pożary b.leśniczego.doc

„Biblioteczka leśniczego" ukazuje się dzięki finansowaniu kosztów wydania przez Dyrekcję Generalna Lasów Państwowych

1. Wstęp

Pożary lasu stanowią naturalny żywioł, podobnie jak woda czy wiatr. Towarzyszą człowiekowi od najstarsrych dziejów życia na Ziemi i często powodowały nieodwracalne zmiany w przyrodzie. Ogień w środowisku prryrodniczym stanowi jeden z naturalnych czynników abiotycznych.

Pożary formacji roślinnych zawsze stano­wią większą lub mniejszą klęskę ekologiczną. Wysokie temperatury działają niszcząco na ży­we komórki roślin zielnych, jak też drzewia­stych. Badania przeprowadzone przez B. Mol­skiego wykazały, że oddziaływanie temperatu­rą 60°C przez kilka minut na liście czy igliwie powoduje denaturyzację plazmy w komórkach aparatu asymilacyjnego i zamieranie listowia.

Analizy pożarów tzw. bez strat wykazały, że kumulacja ciepła w glebie na głębokości 20-30 cm dochodziła nawet do 200°C i uje­mnie oddziaływała na korzenie drzew. Bada­nia prowadzono na powierzchni doświadczal­nej w nadleśnictwie Krzystkowice w latach siedemdziesiątych.

Poznanie charakteru procesów spalania ma­teriałów roślinnych oraz wpływu pożaru na środowisko roślinne pozwala ukierunkować działania zapobiegające niszczącemu oddzia­ływaniu ognia.

Obowiązujące przepisy prawne określają ochronę przeciwpożarową lasu jako profilak­tyczne działania zabezpieczenia mienia przez właścicieli, administratorów i dzierżawców.

Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochro­nie przeciwpożarowej (Dz. U. Nr 81 poz. 351) w art. 1. - określa: „ochrona przeciwpożarowa polega na realizacji przedsięwzięć mających na celu ochronę życia, zdrowia i mienia przed pożarem, klęską żywiołową lub innym miej­scowym zagrożeniem poprzez:

1) zapobieganie powstawaniu i rozprze­strzenianiu się pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia,

2) zapewnienie sił i środków do zwalcza­nia pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia,

3) prowadzenie działań ratowniczych. W art. 2. ilekroć w ustawie jest mowa o:

1) zapobieganiu i rozprzestrzenianiu się pożaru, klęski żywiołowej lub innego miej­scowego zagrożenia - rozumie się przez to:

a) zapewnienie koniecznych warunków ochrony technicznej nieruchomościom i ru­chomościom,

b) tworzenie warunków organizacyjnych i formalno-prawnych zapewniających ochronę ludzi i mienia, a także przeciwdziałających powstawaniu lub minimalizujących skutki po­żaru, klęski żywiołowej lub innego miejsco­wego zagrożenia,

2) działaniach ratowniczych - rozumie się przez to każdą czynność podjętą w celu ochro­ny życia, zdrowia i mienia, a także likwidację źródła powstania pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia,

3) innym miejscowym zagrożeniu - rozu­mie się przez to inne niż pożar i klęska żywio­łowa zdarzenie, wynikające z rozwoju cywili­zacyjnego i naturalnych praw przyrody (kata­strofy techniczne, chemiczne, ekologiczne), a stanowiące zagrożenie dla życia, zdrowia i mienia".

W art. 15 i 18 jednoznacznie określa obo­wiązki i rodzaje jednostek ratowniczych:

Art. I 5. Jednostkami ochrony przeciwpoża­rowej są:

1) jednostki organizacyjne Państwowej Straży Pożarnej,

2) zakładowa straż pożarna,

3) zakładowa służba ratownicza,

4) gminna zawodowa straż pożarna, 5) terenowa służba ratownicza,

6) ochotnicza straż pożarna,

7) związek ochotniczych straży pożarnych, 8) inne jednostki ratownicze.

Art. 18. Organizację i szczegółowe zasady funkcjonowania zakładowej straży pożarnej, zakładowej służby ratowniczej, gminnej za­wodowej straży pożarnej, terenowej służby ra­towniczej oraz innych jednostek ratowniczych - określają osoby prawne lub fizyczne je two­rzące, w porozumieniu i pod nadzorem ko­mendanta wojewódzkiego Państwowej Straży Pożarnej, właściwego ze względu na teren działania.

