TYPY UŻYTKOWE I RASY BYDŁA Bartosz Zapalski
Po oswojeniu i udomowieniu bydła człowiek dążył do jego udoskonalenia i wyspecjalizowania w celu otrzymywania określonych produktów, np. mleka, mięsa, a dawniej także siły pociągowej. Zdolność zwierząt gospodarskich do określonej produkcji nazywamy ich użytkowością.
Przez typ użytkowy rozumiemy grupę zwierząt danego gatunku wyspecjalizowanych w określonym kierunku produkcji, przy czym ich zdolności produkcyjne oraz charakterystyczne cechy anatomiczne i fizjologiczne są dziedziczne — przekazywane potomstwu przez rodziców.Obecnie rozróżniamy trzy zasadnicze typy bydła: mleczny, mięsny i kombinowany: mięsno-mleczny bądź mleczno-mięsny. Typ roboczy (pociągowy) zaniknął w krajach wysoko cywilizowanych wskutek rozwoju mechanizacji rolnictwa i transportu. Typ wszechstronnie użytkowy, mięsno-mleczno-roboczy, łączył w sobie właściwości budowy i przydatność wszystkich trzech typów, oczywiście na niższym, pośrednim poziomie.Każdy typ bydła odznacza się zdolnością do określonej produkcji. Tak np. bydło typu mlecznego cechuje znacznie większa zdolność do produkcji dużych ilości mleka, natomiast mała — do produkcji mięsa. Odwrotnie jest u bydła typu mięsnego, które przy dużej przydatności do opasu produkuję tylko tyle mleka, ile potrzeba do wykarmienia cieląt. Typ kombinowany mięsno-mleczny zwykle posiada zdolność w obu tych kierunkach użytkowych, z nieznaczną przewagą zdolności do produkcji mleka, a mleczno-mięsny — do produkcji mięsa. Wydajność w obydwu tych kierunkach produkcji utrzymuje się zwykle u tego typu użytkowego na zadowalającym poziomie.Zwierzęta każdego typu użytkowego, a szczególnie jednostronnie mlecznego i jednostronnie mięsnego, odznaczają się charakterystyczną budową ciała.
TYP MLECZNY.
Sylwetka krowy tego typu oglądana z boku lub z góry przypomina wydłużony trójkąt. Głowa wyróżnia się kształtną budową i suchą tkanką. Szyja jest długa i cienka, ale dobrze umięśniona. Klatka piersiowa stosunkowo płytka i płasko ożebrowana, brzuch pojemny. Kości miednicy rozstawione szeroko, w związku z tym tylna partia tułowia jest szeroka i głęboka, co stanowi warunek dobrego zawieszenia wymienia. Wymię kształtne i pojemne, o przewadze tkanki gruczołowej i żyłach mlecznych dobrze wykształconych. Skóra cienka, łatwo przesuwania, pofałdowana na szyi. Kończyny cienkie, długie i suche, tylne szeroko rozstawione, co też sprzyja dobremu zawieszeniu i rozwojowi wymienia. Przedstawicielem tęgo typu jest rasa dżersey (jersey), także bydło czarno-białe i czerwono-białe odmiany holsztyńsko-fryzyjskiej, importowane obecnie z Ameryki do wielu krajów Europy w celu poprawy mleczności i budowy wymienia u bydła miejscowych odmian.
TYP MIĘSNY.
