PREHISTORIA

Sztuka prehistoryczna - to wszelkie przejawy działalności estetycznej z okresów pradziejowych. Na ostatni okras zlodowaceń przypada rozwój sztuki paleolitycznej znanej zwłaszcza z południowego zachodu Francji i Hiszpanii. W czasach polodowcowych pojawiły się liczne zespoły lokalne, z których najważniejsze otrzymały nazwy sztuki

n    wschodnio - hiszpańskiej

n    sztuki arktycznej

SPOSOBY  DATOWANIA

Najbardziej skuteczną metodą badań obiektów pradziejowych jest metoda węgla radioaktywnego C 14  ( Substancja promieniotwórcza traci w określonym czasie, zwanym okresem połowicznego zaniku, połowę swej masy. Węgiel, który wchodzi w skład każdej materii ożywionej  zawiera stałe ilości izotopu promieniotwórczego C 14 . Przyswajanie C14 kończy się w momencie śmierci danego organizmu. Od tej chwili ilość jego zaczyna się zmniejszać drogą zaniku połowicznego). Pierwsze doświadczenia datowania tą metodą zostały przeprowadzone  w 1946 roku w Chicago przez W.F. Libby'ego. Stosowano również tzw. metodę fluoro - chloro - apatytową przydatną w datowaniu kości kopalnych ( metoda udoskonalona przez T. Wysoczańskiego – Minkowicza, wykorzystuje w badaniu podstawowy składnik kości i zębów - fosforan wapnia).

PIERWSZE BADANIA

Nauki pomocnicze w badaniu prehistorii to

n    stratygrafia - dział geologii, który zajmuje się badaniem porządku w jakim odkładały się kolejno warstwy osadowe

n    sedymentologia - dział geologii zajmujący się badaniem skał osadowych, ich strukturą i sposobem sedymentacji. Pozwala poznawać i porównywać warstwy osadów

Poznanie sztuki pradziejowej nastąpiło niezwykle późno. Dopiero w latach 1833 - 1843 zaczęto prowadzić badania nad materiałem archeologicznym z jaskiń Saleve i Chaffaud we Francji

Odkrycia jaskiń

·       Chaffaud      1835

·       Altamira       1879

·       La Mouth     1895

·       Combarelles 1901

·       Niaux           1906

·       Lascaux       1940

W sztuce tej wyróżnia się zabytki mobilne - figurki, plakietki i zdobione kamienie, dekorowane przedmioty użytkowe oraz przedstawienia ścienne.

ZASIĘG  GEOGRAFICZNY

Sztuka pradziejowa obejmuje obszar począwszy od dalekich brzegów Bajkału, urwisk Ankary, jaskiń w południowej części Uralu i odnóg łańcucha Pamiru do równin lessowych Eurazji (od Ukrainy i Moraw do trójkąta Akwitanii i gór Kantabryjskich)

OGÓLNA  CHARAKTERYSTYKA

Okres paleolitu trwa od 35 000 do 8000 lat p.n.e.- gospodarka koczownicza. W tym okresie pojawiają się pierwsze przedstawienia na ścianach jaskiń Pair-non-Pair, Gargas, La Greze (Francja). Reliefy Roc de Sers, Bourdeilles (Francja), El Castillo (Hiszpania), pierwsze obiekty mieszkalne budowane przez człowieka (Ukraina), malarstwo i ryty na ścianach jaskiń Lascaux, Pech Merle, La Madeleine, Le Combarelles, Rouffignac, Niaux (Francja), La Pasiega, Altamira (Hiszpania), oraz cały zestaw narzędzi kamiennych, figurki zwierząt, pierwsze przedstawienia Wenus .

Mezolit trwa przez całe 8000 tysiąclecie. Ludzie zajmują się połowem ryb, zakładają osady pod gołym niebem nad brzegami mórz i rzek. Wynajdują nowe narzędzia – łuk. Rozwija się sztuka naskalna hiszpańskiego Lewantu (La Arana), sztuka naskalna Północnej Afryki, Sahary i Południowej Afryki.