Natomiast w art. 20 ustawa głosi o trybie tworzenia i włączania jednostek do krajowego systemu ratownictwa. Artykuł ten brzmi: „Mi­nister Spraw Wewnętrznych określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowe zasady, zakres i tryb włączenia jednostek ochrony przeciw­pożarowej, o których mowa w art. 1 S pkt. 2-6 i 8, do krajowego systemu ratownicze-gaśni­czego".

Dalszymi aktami prawnymi regulującymi zadania w ochronie przeciwpożarowej, mię­dzy innymi Administracji Lasów Państwo­wych są:

- Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnę­trznych z dnia 22 września 1993 r. w sprawie szczegółowych zasad przeciwpożarowego za­opatrzenia wodnego, ratownictwa techniczne­go i chemicznego i ekologicznego oraz warun­

ków, którym powinny odpowiadać drogi poża­rowe (Dz. U. nr 8, poz. 42);

- Rozporządzenie Ministra Ochrony Śro­dowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 16 sierpnia 1999 r. w sprawie szcze­gółowych zasad zabezpieczenia przeciwpoża­rowego lasów (Dz. U. nr 73, poz. 824).

Oba rozporządzenia główny ciężar zadań nakładająna profilaktykę i zabezpieczenie ob­szarów leśnych przed pożarami. Przedstawia­jąrównież obowiązki na wypadek zaistniałego pożaru w środowisku leśnym.

W lasach polskich przeważają drzewostany rosnące na siedlisku boru świeżego i boru mieszanego świeżego, tworzone głównie przez sosnę pospolitą, świerk i dęby. Najwięk­szy procent lasów stanowią drzewostany w II i III klasie wieku. Najmniejszy udział w struk­turze wiekowej mają drzewostany 100-letnie i starsze. Co roku występuje tylko w Lasach Państwowych od 3000 do 9000 pożarów lasu. Obejmują one z roku na rok coraz mniejszą powierzchnię; w roku 1990 - 5031 ha, w 1993 r. - 3679 ha, w 1996 r. - 5315 ha, w 1997 r. - 2113 ha, a 1999 r. - 1800 ha. Śre­dnia powierzchnia jednego pożaru w 1990 r. wynosiła 1,22 ha; w 1993 r. - 0,83 ha; w 1997 r. - 0,60 ha; a w 1999 r. - 0,40 ha.

W Lasach Państwowych w świetle przepi­sów prawnych działania ochrony przeciwpo­żarowej lasu powinny być ukierunkowane przede wszystkim na zabezpieczenie obsza­rów leśnych przed powstawaniem pożarów i „wejściem" ognia do lasu.

2. Kryteria klasyfikacji terenów leśnych do kategorii zagrożenia pożarowego lasu

Potencjalne zagrożenie drzewostanów po­żarami uzależnione jest od trzech podstawo­wych warunków: wilgotności i żyzności sie­dlisk; wieku drzewostanu; warunków meteo­rologicznych (klimatu lokalnego) występują­cych na danym obszarze.

Stan sanitarny drzewostanu, wpływ zanie­czyszczeń przemysłowych i rekreacyjna funk­cja lasów dodatkowo wpływają na zagrożenie pożarowe lasów.

Stosowana metoda kategoryzacji zagrożenia pożarowego obszarów leśnych uwzględnia udział najbardziej palnych drzewostanów ro­snących na siedliskach borowych w I i II klasie wieku, ilości pożarów występujących w ciągu roku, współczynnik hydrotermiczny określają­cy uwilgocenie terenu oraz wpływ zanieczy­szczeń przemysłowych. Metoda ta pozwala na określanie kategorii zagrożenia pożarowego la­su dla dużych kompleksów jak Puszcza Zgorze­

lecko-Bolesławiecka, Kampinoska, Augustow­ska, Notecka, Bory Lubuskie, Tucholskie itp., jak też obszary leśne Opolszczyzny, Śląska itp.

Podstawowym kierunkiem klasyfikacji za­grożenia pożarowego są obszary poszczegól­nych nadleśnictw.

Punktacja za poszczególne kryteria klasyfi­kacji drzewostanów przedstawia się następują co: udział siedlisk i klas wieku - procentowy udział siedlisk Bs; Bśw; BMśw oraz I i II kla­sy wieku punktowany jest od 1 do 16; średnią ilość pożarów w ciągu roku za okres minimum 5 lat punktuje się od 5-25; wartości współ­czynnika hydrotermicznego Sielaninowa „k", określone jako średnie wartości za okres Bezo­nu palności (IV-X) z minimum 5 lat, uwzglę­dniając spadek wartości poniżej 1,4 utrzymują cy się od jednego do dwóch miesięcy określa się według skali od 0 do 9; dla emisji przemy­słowych określono progi krytyczne w ilościach suchego depozytu SOZ i NO, i przyjęto łącznie 5 punktów (dane za okres minimum 5 lat).

