referat Temperament.doc

Temperament

       Nie istnieje jednoznaczne rozumienie pojęcia "temperament". Poszczególni twórcy teorii i wpływowi badacze różnorodnie interpretują to słowo.

"Temperament odnosi się do względnie stałych cech osobowości, występujących u człowieka od wczesnego dzieciństwa i mających swoje odpowiedniki w świecie zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy neurobiochemiczne, temperament podlega powolnym zmianom spowodowanym procesem dojrzewania oraz indywidualnie specyficznym oddziaływaniem między genotypem a środowiskiem."41 

Pojęcie temperamentu interpretowane jest również na podstawie:43 
1) zachowań emocjonalnych,
2) orientacji biologicznej
- jako dziedziczony składnik osobowości,
- jako przejaw układu nerwowego,
- jako pojęcie odnoszące się do cech, u których podstawy leżą określone mechanizmy fizjologiczne lub biochemiczne.

Pomimo istnienia różnorodnych definicji temperamentu można wyodrębnić kilka wspólnych, charakterystycznych cech.44 
1) Pod pojęciem temperamentu należy rozumieć cechy zachowania. Zakładając, że osobowość rozumiemy jako zespół cech - temperament stanowi część składową struktury osobowości.
2) Temperament charakteryzuje się względną stałością w ciągu życia.
3) Temperament ma podłoże biologiczne. Różnice indywidualne w cechach temperamentu są częściowo genetycznie zdeterminowane.
4) Cechy temperamentu należą do tych charakterystyk psychicznych, które w postaci pierwotnych emocji obecne są już od wczesnego niemowlęctwa. Występują one także w świecie zwierząt.

Wybrane koncepcje temperamentu
Rozważania nad temperamentem zostały zapoczątkowane ponad 2000 lat temu. Za twórcę koncepcji temperamentu uważa się Hipokratesa - lekarza i filozofa starożytnej Grecji, żyjącego w V wieku p.n.e. Badając swoich pacjentów Hipokrates odkrył, że nie ma dwóch takich samych ludzi, jednak wielu wykazuje podobne cechy charakteru. Zauważył również, że istnieje kilka grup różniących się sposobem zachowania, i że osoby zaliczane do danej grupy zachowują się podobnie. Doszedł on do wniosku, że klasyfikując kogoś do danej grupy można przewidzieć reakcje tej osoby na różne sytuacje życiowe. Nazwał więc:
- sangwinikami - tych, którzy zachowywali się głośno, spóźniali się, byli optymistami i lubili się bawić,
- cholerykami - tych, którzy chcieli przewodzić innym i ich sobie podporządkować,
- melancholikami - tych, którzy mieli potrzebę ładu wewnętrznego i zewnętrznego i w większym stopniu ulegali nastrojom niż pozostali,
- flegmatykami - tych, którzy woleli być stojącymi z boku obserwatorami, podejmującymi działanie wtedy, gdy ktoś inny za nich zadecydował, co trzeba zrobić.47 

Hipokrates nawiązując do poglądu Empedoklesa o czterech żywiołach - ognia, powietrza, ziemi i wody wyodrębnił cztery soki (humory) organizmu - krew, flegmę, żółć żółtą i żółć czarną. Soki te stanowią naturę człowieczego ciała. Stan zdrowia zależy od proporcji tych soków w organizmie. Optymalny stosunek jest źródłem zdrowia, a brak odpowiednich proporcji powoduje choroby. Z przewagi jednego z tych elementów wynika określony temperament.

Żyjący sześćset lat później Galen, najwybitniejszy po Hipokratesie grecki lekarz wykorzystując Hipokratowską koncepcję soków stworzył pierwszą typologię temperamentu. Opisał ją w rozprawie De temperamentis48. Galen wyróżnił i opisał szczegółowo dziewięć temperamentów, w tym cztery podstawowe, bezpośrednio zależne od jednego z czterech soków. Są to: 
- sangwinik (łac. sanguis - krew)
- flegmatyk (łac. phlégma - flegma)
- choleryk (łac. cholé - żółć)
- melancholik (łac. melas cholé - czarna żółć)

Sangwinik - człowiek o żywym i zmiennym usposobieniu, wesoły. Dominuje w nim radość, jego emocje powstają bardzo łatwo, ale są płytkie, zmienne, nietrwałe i niezbyt głębokie. Rusza się szybko i ma dosyć silne ruchy. Jest aktywny i potrzebuje dużo miejsca. Typ silny, zrównoważony. Sangwinik to człowiek szybki, łatwo dostosowujący się do zmiennych warunków życia. Charakteryzuje go duża odporność na trudne warunki życia. 