Charakteryzuje go beczułkowata budowa ciała. Tułów raczej krótki, ale szeroki i głęboki, doskonale umięśniony, zwłaszcza mostek i zad, wskutek czego sylwetka ma kształt prostokąta. Głowa mała i jakby skrócona, szyja krótka i gruba. Kończyny również krótkie i grube. Skóra gruba i trudno przesuwalna wskutek obfitej podskórnej tkanki tłuszczowej. Charakterystyczną cechą bydła typu mięsnego jest to, że mięśnie dostarczające najcenniejszego mięsa są dobrze wysklepione i zawierają dość dużo tłuszczu śródmięśniowego, co nadaje mięsu odpowiednią soczystość i dobry smak. U bydła typu mlecznego mięśnie są raczej płaskie, suche, mniej przetłuszczone, wskutek czego mięso z niego jest mniej soczyste. Do typu mięsnego należą rasy: hereford, aberdin angus i szarole (charolais), limuzę (limousine)
TYP KOMBINOWANY
(mięsno-mleczny i mleczno-mięsny). Odznacza się on pośrednimi cechami budowy. Ma dobrze rozwinięte wymię, ale także dobrze umięśnioną partię grzbietową i zad, chociaż mięśnie te nie są tak wyraźnie wysklepione jak u bydła typu mięsnego. Tułów jest dość masywny, średnio długi, szeroki i głęboki, dobrze rozwinięty, zarówno przód, jak i zad, kończyny średnio długie i mocne. Dobre umięśnienie, a jednocześnie dobrze rozwinięte wymię świadczy o dużej zdolności do produkcji zarówno mleka, jak i mięsa. U nas do tego typu należy bydło czarno-białe i czerwono-białe - typ mięsno-mleczny, oraz polska czerwona – typ mleczno mięsny
TYP WSZECHSTRONNIE UŻYTKOWY
przyjmuje wartości pośrednie między bydłem typu mlecznego i mięsnego oraz roboczego. Przedstawicielem tego typu jest bydło simentalskie.
RASY BYDŁA
I. Rasy bydła typu mięsnego
LIMOUSINE (
Jest to francuska rasa bydła o jednostronnym mięsnym kierunku użytkowania. Umaszczenie jej jest jednolite czerwonobrunatne z jasną obwódką wokół śluzawicy i oczu. Jest rasą wcześnie dojrzewającą; pierwsze wycielenia następują w 30. miesiącu życia jałówki.Buhajki przy urodzeniu ważą średnio 39 kg, a cieliczki — 36 kg. Płodność jest bardzo dobra.Wysokość w kłębie buhajów wynosi 143 cm, a krów— 137 cm, natomiast obwód klatki piersiowej buhajów— 251 cm, a krów — 232 cm. Masa ciała buhajów wynosi 1000-1200 kg, a krów — 650-800 kg. Dobowe przyrosty opasanych buhajków do 16. miesiąca życia wynoszą 1100-1300 g. Opasy młode — 3-4-miesięczne ważą już 140-170 kg. Mają dobrze umięśnione udźce. Wydajność rzeźna buhajów opasanych osiąga wartość 67,5%.U tej rasy bydła, jak też u krów innych ras unasienionych nasieniem buhajów rasy limousine, nie stwierdza się ciężkich porodów.Wydajność mleka w okresie 271 dni laktacji w roku 1980 wyniosła 4047 kg o zawartości tłuszczu — 3,85% i białka — 3,17%.W Polsce rasa ta używana jest do krzyżowania towarowego.
ABERDEEN ANGUS
Rasa ta reprezentuje jednostronnie mięsny kierunek użytkowania. Przed rokiem 1780 znana była w hrabstwie Aberdeen (Szkocja). Umaszczenie bydła tej rasy jest czarne, ale są również osobniki jednomaściste czerwone; homozygotyczne w parze genów recesywnych czerwonego umaszczenia. Należy do ras wcześnie dojrzewających; pierwsze wycielenia notuje się między 27. i 30. miesiącem ich życia. Buhajki przy urodzeniu ważą średnio 28 kg, a cieliczki — 26 kg. Długość okresów międzywycieleniowych wynosi średnio 369 dni.Wysokość w kłębie buhajów wynosi 130-132 cm, a krów — 120-125 cm. Obwód klatki piersiowej, odpowiednio: 200 i 180 cm. Masa ciała buhajów hodowlanych wynosi średnio 800 kg, a krów — 500-525 kg.Buhaje opasione ważą 900 kg, a krowy — 700 kg. Wydajność rzeźna opasów jest najwyższa spośród bydła ras mięsnych i wynosi 70%. Mięśnie, na poprzecznym przekroju, mają wygląd marmurkowaty. Mieszańce F1 po naszych krowach rasy czarno-białej (cb) zużywały więcej paszy na przyrost 1 kg masy ciała; ich mięso było przetłuszczone.Bydło rasy aberdeen angus nadaje się do krzyżowania twórczego i towarowego.