Przyjmując za jednostkę taksometryczną obszar nadleśnictwa należy procentowy udział

siedliskowych typów lasu i klas wieku, ilości pożarów jak też wskaźniki imisji przemysło­wych i funkcje rekreacyjne odnosić do obsza­rów całego nadleśnictwa. Natomiast współ­czynnik hydrotermiczny obliczony w relacji całego kraju wyznacza rejony o podobnych tendencjach i wskazuje na określone uwilgo­cenie analizowanych terenów.

W wyniku przeprowadzonych analiz utrzy­mano trzy kategorie zagrożenia pożarowego lasu:

I kategoria - duże zagrożenie pożarowe la­su z sumą punktów od 34 do 55,

II kategoria - średnie zagrożenie pożarowe lasu z sumą punktów od 16 do 33,

III kategoria - małe zagrożenie pożarowe lasu z sumą punktów poniżej 15.

Zgodnie z obowiązującą instrukcją urządze­niową jak i ochrony przeciwpożarowej obsza­rów leśnych przy każdej rewizji jak i podczas prac związanych z nowym urządzaniem należy dokonać określenia kategoryzacji zagrożenia pożarowego lasu analizowanych drzewosta­nów według wyżej podanych kryteriów.

3. Prognozowanie zagrożenia poźarowego lasu

Podstawowym kierunkiem działań w ochro­nie przeciwpożarowej lasu jest przewidywanie powstawania pożarów czyli prognozowanie zagrożenia pożarowego lasu na okres kilku­dziesięciu godzin i dzień następny. Prognozo­wanie powinno być (podobnie, jak do tej pory) prowadzone w 34 punktach prognostycznych, które „połączone" pomocniczymi punktami meteorologicznymi z obserwacjami poszerzo­nymi o określanie wilgotności ściółki stanowią jednolitą sieć meteorologiczną w Lasach Pań­stwowych. Otrzymane materiały obserwacyjne

z Okręgowych Leśnych Stacji Meteorologicz­nych będących zarazem punktami progno­stycznymi, umożliwiają określanie zagrożenia pożarowego lasu oraz badanie klimatu leśne­go. Dla celów informacyjnych podczas akcji ratowniczej, wszystkie punkty pomiarowe po­winny posiadać wiatromierze. Prace progno­styczne stanowią jedną z podstawowych części ochrony przeciwpożarowej lasu i nie powinny być okresowo przerwane. Badania w zakresie zagrożenia pożarowego lasu powinny być roz­wijane i systematycznie udoskonalane.

4. Zagospodarowanie turystyczne

Zagospodarowanie turystyczne powinno zmierzać do ograniczenia negatywnych skut­ków ruchu ludności na terenach leśnych.

Ruch turystyczny w lasach powinien być kierowany nie tylko drogami publicznymi, ale

również kontrolowanymi szlakami leśnymi. Należy udostępnić korzystanie z lasów w są­siedztwie rzek, jezior, czy innych atrakcyjnych miejscowości. Należy w dalszym ciągu (pomi­mo dewastacji) organizować parkingi i miejsca

zabaw dla dzieci, widokowe enklawy z możli- fach siedemdziesiątych po roku 1982 jakby wością organizowania biwaku itp. Zagospoda- „umarło". Jednakże tereny, nawet częściowo rowanie turystyczne znacznie rozwinięte w la- zagospodarowane, nadal przyciągająturystów.

5. Propaganda

Działania profilaktyczne nie mogą opierać się wyłącznie na czynnościach gospodarczych i administrowaniu. Ochrona przeciwpożarowa lasu wymaga w dużej mierze uświadomienia społeczeństwa o roli ochrony środowiska, nie tylko w celu eliminowania dewastacji fauny i flory, ale również odtwarzanie jej zasobów, a w zakresie stosowania ognia - zabezpiecze­nie przed przypadkowym pożarem. W zakre­sie działań uświadamiających prowadzone są pogadanki w szkołach, a w okresie wakacyj­nym konkursy w ośrodkach kolonijnych. Wy­dawane są foldery, kalendarze i temu podobne wydawnictwa. Na obszarach leśnych wysta­wia się regulaminowe plansze ostrzegawcze oraz opracowywane przez poszczególne jed­nostki ALP z różnątreścią, informujące rysun­

kiem i krótkimi hasłami o zachowaniu w lesie. Były również opracowane animowane filmy, które pokazywano w telewizji.