Neolit 9000 - 2000 tyś. p.n.e. to przede wszystkim ceramika malowana i ryta, statuetki kobiet i zwierząt, ozdoby z kości, miedzi, bursztynu i kamieni półszlachetnych, architektura osiedli i grobowców, budowle megalityczne różnych typów. Człowiek zmienia swe obyczaje, świadomość , religię i organizację społeczną

W końcu 3000 tyś. i podczas 2000 tyś. wychodzi z użycia kamień, człowiek akceptuje nowe materiały miedź i brąz potem żelazo.

Pojawienie się metali przyniosło rewolucję społeczną, która spowodowała między innymi autentyczną i głęboką hierarchizację.

NARZĘDZIA KAMIENNE

Przeznaczenie wielu przedmiotów jakie dotrwały do naszych czasów jest czasami hipotetyczne i trudno jest oddzielić narzędzia od broni.. Wyposażenie najdawniejszych społeczności jest reprezentowane tylko przez okazy z tworzyw najtrwalszych i jest rzeczą prawdopodobną, że drewno, skóra, włókno zajmowały ważne miejsce wśród wykorzystywanych surowców.
Najstarszymi narzędziami kamiennymi są otoczaki, na których tworzono nieregularne ostrze przez odbicie kilku odłupków, mogły służyć do zabicia zwierzęcia, jak ćwiartowania i rozbijania kości lub do odcięcia gałęzi drzewa. Pięściaki pojawiają się później,  ich dłuższe ostrza i mniejsza grubość stwarzały możliwość dłuższych i głębszych cięć. Zgrzebła i ostrza stanowią bardzo ważną część wyposażenia. Kształtowane na odłupkach przez jednostronny retusz, należą zapewne do tej samej kategorii technicznej a ostrza wydają się przeważnie podwójnymi zgrzebłami zbieżnymi. Początkowo uważano, że narzędzia te służyły do wyprawiania skór, ale były one najpewniej stosowane głównie jako noże. U schyłku środkowego paleolitu narzędzia rogowo - kościane powstaję nielicznie, są to głównie szydła i kości używane jako retuszery. Paleolit górny cechuje bogate zróżnicowanie narzędzi kamiennych i rozmaitość sposobów opracowywania surowca rogowo - kościanego. Drapacze pozwalają zdejmować cienkie warstewki drewna lub rogu i wyrównywać ich powierzchnię przez struganie; niektóre z nich bardzo spłaszczone i bardzo smukłe mogły również ciąć jak piłka. Rylce były w stanie żłobić głębokie rysy - działały jak dłuto stolarskie lub rylec grawerski. Niektóre wiertniki i przekłuwacze zachowały ślady w ruchu rotacyjnym. Zastosowanie bardzo licznych tylczaków jest ciągle nie wyjaśnione. Harpuny z rogu renifera, które pojawiają się w okresie magdaleńskim były najprawdopodobniej sprzętem rybackim. Skuteczność broni została podniesiona przez zastosowanie . Koniec górnego paleolitu zaznaczył się obecnością mikrolitów, które służyły jako zbrojowniki lub oprawiane w rękojeść stanowiły złożone ostrza tnące. W tym samym czasie pojawiają się duże kilofy, motyki, ciosły które można wiązać z początkami wyrębu lasu. Wraz z neolitem rozpowszechnia się technika gładzenia kamienia, stosowana przy wyrobie siekier i motyk.

MALARSTWO  NASKALNE

Malarstwo pradziejowe jest naturalistyczne, jego głównym tematem są zwierzęta (cywilizacja łowców). Wszystkie najświetniejsze dzieła sztuki malarskiej mieszczą się w przedziale od 15 - 10 tyś. p.n.e. Do dziś nie wiadomo czy sztukę tą stworzyła magia, czy jej celem były rytuały błagalne albo destrukcyjne, czy pełniła ona funkcje informacyjne.

Początki sztuki obrazu łączy się z odciskami stóp i znakami kreślonymi palcami w glinianych tabliczkach. Rysunki palcem wyznaczają początek nowego etapu. Rysunek palcem i relief wypukły wypracowały bliskie sobie epoki. Obydwie techniki występują w ciągu długiego czasu i do dziś nie wiadomo, która z nich jest wcześniejsza. W tych wczesnych przedstawieniach figuratywnych określony „styl archaiczny” rozwinie się dopiero około 15 tyś. p.n.e. i dojdzie do najwyższej perfekcji w naturalistycznych przedstawieniach zwierząt kultury magdaleńskiej.