CHAROLAISE
Jest to francuska rasa bydła o jednostronnie mięsnym kierunku użytkowania Dobrze wykorzystuje pasze i przystosowuje się łatwo do różnych warunków klimatycznych. Jest rasą wcześnie dojrzewającą; pierwsze wycielenia następują już w 25. miesiącu życia jałówek. Średnia masa cieląt przy urodzeniu wynosi 43,5 kg.Umaszczenie jest słomkowe, beżowe do prawie białego. Śluzawica, rogi i racice są koloru cielistego. Wysokość w kłębie buhajów wynosi 150 cm, a krów — 140 cm, natomiast masa ciała, odpowiednio: 1100-1400 kg i 700-900 kg.Młode buhaje intensywnie opasane przyrastają 1450-1550 g na dobę. Wydajność rzeźna buhajów opasanych do wieku 14-16 miesięcy wynosi 60-65%. Wydajność mleka w okresie laktacji wynosi średnio 3923 kg mleka, o zawartości tłuszczu — 3,9% i białka—3,19%.Trudne porody u krów ras mięsno-mlecznego typu użytkowego, szczególnie u jałówek, unasienionych nasieniem buhajów rasy Charolaise wynoszą do 18%, z tego 11% wymaga interwencji lekarza weterynarii. Selekcja buhajów w kierunku zapewnienia lekkich porodów okazała się skuteczna.
II a. Rasy bydła typu kombinowanego (mleczno-mięsnego)
CZARNO-BIAŁA
Jest hodowana w Polsce. Bydło tej rasy było do naszego kraju sprowadzone w roku 1671 i w latach późniejszych z Holandii. Hodowane jest na terenach nizinnych, na całym obszarze Polski, z wyjątkiem podgórskich rejonów południowo-zachodniej, południowo-wschodniej i północno-wschodniej Polski. Pogłowie bydła tej rasy stanowi obecnie 93% stanu liczebnego bydła w naszym kraju.Wysokość w kłębie buhajów wynosi 130-140 cm, a krów — 125-135 cm. Masa ciała buhajów wynosi 900-1000 kg, a krów — 580-670 kg. Wydajność mleczna krów, u których kontrolowano użytkowość mleczną, wyniosła w roku 1991 średnio 4075 kg mleka, o zawartości tłuszczu — 4,03% i białka — 3,2%.Rekordowe wydajności przekraczają 10 000 kg mleka w okresie laktacji.Dobowe przyrosty buhajów opasanych wyniosły 1000-1300 g; ich wydajność rzeźna wynosi średnio 58%.Jest to rasa wcześnie dojrzewająca. Pierwsze wycielenia następują w wieku 24-32 miesięcy. Okres międzywycieleniowy trwa 360-410 dni. Buhajki przy urodzeniu ważą średnio 37 kg, a cieliczki — 35 kg. Obecnie jest krzyżowana z bydłem rasy holsztyńsko-fryzyjskiej w celu polepszenia: cech mleczności, pokroju, budowy wymienia, zdolności wydojowej i zwiększenia masy ciała.Warunkiem otrzymania większej wydajności mleka od krów mieszańców jest zapewnienie im lepszych warunków żywieniowych
CZERWONO-BIAŁA
