STRONY POSTĘPOWANIA KARNEGO.doc

Strony postępowania karnego

STRONY POSTĘPOWANIA KARNEGO

POJĘCIE STRONY I RODZAJE STRON

¨       Stronami postępowania karnego są ci jego uczestnicy, którzy działają w procesie we własnym imieniu, mając interes prawny w określonym rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu.

Ø       Są to zatem osoby, dla któ­rych postępowanie karne jest ich procesem, gdyż chodzi im o rozstrzygnięcie w przed­miocie odpowiedzialności zgodnie z reprezentowanym przez nich interesem praw­nym. Stronami są zatem:

a)    w postępowaniu przed sądem: oskarżyciel publiczny, oskarżyciel posiłko­wy, oskarżyciel prywatny, powód cywilny i oskarżony,

b)    w dochodzeniu i śledztwie: podejrzany i pokrzywdzony.

¨        Te strony określić można jako strony zasadnicze. W szczególnych odmianach procesu (postępowaniach szczególnych) mogą występować też strony szczególne, charakterystyczne jedynie dla tego typu postępowania karnego. Tak też jest w postę­powaniu karnym skarbowym, w którym występują jako strony (obok oskarżyciela publicznego i oskarżonego) odpowiedzialny posiłkowe i interwenient.

¨        W obecnym k.p.k. pojawia się także podmiot, którego kodeks nie traktuje jak stronę, choć nadaje mu niektóre jej uprawnienia. Chodzi o osobę, którą można zobo­wiązać do zwrotu Skarbowi Państwa całości lub części uzyskanej przez nią, w wy­niku cudzego przestępstwa, korzyści majątkowej (art. 52 k.k. i 416 k.p.k.); proces dotyczy zatem jej praw majątkowych. Podmiot ten zawiadamia się o rozprawie, może on korzystać z pomocy pełnomocnika i ma prawo — obok stron — do wnoszenia środków odwoławczych (art. 425 § 1 k.p.k.). W istocie mamy tu do czynienia ze swoistą guasi-stroną. postępowania karnego.

¨        Tradycyjne, klasyczne wręcz, jest w doktrynie rozróżnianie stron czynnych (ofen­sywnych) i stron biernych (defensywnych). Do pierwszej kategorii zalicza się stro­ny występujące z żądaniem o rozstrzygnięcie w przedmiocie odpowiedzialności, a więc oskarżycieli i powoda cywilnego (a także interwenienta w procesie karnym skarbowym). Za stronę bierną uznaje się natomiast osobę, przeciwko której żądanie to jest wysuwane, a więc o odpowiedzialności której ma się rozstrzygać (podejrza­ny, oskarżony, odpowiedzialny posiłkowo w procesie karnym skarbowym).

strony zastępcze i strony nowe.

¨       W obu wypadkach chodzi o osoby, które przejmują w określonych sytuacjach upraw­nienia procesowe pokrzywdzonego.

¨        Strona zastępcza to taki podmiot, który na mocy upoważnienia ustawowego może przejąć uprawnienia pokrzywdzonego, gdy ten ostatni nie był jeszcze stroną procesu, a więc zmarł przed uzyskaniem statusu strony.

Ø       Zgodnie z art. 52 k.p.k. w razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe. W razie zatem śmierci pokrzywdzonego czynem prywatnoskargowym, gdy nie wniesiono jeszcze oskarżenia prywatnego, osoby te mogą wystąpić z takim oskarżeniem, jeżeli tylko nie minął termin przedawnienia karalności czynu. Mogą też złożyć zawiadomienie o przestępstwie ściganym z urzędu, jakie dotknęło zmar­łego, i wykonywać następnie w postępowaniu przygotowawczym uprawnienia po­krzywdzonego. Mogą również wystąpić z wnioskiem o zobowiązanie skazywanego do naprawienia szkody w wypadkach wskazanych w art. 46 k.k.

Ø       Strona zastępcza działa przy tym we własnym imieniu; pokrzywdzony jako podmiot prawny już bo­wiem nie istnieje. Stroną zastępczą może być każda z osób najbliższych dla zmarłego. Gdyby jednak jedna z tych osób wytoczyła np. oskarżenie prywatne lub posiłko­we, pozostałe tracą swój tytuł do działania.

§         Nie dotyczy to jednak dochodzenia rosz­czeń cywilnych w procesie karnym, tu bowiem zakres tych roszczeń określa prawo cywilne, a są to roszczenia własne tych osób (art. 63 § 1 k.p.k.) i nie jest wykluczo­na wielość uprawnionych do dochodzenia poszczególnych roszczeń.

¨        Natomiast strona nowa to taka osoba, która wstępuje wprawa zmarłego po­krzywdzonego, który był już stroną postępowania. Jeżeli więc pokrzywdzony czy­nem ściganym ex delikto zmarł w toku dochodzenia (śledztwa), osoby najbliższe mogą wykonywać w tym postępowaniu prawa, które przysługiwałyby zmarłemu, już jako strony nowe (art. 52 w zw. z art. 299 § 1).

