM ETYCZNY:

Występuje w 3 aspektach:

1.      aksjologicznym – przekonanie, że pewne wartości społeczne są zmienne w zależności do jakiej grupy się odnosimy; w pewnej społeczności pewne zachowania są naganne a w innej nie; konflikt wartości a nie wiedzy, dlatego taki trudny;

2.      Metodologiczny – wszelkie uzasadnienia systemu norm moralnych mają zawsze charakter względny – relatywizowanie przyjętych systemów wartości;

3.      Kulturowy – porównuje się systemy kulturowe

4.      Sytuacyjny – Fletcher – teolog, wartości moralności mogą obowiązywać w pewnej sytuacji, a w pewnej nie; wszelkie wartości i normy etyczne są sytuacyjnie zrelatywizowane; wszystko zależy od sytuacji, w której się znajdujemy ; radykalni zwolennicy mówią, że wszystko podlega relatywizmowi, do każdej normy można znaleźć sytuację usprawiedliwiającą; zwolennicy wersji umiarkowanej – są pewne wartości, których trzeba zawsze przestrzegać – wartość absolutna; np. dla Fletchera była to miłość bliźniego – jej nie można naruszać

STOSUNEK PRAWA  MORALNOŚCI

Ocena moralna;

1.      ocena intencji danego czynu – dobry – w dobrej intencji, słuszny – spełnia wymogi danej normy moralnej; niesłuszny

2.      ocena celowości czyjegoś zachowania

czyn słuszny może wynikać ze złej intencji, czyn niesłuszny może wynikac z intencji dobrej;

Prawo, będąc zespołem reguł postępowania ludzi, nie jest jedynym regulatorem zachowania się pewnych grup społecznych. Zajmuje niewątpliwie bardzo ważne miejsce, jednak w pewnych sytuacjach ktoś może zdecydować się na postępowanie sprzeczne z prawem, ale zgodne z etyką.

Zagadnienie związków między prawem i etyką występuje w większości koncepcji filozoficznych, od starożytności po współczesność. Nie jest to jednak problem zaprzątający myśli tylko i wyłącznie filozofów.

Etyka to pewna teoria dobra i zła oraz system sądów moralnych. Współcześnie przez etykę rozumie się najogólniej naukę o moralności. Na wstępie ustalmy czym w ogóle są normy moralne i czym się charakteryzują.

Przez normy moralne rozumie się pewne reguły postępowania, które w określonej grupie społecznej domagają się poważania i są najczęściej akceptowane. Zawierają one w sobie pewną powinność postępowania, tzn. takie zwroty, jak: "powinno się", "należy" lub "trzeba".

Normy etyczne (moralne) wskazują jak człowiek powinien postępować wobec innych ludzi, a także wobec samego siebie. Jedne z nich mają formę zakazu a więc zobowiązują do pewnych czynów, np. "nie kłam", inne nakazu a więc zobowiązują do określonych działań, np. "powinno się zawsze mówić prawdę".

Normy prawne różnią się od norm moralnych tym,że wiążą się z nimi sankcje przymusu państwowego wobec jednostki, zawarte w systemie kar i nagród, np. kara pozbawienia wolności, grzywna, wywłaszczenie, wyróżnienie, nagroda lub tytuł honorowy.

Natomiast do przestrzegania norm moralnych zmusza nas opinia społeczna, potępienie łamania tych norm przez innych, często nawet własne sumienie, które to nie zawsze muszą się pokrywać z oceną prawną.

Powszechnie uważa się, że etyka jest pierwotna w stosunku do prawa. To znaczy, że stanowi jego punkt oparcia i jest źródłem norm prawnych oraz ostateczną instancją rozstrzygania sporów dotyczących tego czy prawo jest w ogóle ?sprawiedliwe?.

Znajduje to bowiem swój wyraz w odwoływaniu się prawodawstwa do zasad współżycia społecznego (art.5 kodeksu cywilnego: ?Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno ? gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.?), które są faktycznie przeniesione ze sfery etycznej poprzez takie określenia jak: niskie pobudki, cel niegodziwy, itp.

Czasami pojawia się także pogląd przeciwny. Wynika on z faktu, iż prawo również w dużej mierze oddziałuje na moralność kształtując ją, a czasami nawet, wyprzedzając w sytuacjach takich, w których niektóre prawnie dozwolone czyny spotykają się z ostrym potępieniem moralnym.

Podsumowując można bez obaw stwierdzić, że większość przepisów prawa jest w pełni akceptowana przez panującą moralność. Jest to jednak większość, a nie wszystkie, istnieją bowiem przypadki, kiedy prawo koliduje z zasadami etycznymi i przez to nierzadko wywołuje oburzenie społeczne.

METAETYKA:

Nauka o nauce, nauka o etyce;

1. perspektywa ontologiczna: jaka jest natura  wartości moralnych, jak one istnieją, co to jest dobro, jaka jest natura tego pojęcia; dwie odpowiedzi TAK, NIE: jest to wymysł, nasza konwencja społeczna, tak się na jej gruncie umówiliśmy; wartości zawsze są efektem jakiejś konwencji społecznej, ale one nie istnieją realnie.

2perspektywa psychologiczna: pytania stawiane w stosunku do zachowań, wartości, wszelkich zjawisk moralnych; jakie jest psychologiczne podłoże działań moralnych.   Możemy powiedzieć, że działaniami moralnymi rządzi rozum:

#rozum praktyczny – mówi jak żyć;

# rozum teoretyczny – co znaczy dobro, dlaczego coś jest lepsze a coś jest gorsze.

Kto nas uczy rozumu teoretycznego? Otoczenie, środowisko, aby zasady zasady rozumu odkurzyć, aby nauczyć się;motywacje działań moralnych – rozum, emocje – żądza, pasje;

Pierwotnym motywem naszych działań jest podłoże psychologiczne: rozum, emocje;

Kahlberz – motywacje naszych działań moralnych różnią się w zależności od wieku:

5-10 – motywacja – by uniknąć kary, ze strachu

10-15 – motywacja zmienia się; gdy działa na naszą korzyść, dlatego zachowujemy się moralnie

18-20-aby spełnić oczekiwania grupy odniesienia

20 – 25 postępują moralnie,by spełnić  oczekiwania dalszej grupy odniesienia

25-30 -  działamymoralnie, dlatego by sprawić komuś szczęście, zadowolenie.

Jest to model osiągania dojrzałości moralnej, ale nie musi on dotyczyć każdego, możemy się zatrzymać na początkowych motywacjach, Dojrzewanie moralne przebiega według czasu względnego osobowego.

3 perspektywa językoznawcza...