      Naturalnej wielkości obrazy malowane były prostymi farbami ziemnymi -  ochrą, manganem i węglem. Najpierw rysowano kontur potem nanoszono kolor.

      W neolicie wyrazista obrazowość została zastąpiona przez formy oszczędniejsze. Podkreślona zostaje regularność budowy i postawy zwierząt.

      Estetyka powstaje w wyniku dodawania elementów. Niekiedy przedstawienia układają się w autentyczny fryz ( Lascaux - kucyki, jelenie przepływające rzekę). Wykorzystuje się naturalne ukształtowanie podłoża w celu podkreślenia anatomicznej budowy zwierzęcia (Rouffignac - mamuty i nosorożce). Często możemy odszukać elementy destrukcyjne w tej sztuce ( Niaux - bizony przebite strzałami, Lascaux - raniony koń).

Bodźcem tego naturalistycznego nurtu w malarstwie były imperatywy ekonomiczne (obfite łowy, trofea). W przypadku obiektów o charakterze magicznym estetykę kształtowało proste dodawanie elementów. Do praktyki magicznej wystarczyło tylko parę prostych rysów, szkicowy kontur.

Badacz kultur prehistorycznych Henri Breuil przedstawił w oparciu o badania prowadzone w jaskini Le Combarelles w latach 1902 - 1924 teorię istnienia specjalizacji artystycznej i  mistrzów malarskich (mistrz odpowiada za najważniejszą część groty natomiast jego uczniowie za części drugorzędne - wniosek wyciągnięty na podstawie analizy poszczególnych zwierząt w obrębie jednej jaskini).

H.Breuil wyróżnił także dwie fazy malarstwa jaskiniowego, naznaczone odmiennymi cechami rozwoju. Określił je mianem szkół perigordzkiej i magdaleńskiej.

SZKOŁA  PERIGORDZKA

powstała ok. 30 000  p.n.e. i trwa do ok. 15 tyś p.n.e. Materiał archeologiczny składa się z otoczaków i kości zdobionych rytem. W ciągu wielu stuleci szkoła perigordzka zachowała te same proste środki wizualne, prymitywne procesy i oryginalny język plastyczny

·      perspektywa skręcona

·       ślady odciśniętych dłoni (grota Gargas) - żółte i czerwone sa starsze od czarnych

Przykłady:

Lascaux - zwierzęta z sali byków

SZKOŁA MAGDALEŃSKA

15 - 10 tyś p.n.e. Jej wczesne dzieła są współczesne późnym przejawom szkoły perigordzkiej.

·      prosty rysunek zyskuje wytworność i precyzję

·      zarys zwierzęcia zaczynają wypełniać plamy, znajdując w ten sposób nowe możliwości rysunku

·      szczegół staje się wyjątkowo precyzyjny

·      perspektywa prawie poprawna

Przykłady:

Cabrerets - mamuty

Rouffignac - spotkanie dwóch stad mamutów

      Rysunki i ryty przedstawiające świat zwierząt wyróżniają się szczególną urodą. Tymczasem wyobrażenia ludzi pozostają nieudolne, (Rouffignac - ryt „Adam i Ewa”, Le Combarelles).

      W poł. 8 tyś p.n.e. sztuka animalistyczna traci swą pierwotną funkcję magiczną i wymiar religijny. Człowiek porzuca jaskinie, sztuka wychodzi na zewnątrz (schroniska pod nawisami skalnymi). Scena w „studni martwego człowieka” w Lascaux jest zwiastunem nowej anegdotycznej i narracyjnej sztuki. W ciągu niedługiego czasu jaki pozostaje do poł. 1 tyś p.n.e. sztuka rozwija się w dwóch kierunkach

1. dekadencja animalistycznego naturalizmu

2. abstrakcjonizm

Obydwa kierunki łączą się w szczytowym okresie epoki brązu na początku 2 tyś.  p.n.e. (Porto Badisco - cztery siedzące przy stole postacie)