Ø       Mogą też następnie występować z powództwem cywilnym i oskarżeniem posiłkowym, ale jako strony zastępcze, gdyż pokrzywdzony z racji samego pokrzywdzenia jest ex legę jedynie stroną postępo­wania przygotowawczego i w tym zakresie osoby najbliższe po jego śmierci stały się stroną nową.

Ø       W sądowym postępowaniu karnym (poza wstępną jego fazą) dla bycia stroną pokrzywdzony musi wcielić się w rolę oskarżyciela (posiłkowego lub prywatnego) albo powoda cywilnego. Ponieważ zmarły pokrzywdzony tego nie uczy­nił, osoby najbliższe mogą zrealizować to jako strony zastępcze. Natomiast z art. 58, 61 i 63 § 2 wynika, że w razie śmierci pokrzywdzonego, który był już w procesie oskarżycielem posiłkowym, oskarżycielem prywatnym lub powodem cywilnym, osoby najbliższe mogą wstąpić w te prawa zmarłego. Następuje tu pełna podmiana osobowa danej strony, a strona nowa dysponuje takimi prawami, jakie posiadałby w dalszym toku procesu zmarły. Nie dotyczy to jednak powoda cywilnego, gdyż tu strona nowa może dochodzić jedynie „przysługujących jej roszczeń" (art. 63 § 2).

Udział w postępowaniu karnym w charakterze strony uzależniony jest od posia­dania przez dany podmiot zdolności procesowej i legitymacji procesowej.

¨        Zdolność procesowa to zdolność zajęcia stanowiska strony w postępowaniu karnym, a więc stania się stroną. Jest to przy tym zdolność o charakterze abstrakcyjnym, zdolność bycia stroną w ogóle, a nie w konkretnym procesie. Zdolność procesową do bycia stroną czynną ma tak osoba fizyczna, w tym i małoletnia, jak i osoba praw­na oraz podmiot nieposiadający osobowości prawnej; jednakże zdolność bycia oskar­życielem publicznym ma jedynie prokurator i inne ustawowo uprawnione organy. Zdolność procesową bycia stroną bierną (oskarżonym, podejrzanym) ma jedynie osoba fizyczna, która ukończyła 17 lat, a wyjątkowo, gdy ukończyła 15 lat.

¨        Legitymacja procesowa (do procesu) to z kolei uprawnienie bycia określoną stroną w konkretnym procesie.

Ø       Po stronie biernej wią­że się to z wysunięciem wobec określonej osoby fizycznej zarzutu popełnienia przez nią przestępstwa (podejrzany) lub wystąpieniem z takim oskarżeniem do sądu oskarżonego stronie czynnej legityma­cja do procesu wynika z posiadania określonych przymiotów wskazanych przez prze­pisy procesowe. Oskarżycielem prywatnym, posiłkowym lub powodem cywilnym może więc być jedynie osoba pokrzywdzona przestępstwem zarzucanym oskarżo­nemu (art. 53, 59 i 62 w zw. z art. 49), a w razie śmierci pokrzywdzonego — osoba najbliższa dla zmarłego (art. 52). Oskarżycielem publicznym w postępowaniu zwy­czajnym może być tylko prokurator (art. 35 § 1), a w postępowaniu przed sądami wojskowymi — prokurator wojskowy (art. 657 § 2); legitymację do procesu proku­rator posiada przy tym przez sam fakt bycia prokuratorem. W postępowaniach szcze­gólnych stroną oskarżającą mogą być i inne, upoważnione przez przepisy szczegól­ne, organy (np. art. 325d).

¨        Zdolność do podejmowania czynności procesowych to możli­wość osobistego działania przez stronę w postępowaniu. Zdolność tę ma w zasadzie jedynie osoba posiadająca zdolność do czynności prawnych w rozumieniu prawa cywilnego, a więc gdy chodzi o osobę fizyczną — ten, kto jest pełnoletni i nieubezwłasnowolniony.

Ø       Za pokrzywdzonego bę­dącego małoletnim lub ubezwłasnowolnionym całkowicie bądź częściowo jego prawa wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą po­krzywdzony pozostaje. Dlatego np. każdy z rodziców zgwałconej małoletniej jest uprawniony do złożenia wniosku o ściganie za pokrzywdzoną oraz do wykonywa­nia praw pokrzywdzonego we wszczętym w wyniku tego wniosku postępowaniu.

Ø       Gdy pokrzywdzony nie jest osobą fizyczną, czynności procesowych do­konuje organ uprawniony do działania w jego imieniu (art. 51 § 1); uprawnienie da­nego organu wynika tu z przepisów szczególnych (np. prawa bankowego) lub ak­tów wewnętrznych danego podmiotu (zarejestrowanych statutów).