Melancholik - człowiek mało uczuciowy i mało aktywny. Dominuje w nim smutek, trudno powstają emocje ale są silne, głębokie i trwałe. Jego ruchy są powolne i słabe. Potrzebuje mało miejsca. Typ słaby. Melancholicy bywają często bierni, zahamowani. Działanie bodźców silnych może być, szczególnie dla typu słabego, źródłem różnego rodzaju zaburzeń w zachowaniu.

Choleryk - człowiek pobudliwy i mało wytrwały w działaniu, rozdrażniony, wybuchowy. Emocje powstają bardzo łatwo, są silne, dosyć trwałe, choć nieregularne. Ma szybkie i silne ruchy. Jest aktywny. Odznacza się dużą energią życiową przy jednoczesnym braku opanowania, gwałtowny i wybuchowy. 

Flegmatyk - mało pobudliwy, lecz wytrwały i konsekwentny w działaniu. Cechuje go zrównoważenie. Emocje powstają trudno, są raczej słabe. Ruchy raczej powolne, słabe, mały zasięg. Zrównoważony, stały. Będąc pod względem ruchliwości przeciwieństwem sangwinika, flegmatyk reaguje spokojnie i powoli, wykazuje niechęć do zmiany otoczenia; podobnie jak sangwinik jest odporny na bodźce silne i długotrwałe.

Typologia Pawłowa51
Kolejnym uczonym, który w swych badaniach nawiązywał do koncepcji Hipokratesa-Galena, był Iwan Pawłow. Skonstruował on typologię temperamentu, nazwaną przez niego typologią układu nerwowego. Badając wraz ze swoimi współpracownikami czynność odruchowo-warunkową u psów zauważył indywidualne różnice w procesie warunkowania. Różnice te dotyczyły szybkości i dokładności wytwarzania i zanikania odruchów oraz ich intensywności. Pawłow wysunął hipotezę, że różnice między jednostkami sprowadzają się do szeregu kombinacji ograniczonej liczby właściwości tego układu. Tymi właściwościami wg niego są: 

- siła procesu pobudzenia - zdolność komórek nerwowych do pracy, przejawiająca się w wydolności funkcjonalnej czyli zdolność do wytrzymywania długotrwałego bądź krótkiego, ale silnego pobudzenia,
- siła procesu hamowania - łatwość, z jaką układ nerwowy tworzy warunkowe reakcje hamulcowe, takie jak wygaszanie, różnicowanie, opóźnianie,
- równowaga procesów nerwowych - stosunek między siłą procesu pobudzenia i siłą procesu hamowania, relacja między siła tych procesów decyduje o tym, czy mamy do czynienia z jednostką zrównoważoną czy też z niezrównoważoną,
- ruchliwość procesów nerwowych - szybkość zmiany jednego procesu nerwowego w drugi, zdolność do zmiany zachowania się, odpowiednio zmieniających się sytuacji.

Na podstawie kombinacji powyższych właściwości Pawłow wyodrębnił cztery typy układu nerwowego (rysunek 1). Biorąc pod uwagę siłę procesów nerwowych wyróżnił:
- silny typ układu nerwowego,
- słaby typ układu nerwowego.

Następnie analizując siłę procesów pobudzenia i hamowania podzielił silny typ układu nerwowego na:
- typ zrównoważony,
- typ niezrównoważony.

Do typu zrównoważony zaliczył:
- typ ruchliwy,
- typ powolny.

Cztery typy układu nerwowego wydzielone przez Pawłowa odpowiadają starożytnej klasyfikacji temperamentów Hipokratesa-Gallena.

Źródło: Jan Strelau, "Psychologia. Podręcznik akademicki", rozdział "Temperament", str. 686, Gdańsk 2000


Wydzielone przez Pawłowa typy układu nerwowego scharakteryzować można następująco:

1. Typ silny zrównoważony, ruchliwy - sangwinik
Jego układ nerwowy charakteryzuje się dużą siłą procesów nerwowych, ich równowagą i dużą ruchliwością. Sangwinik to człowiek szybki, łatwo dostosowujący się do zmiennych warunków życia, odporny na trudne warunki życia.