Rasa ta jest hodowana w Polsce w województwach południowo-zachodnich, głównie na Dolnym Śląsku i Śląsku Opolskim. Jest wynikiem krzyżowania wielu ras: czerwono-białej z Westfalii-Nadrenii i wschodniej Fryzji oraz shorthorn, wilstermarsch i breiten-burger. Stanowi 6% pogłowia bydła w Polsce. Dobrze wykorzystuje pasze, szczególnie objętościowe. Jest rasą wcześnie dojrzewającą. Pierwsze wycielenia następują w wieku 25-32 miesięcy życia jałówek, gdy masa ich ciała wynosi 320-400 kg. Masa ciała buhajków przy urodzeniu wynosi średnio 38 kg, a cieliczek — 36 kg. Ciąża trwa średnio 277 dni, a okres międzywycieleniowy — 380-410 dni.Wysokość w kłębie buhajów wynosi 130-138 cm, a krów — 125-130 cm. Masa ciała buhajów wynosi 900-1100 kg, a krów — 500-860 kg. Wydajność mleka wynosi 3000-6000 kg, o zawartości tłuszczu — 3,8-4,5%. Dobowe przyrosty buhajów opasanych wynosiły 1000-1350 g, a wydajność rzeźna opasów — 58-63%.Od roku 1970 w kilku stadach stosowane jest krzyżowanie polepszające. Krowy rasy czerwono-białej są unasieniane nasieniem buhajów rasy holsztyńsko-fryzyjskiej odmiany czerwono-białej.
II b. Rasy bydła typu kombinowanego (mięsno-mlecznego)
POLSKA CZERWONA
Polska rodzima rasa hodowana w rejonach o niższym poziomie produkcji rolniczej — dawniej w Galicji, obecnie jeszcze w południowych i północno-wschodnich rejonach Polski. Teoretycznie rasa ta objęta jest hodowlą zachowawcząBydło rasy polskiej czerwonej jest doskonale przystosowane do trudnych warunków bytowania. Jest odporne na choroby — znikomy procent krów choruje na białaczkę.Nie należy do ras wcześnie dojrzewających. Pierwsze wycielenia jałówek następują dopiero po 30. miesiącu ich życia.Wysokość w kłębie buhajów wynosi około 140 cm, a krów — 121-131 cm. Masa ciała buhajów wynosi 550-600 kg, a krów — 440-500 kg. W roku 1974 krowy kontrolowane dały średnio 3020 kg mleka, o zawartości tłuszczu — 4,02%. Obecnie poddana jest krzyżowaniu wypierającemu rasami: czb i angler.
III. Rasy bydła typu wszechstronnie użytkowego
SIMENTALSKA
Wywodzi się ze Szwajcarii. Była już znana w średniowieczu. Bydło tej rasy hodowane w Szwajcarii, Austrii i w Niemczech. Bydło rasy simentalskiej charakteryzuje się z reguły ordynarną konstytucją, która sprzyja hodowli nawet w trudnych warunkach bytowania. Umaszczenie może być jednolite lub pstre, ale głowa jest biała. Barwa sierści na tułowiu jest słomkowa lub czerwona. Wysokość w kłębie buhajów wynosi średnio 153 cm, a krów — 139 cm. Masa ciała buhajów wynosi około 1230 kg, a krów—744 kg.Jest rasą wcześnie dojrzewającą. Pierwsze wycielenia jałówek następują w wieku 29,8 miesiąca. Okresy międzywycieleniowe trwają średnio 386 dni. Cielęta przy urodzeniu ważą 35-45 kg.W Polsce w roku 1991 uzyskano średnio od krowy 3099 kg mleka, o zawartości tłuszczu — 3,96% i białka —3,24%.Opasane buhaje w wieku 12 miesięcy ważyły 435 kg. Ich dobowe przyrosty wyniosły średnio 1169 g. Na 1 kg przyrostu masy ciała zużyły 597 g białka strawnego i 3305 jednostek skrobiowych. Wydajność rzeźna wynosiła 56,7%. W Polsce hodowane jest jedynie w województwie rzeszowskim — około 8000 sztuk. Jest to rasa o zasięgu międzynarodowym
mrufka_a