§          Jednakże gdy chodzi o oskarżonego, to nawet gdyby był nieletni lub ubezwłasnowolniony, nie jest on pozbawiony możliwości podejmowania czynności procesowych w swym włas­nym procesie, a przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod której pieczą oskarżony pozostaje, może jedynie także podejmować na jego korzyść wszelkie czynności procesowe (art. 76). Jest to jednak działanie obok samego oskarżonego, a nie jak w przypadku pokrzywdzonego — za tę osobę; oskarżony nie może bowiem być pozbawiony prawa do samodzielnej obrony.

Ø       Z kolei legitymacja do działania w pro­cesie za stronę lub obok strony to kwestia posiadania upoważnienia do występowa­nia jako przedstawiciel lub organ strony.

§          Przedstawiciel ustawowy pokrzywdzone­go lub oskarżonego posiada takie upoważnienie z mocy art. 51 § 2 i 76 i w zakresie tam wskazanym.

§          Obrońca i pełnomocnik strony dysponować z kolei musi stosow­nym pełnomocnictwem udzielonym mu przez stronę, jej organ luli przedstawiciela ustawowego albo czerpać upoważnienie z tytułu ustanowienia go z urzędu przez prezesa sądu (art. 81, 83 i 88).

§          Organ strony czerpie zaś swe umocowanie do doko­nywania czynności procesowych z art. 51 § 1 i norm szczególnych określających go jako organ danego podmiotu.

¨       Zarówno po stronie czynnej, jak i biernej może mieć miejsce wielość stron.

Ø       Mówi się wówczas o tzw. współuczestnictwie Nie jest to w żadnej mierze współuczestnictwo o charakte­rze koniecznym, które wymagałoby zawsze łącznego rozpoznawania spraw osób, których przestępstwa pozostająze sobą w związku. Kodeks zakłada bowiem, że gdy zachodzą okoliczności utrudniające łączne rozpoznanie spraw tych osób, można wyłączyć i odrębnie rozpatrzyć poszczególne sprawy (art. 34 § 3).

Ø       Współuczestnictwo po stronie czynnej jest możliwe przede wszystkim tam, gdzie w rolę określonej strony wcielić się może pokrzywdzony. Ponieważ jest możliwa wielość pokrzywdzonych tym samym czynem, dopuszczalne jest też wystąpienie kilku pokrzywdzonych w tej samej roli procesowej. Nie ma zatem przeszkód, aby każdy z wielu pokrzywdzonych wytoczył powództwo adhezyjne (art. 62) lub przy­łączył się do wytoczonego oskarżenia publicznego jako oskarżyciel posiłkowy (art. 54 § 1) do samodzielnego oskarżenia wniesionego przez innego oskarżyciela posiłkowego (art. 55 § 3) bądź do wniesionego oskarżenia prywatnego (art. 59 § 2), byle nastąpiło to do rozpoczęcia przewodu sądowego w danej sprawie. Przyłączenie się po tym momencie jest niedopuszczalne, a rozstrzygnięcie sprawy stanowi przesłan­kę rei iudicatae dla pozostałych pokrzywdzonych

¨        Możliwa jest także kumulacja roli kilku stron, choć w ograniczonym zakresie.

Ø       Wchodzi ona w grę po stronie pokrzywdzonego, który może w jednym procesie; wystąpić jednocześnie w roli oskarżyciela posiłkowego i powoda cywilnego albo oskarżyciela prywatnego i powoda cywilnego.

Ø       Kodeks dopuszcza też wytoczenie przez prokuratora, będącego oskarżycielem publicznym, powództwa cywilnego na rzecz pokrzywdzonego, gdy wymaga tego interes społeczny (art. 64); prokurator taki dysponuje wówczas także prawami służącymi powodowi cywilnemu, ale działa tu jako rzecznik interesu społecznego, łącząc te dwie role w postępowaniu, choć nie jest to połączenie roli dwu stron, lecz roli strony i innego uczestnika postępowania. Prokurator może też, właśnie jako rzecznik interesu pu­blicznego, wystąpić z wnioskiem, o którym mowa w art. 46 k.k. (tj. o zobowiązanie skazanego do naprawienia szkody), gdy nie zostało wytoczone powództwo cywilne. a i on sam też z nim nie występuje

Nie jest też całkowicie wykluczona kumulacja roli strony z rolą innego uczest­nika postępowania. Jest to niedopuszczalne, gdy chodzi o oskarżonego i oskarży­ciela publicznego, choć — jak wyżej wskazano— wyjątkowo przy prokuratorze może to mieć miejsce, gdy wytoczy on powództwo adhezyjne na rzecz pokrzyw­dzonego. Jest natomiast w pełni możliwe w przypadku pokrzywdzonego, który może połączyć nawet funkcję strony i świadka. Pokrzywdzony więc — zarówno w postę­powaniu przygotowawczym, jak i przed sądem, gdy występuje jako oskarżyciel po­siłkowy lub prywatny albo powód cywilny — może być jednocześnie przesłuchany w charakterze świadka; nie może natomiast być biegłym, gdyż od biegłego wymaga się zachowania obiektywizmu (art. 196 § 1). Także interwenient jako strona szcze­gólna może być przesłuchany tylko jako świadek (zob. też § 8).

...