Działalność propagandowa jest ważnym elementem ochrony przeciwpożarowej, po­nieważ w pierwszej kolejności oddziaływuje na wyobraźnię dzieci i młodzieży. Należy za­tem przypuszczać, że zmniejszy się ogólna liczba osób lekceważących podstawowe zasa­dy ochrony przyrody, w tym przeciwpożaro­wej. Nie można zupełnie oddzielać tych kie­runków od siebie, ponieważ ochrona przyro­dy nierozerwalnie wiąże się z ochroną prze­ciwpożarową lasu. Należy zatem jeszcze bar­dziej uatrakcyjnić sposoby i formy przekazy­wania wiedzy o procesach spalania materia­łów roślinnych.

6. Pasy przeciwpożarowe i zabiegi hodowlane

Działania gospodarcze zmierzające do od­cięcia kompleksów leśnych od potencjalnych źródeł ognia - takich jak szlaki komunikacyj­ne, a szczególnie trakcje kolejowe (poprzez wykonywanie pasów przeciwpożarowych) są pracami stałymi i nie powinny budzić wątpli­wości.

Chroniąc lasy przed „wejściem" ognia w głąb drzewostanu i przed jego rozprzestrze­nianiem się w lasach, zakłada się pasy prze­ciwpożarowe wzdłuż dróg publicznych w miejscach najbardziej zagrożonych pożara­mi i wzdłuż szlaków komunikacyjnych kolei, wzdłuż dróg leśnych, dzieląc drzewostany jed­nowiekowe, jednogatunkowe albo szczególnie narażone na powstawanie pożarów. Pasy takie zakłada się również wokół obiektów inżynier­skich znajdujących się na obszarach leśnych lub sąsiadujących z nimi. Wyróżnia się kilka typów pasów przeciwpożarowych, w zależno­ści od miejsca zakładania:

Typ A - porządkowanie terenu,

Typ B - porządkowanie terenu + jedna bru­zda izolacyjna,

Typ C - porządkowanie terenu + dwie bru­zdy izolacyjne (typu Kienitza),

Typ D - pas biologiczny, Typ E - pas górski,

Typ F - pas specjalny.

PAS TYPU A - stanowi smugę drzewosta­nu o szerokości 50 m licząc od skrajnej szyny toru, krawędzi drogi, granicy obiektu itp., z której usunięte zostały martwe drzewa. Moż­na stosować na powierzchniach leśnych, na których nie ma obawy przed zatrzcinnicze­niem i zadarnieniem gleby. PAS TYPU B ­wykonuje się jak poprzedni z tym, że w odle­głości 2 do 5 m od zewnętrznej krawędzi szy­ny toru kolejowego, zewnętrznej krawędzi przydrożnego rowu, skarpy lub granicy obiek­tu, wyorywuje się równolegle bruzdę o szero­kości minimum 2 m, oczyszczoną do warstwy

Zrzut substancji pianotwórczej z samolotu

Odnawianie pasa przeciwpożarowego przy torach PKP

Pas biologiczny - „stanowisko" samochodu gaśniczego

gleby mineralnej. PAS TYPU C - powinien być wykonywany w tych drzewostanach, w których istnieje obawa, że pojedyncza bru­zda nie wystarczy. Pasy typu C należy lokali­zować przede wszystkim przy liniach kolejo­wych, w drzewostanach o złym stanie sanitar­nym, przy czym należy uwzględniać rodzaj występującego runa. Pas typu C stanowiądwie bruzdy o szerokości minimum 2 m, oczyszczo­ne do warstwy mineralnej, przeprowadzone równolegle do siebie, w odległości kilkunastu metrów i łączących lub krzyżujących się mię­dzy sobąco 20-50 m bruzdami poprzecznymi. Pierwszą bruzdę należy przeprowadzić 2-S m od krawędzi zewnętrznej szyny lub skraju skarpy rowu przydrożnego. Kwatery pasa powinny być zadrzewione gatunkami li­ściastymi, o ile warunki siedliskowe na to po­zwalają. PAS TYPU D - pas biologiczny. Pa­sy biologiczne należy wprowadzać przede wszystkim w nadleśnictwach zaliczonych do I i II kategorii zagrożenia pożarowego lasu, a zwłaszcza na terenach poklęskowych. Pasa­mi biologicznymi można dzielić drzewostany, które powinno się odnawiać gatunkami liścia­stymi w całości lub o znacznym ich udziale (z domieszką co najmniej 50%) w sposób ograniczający rozwój wrzosów i traw.

