Jarosław Iwaszkiewicz, Opowiadania wybrane (BN) oprac. Andrzej Zawada
OPOWIADANIA - W edycji Dzieł (1975) zebrane zostały 64 opowiadania autora, jest to prawie cały jego dorobek.
* Tworzył gatunki pograniczne:
1. fabuła/dokument – w tomie Marginalia (1993)
2. fabuła/ekspresja językowa poezji – proza poetycka (określenie autora): Zenobia Palmura (1920; pierwszy przejaw autotematyzmu, bohater nawet nazywa się Iwaszkiewicz), Legendy i Demeter (1921), Ucieczka do Bagdadu (1923), Wieczór u Abdona (1923)
* Powtarza się tu pytanie o wpływ literatury i sztuki na los jednostki. Młodzi pisarze, zafascynowani francuską dekadencją, żyjący w świecie nieprzewidywalnym, brali zagadnienia sztuki za najważniejszą sprawę codzienności. Ale potem rzeczywistość upominała się o swoje i literackość znikała, pozostawiając wrażenie, że była demonicznym złudzeniem.
* W 1926 r. napisał nowelkę Krata, ważną dla niego samego. Był to przeciwny biegun twórczości – naturalistyczna narracja. Jest to znak zachodzącej przemiany.
* U Iwaszkiewicza odmiennym zagadnieniom odpowiadają odmienne gatunki literackie:
· powieści: studia autotematyczne i autobiograficzne, portretowanie artysty uwikłanego w konflikty współczesności i problemy tradycji
· opowiadanie: wychodzi poza tę tematykę, wprowadza pewien uniwersalizm
Czas egzystencji. Panny z Wilka
* Przeżycia wojenne zostawiły w świadomości Wiktora niezatarty ślad – powracają jako obraz zabitego dezertera. Wojna zaczęła nowy temat jego biografii, który po 15 latach uzna jako stracony, nieodpowiadający młodzieńczym wyobrażeniom.
* Zdaje mu się, że po przybyciu do Wilka czas cofnął się o 15 lat. Chce tu odnaleźć harmonię i nadać sens dalszemu życiu. Problematyka Proustowska – jest tu w poszukiwaniu straconego czasu.
* Stara się odtworzyć dawne sytuacje. Ale teraźniejszość widać zbyt silnie, by to się mogło udać. Wiktor wytrzymał konfrontację mitu i rzeczywistości (choć początkowo chciał skrócić wakacje i wrócić w swój mit). Wybrał teraźniejszość. Odchodzi bogatszy o zrozumienie egzystencji.
Przestrzeń międzyludzka. Brzezina
* Staś stara się ostatnie tygodnie życia przeżyć jak najpełniej. Miłość do Maliny ma go przywiązać do życia, zagłuszyć lęk egzystencjalny.
* Pomiędzy braćmi jest konflikt niezrozumienia – zewnętrzną beztroskę Stasia jego brat bierze za wyraz niezrozumienia dla swojej żałoby, nie domyślając się tragedii świadomości młodszego brata. Bolesław odzyska wewnętrzną równowagę przez śmierć brata i krótki związek z Maliną.
* Są różne interpretacje co do tematu opowiadania:
· o śmierci
· o osiąganiu zgody na siebie i swój los (jak Panny z Wilka)s
· o różnych postawach wobec życia i śmierc
* Jest to równocześnie pochwała życia i studium umierania. Paradoksalną przyczyną osiągnięcia pełni egzystencji jest świadomość śmierci.
* Pełnia życia, a potem świadomość umierania jest przez Stasia odczuwana jedynie biologicznie:
· mówi bratu, że nie chce umierać tak młodo i powtarza to do końca
· sprowadza fortepian, bo muzyka jest dla niego obietnicą formy porządkującej życie (mówi o nim w tych kategoriach – uwertura, finał), ale zmienia się tylko w powtarzaną melodię z Davos
· pozostałe tygodnie chce przeżyć w teraźniejszości – nie odpowiada na listy, i bez sensotwórczej kultury – nie szuka wyrazu swych przeżyć w muzyce; wybiera zmysłową kontemplację śmiertelnego piękna
* Mogłaby to być kontynuacja Czarodziejskiej góry, ale Staś podchodzi do życia zbyt emocjonalnie, a nie analitycznie i intelektualnie, nie ma tu zagadnień etyczno-estetycznych. Wątek pobytu w Davos nie musiał być wzięty od Manna, bo tam leczył się Karol Szymanowski, którego Iwaszkiewicz odwiedził w 1929 r. Malina śpiewa poza tym pieśń z Pieśni kurpiowskich Szymanowskiego. Aida, drewniana willa w Podkowie Leśnej, siedziba Iwaszkiewiczów przed wybudowaniem Stawiska, to pierwowzór leśniczówki.
Wybór tragiczny. Młyn nad Utratą
* Opowiadanie na podstawie doświadczeń z okresu Aidy (1923-28), gdzie gościł Szymanowski, Lechoń, Słonimski i inni. Opowiadanie to portret Jerzego Lieberta, w czasach Aidy 20-letniego, zmarłego 12 lat przed jego napisaniem.
* Warszawski majątek Krzywizna to właściwie Podkowa, a historia Juliusza Zdanowskiego przypomina biografię Jerzego Lieberta. Karol Hopfer to Iwaszkiewicz i po trosze Szymanowski. Inne szczegóły są rzeczywiste – Hopfer jadał najchętniej na kolację kwaśne mleko (jak młody muzyk Olek Landau), poeta Desmond King czynił w swym pokoju niesłychany bałagan (jak Karol Szymanowski).
* Jest to opowiadanie o trzech przyjaciołach, którzy w poezji lub religii chcą odnaleźć uzasadnienie swojej egzystencji. King znajduje oparcie w poezji, Zdanowski w poezji i religii, a Hopfer – w światopoglądzie swoich przyjaciół. Rozmawiają o świętości, która jest najwyższą z wartości osiągalnych przez człowieka, a więc wzorem ludzkiej aktywności.
* Młyn... to studium klęski, jaką ponosi mit świętości w konfrontacji z życiem.
· Zdanowski, zakochawszy się, porzuca swój światopogląd religijny; jego miłość to czysto zmysłowa fascynacja – podobnie jak u Stasia z Brzeziny, ale Julian, gdy mija pierwsza fascynacja, zaczyna czuć, że utracił coś dużo ważniejszego; jest jednak tragicznie konsekwentny i nie przyjmuje ostatniego namaszczenia od ks. Górskiego
· ucieleśnioną przyczyną tragedii jest kobieta – naturalny żywioł życia, który kruszy intelektualne konstrukcje mężczyzny
* Bohaterowie tych trzech międzywojennych opowiadań dokonują wyborów między pamięcią a trwaniem, życiem a sztuką, ideą a codziennością – jest to zawsze wybór tragiczny, bo pojmują oni świat jako arenę walki ducha z materią.
1
Lizzzia