2. Typ silny zrównoważony, powolny - flegmatyk
Jego układ nerwowy odznacza się dużą siłą i równowagą procesów nerwowych przy jednoczesnej małej ruchliwości. Flegmatyk reaguje spokojnie i powoli (przeciwnie do sangwinika), wykazuje niechęć do zmiany otoczenia, podobnie jak sangwinik jest odporny na silne i długotrwałe bodźce.

3. Typ silny niezrównoważony, z przewagą pobudzenia - choleryk
Jego układ nerwowy cechuje, obok dużej siły, przewaga pobudzenia nad hamowaniem. Odznacza się dużą energią życiową przy jednoczesnym braku opanowania, jest gwałtowny i wybuchowy. 

4. Typ słaby - melancholik
Charakterystyczną cechą jego układu nerwowego jest słabość procesu pobudzenia, jak i hamowania, jest mało odporny na działanie silnych bodźców dodatnich oraz hamulcowych. Melancholicy bywają często bierni, zahamowani. Silne bodźce mogą być dla nich źródłem różnego rodzaju zaburzeń w zachowaniu.


Teoria PEN w ujęciu Eysnecka

Do koncepcji temperamentu Hipokratesa-Galena nawiązał również, Hans Eysneck., Doszedł do wniosku, że na strukturę osobowości składają trzy podstawowe wymiary:
- ekstrawersja, której krańcem jest introwersja,
- neurotyczność, której krańcem jest stałość emocjonalna,
- psychotyczność, której krańcem jest brak psychotyczności.

Eysneck został zainspirowany ideami Junga, który to właśnie wprowadził do psychologii pojęcia ekstrawersji-introwersji (E-I). Według Junga, w zależności od tego, czy energia psychiczna człowieka skierowana jest na zewnątrz czy do wewnątrz, należy wyodrębnić dwa podstawowe typy osobowości: ekstrawertyka i introwertyka.

Ekstrawertyk - charakteryzuje się tym, iż jego główna uwaga i aktywność skierowane są na świat zewnętrzny, ma łatwość kontaktowania się z ludźmi, dobrze przystosowuje się do zmieniających się sytuacji. Interesują go ludzie, problemy zewnętrzne, zdarzenia. Osoby ekstrawertywne są przyjacielskie i serdeczne, towarzyskie, rozmowne, skłonne do zabawy oraz poszukiwania stymulacji. Wykazują tendencje do dominowania w kontaktach społecznych, są życiowo aktywne i pełne wigoru, przejawiają optymizm i pogodny nastrój. Na ekstrawersję składają się: towarzyskość, żywość, aktywność, asertywność i poszukiwanie doznań. 

Introwertyk - koncentruje się na sobie samym, nie interesuje go świat zewnętrzny, jest powściągliwy w wyrażaniu swoich uczuć i myśli. Typ człowieka zwróconego raczej ku własnemu ja, aniżeli ku światu zewnętrznemu, mającego trudności w nawiązywaniu kontaktu z ludźmi. Osoby introwertywne wykazują rezerwę w kontaktach społecznych, brak optymizmu oraz preferencje do przebywania w samotności i nieśmiałość.

 

Źródło: Jan Strelau, "Psychologia. Podręcznik akademicki", rozdział "Osobowość jako zespół cech", str. 538, Gdańsk 2000

 

Źródło: Jan Strelau, "Psychologia. Podręcznik akademicki", rozdział "Osobowość jako zespół cech", str. 538, Gdańsk 2000

Psychotyczność to z jednej strony altruizm, empatia, uspołecznienie, z drugiej zaś przestępczość, psychopatia, schizofrenia. Czynniki te obrazuje rysunek 4.

Źródło: Jan Strelau, "Psychologia. Podręcznik akademicki", rozdział "Osobowość jako zespół cech", str. 538, Gdańsk 2000


Związek między jego strukturą osobowości a typologią temperamentów został zobrazowany na rysunku 5.

Źródło: Jan Strelau, "Psychologia. Podręcznik akademicki", rozdział "Osobowość jako zespół cech", str. 537, Gdańsk 2000