Pasy biologiczne należy projektować już przy zakładaniu upraw na zrębach, a przede wszystkim na pożarzyskach. Zakładanie pa­sów biologicznych należy powiązać ze struk­turą istniejących drzewostanów, rodzajem wy­stępującego runa, warunkami siedliskowymi itp. Pas biologiczny w swej strukturze może mieć jedną, lub dwie bruzdy zmineralizowane. Kierunek i szerokość pasa powinny być usta­lana przez specjalistów z hodowli i ochrony przeciwpożarowej lasu.

PAS TYPU E - pasy tego typu należy za­kładać w drzewostanach górskich, położonych wzdłuż bardziej zagrożonych odcinków dróg lub szlaków turystycznych. Ten typ pasów można też zakładać wzdłuż szlaków kolejo­wych na terenach wyżynnych i górskich. Pasy takie powinny mieć szerokość od 4 do 10 m, na których należy prowadzić zabiegi porząd­kowe polegające na oczyszczeniu powierzch­ni drzewostanów z wszelkiego rodzaju mate­riałów palnych. (Podobne jak TYP A).

PASY TYPU F - są to pasy specjalne od­dzielające obiekty o szczególnych warunkach i potrzebach ochrony przeciwpożarowej. Mo­gą one stanowić kombinację pasów omówio­nych wcześniej, a także mogą to być po­wierzchnie bezdrzewne o glebie oczyszczonej do warstwy mineralnej.

Oprócz pasów przeciwpożarowych należy przy zakładaniu upraw wprowadzać zgodnie z zasadami hodowlanymi jak najwięcej ga­tunków liściastych domieszkowych i pomoc­niczych w wielorzędowej formie zmieszania. Przy odnowieniach na powierzchniach po­klęskowych, szczególnie na pożarzyskach (powyżej 5 ha) należy stosować rozdzielenie powierzchni na mniejsze części poprzez za­kładanie wielorzędowych pasów z gatunkami liściastymi domieszkowymi jak i pomocni­czymi.

Dalszą formą zabezpieczenia lasu od dróg i szlaków kolejowych jest przygotowanie gle­by równolegle do przebiegu drogi lub toru na głębokość uprawy do 50 m. Są to działania profilaktyczne, dla których opracowano wy­tyczne zagospodarowania pożarzysk na pod­stawie badań przeprowadzonych na po­wierzchniach doświadczalnych założonych w Zasiekach w Nadleśnictwie Lubsko.

7. Wykrywanie pożarów lasu

Jednym z elementów ochrony lasu przed po­żarami jest stała kontrola drzewostanów w ce­lu wykrywania i lokalizowania miejsca po­wstawania ognia. Najstarszą metodą była i jest nadal kontrola obszarów leśnych przez patrole piesze i obserwacja przy pomocy dostrzegalni

pożarowych. Nowszymi metodami są: obser­wacje drzewostanów za pomocą punktów ob­serwacyjnych z aparaturątelewizji przemysło­wej, patrolowanie lotnicze i wreszcie najnow­sze techniki - zdjęcia satelitarne i stosowanie aparatury podczerwieni termalnej.

Na początku naszego stulecia obszary leśne kontrolowane były przez patrole piesze. Wy­korzystywano również wysokie budowle w pobliżu lasów lub na ich terenie. W Polsce pierwsze dostrzegalnie budowane były w la­tach trzydziestych w miejscach o najlepszej widzialności kompleksów leśny. Oprócz do­strzegalni (wież) pożarowych z kabiną dla ob­serwatora, istnieją możliwości stosowania aparatury telewizji użytkowej przystosowanej do obserwacji obszarów leśnych. W związku z brakiem dalmierzy w punktach obserwacyj­nych, a tylko z możliwością określania kie­runku (azymutu) metoda obserwacji naziem­nej wymaga współpracy co najmniej dwóch punktów dla określenia miejsca pożaru lasu. Ustalenie lokalizacji miejsca powstania poża­ru w lesie dokonuje się poprzez naniesienie na mapę co najmniej dwóch kierunków. Punkt przecięcia tych azymutów stanowi miejsce pożaru. Oprócz wymienionych sposobów ob­serwacji obszarów leśnych, wykrywanie i lo...