      Pod koniec neolitu sztuka rozwija się w skalnych schroniskach śródziemnomorskich. Pozostaje jeszcze przez jakiś czas sztuką myśliwych. Wkrótce staje się jednak sztuką scen codziennych, pierwszych kronik obrazkowych. Które opowiadają o polowaniach, wyczynach i przygodach łowców (schronisko Remigia - myśliwy goniony przez rannego byka, polowanie na dzika, Cuevra de la Arana - podbieranie miodu pszczołom)

Często pojawia się postać udomowionego psa. Ten sposób przedstawiania utrzymuje się po wiek brązu, stopniowo staje się bardziej schematyczny a jednocześnie pełen energii. Nitkowe postacie kreślone są kilkoma cienkimi liniami. Skłonność do schematyzowania jest powszechna.

RZEŹBA

Paleolit - niewielkich rozmiarów statuetki zwierząt i ptaków, figurki kobiece o charakterze kultowym. Posiadają szczególnie zaznaczone części ciała  związane z macierzyństwem,

Przykłady:

·      Wenus z Willendorfu

·      Wenus z Kostienek koło Leningradu

·       Wenus z Lespuqe

Neolit - w dalszym ciągu statuetki przedstawiające zwierzęta, figurki kobiet i mężczyzn,

Przykłady

·      kobieta z misą - Bordjos

·      siedzący dostojnik - Predonica (Jugosławia0

·      siedząca kobieta - Jalangacz- Depe (Turkmenia)

·      wóz rytualny - Dupliaja (Jugosławia) – związany prawdopodobnie z kultem zmarłych

·       Wóz słońca Trundholm – związany z kultem solarnym (słońca )

ARCHITEKTURA

         Początkowo rozwój architektury megalitycznej związany był z pochówkiem lecz w niedługim czasie do głosu dochodzi rodzaj architektury „sakralnej” i mieszkalnej. Groby neolityczne poprzedzają odkrycie metalu. Około 3 tyś. p.n.e. zachód pokrywa się dolmenami, menhirami.

Megalit (z greckiego megas - duży, lithos - kamień) konstrukcja z wielkich bloków surowego lub z grubsza obrobionego kamienia

Dolmen ( z bretońskiego tol - stół , men - kamień) grobowiec naziemny składający się z osadzonych pionowo płyt kamiennych przykrytych poziomo jedną lub dwoma. Tworząca się w ten sposób komora grobowa była przykrywana zazwyczaj nasypem kurhanu i miała wejście umożliwiające uzupełnianie pochówków. We Francji gdzie należą one do epoki neolitu i chalkolitu, liczba ich sięga 4500. Orientacja dolmenu różni się w rozmaitych regionach. Płyty kamienne niektórych dolmenów zwłaszcza w Bretanii, pokryte są rytami.

Menhir (z bretońskiego men - kamień, hir - długi) to obiekt megalityczny stanowiący jednolity blok kamienny, surowy lub z grubsza obrobiony, wetknięty pionowo w ziemię. Niektóre osiągały gigantyczne rozmiary. W Locmariaquer, w Bretanii jeden menhir dziś przewrócony i przełamany, mierzył ponad 20 metrów wys. I ważył ponad 300 ton. Menhiry bywają niekiedy ustawione w szereg (alignements) lub w krąg (kromlech). Służyły prawdopodobnie celom kultowym.

Kromlech ( z bretońskiego crom - krzywizna, lech - kamień) to zespół megalityczny złożony z ustawionych pionowo bloków kamiennych, tworzących krąg. Najliczniejsze kromlech są na terenie W.Brytanii chociaż nie brakowało ich również i we Francji. Wydaje się, że ich struktury orientowane są według wschodzącego słońca w momencie przesilenia dnia z nocą. Najdoskonalszym zabytkiem tego typu jest Stonehenge. Kromlechy występowały w neolicie i chalkolicie.

Kurhan to forma ziemnego nasypu grobowego. Pojawiły się w obrządku pogrzebowym ludów europejskich już w IV tyś. p.n.e. najpierw w postaci wydłużonych nasypów (w Anglii, Irlandii, Danii, Niemczech i Polsce), później w postaci stożków o podstawie kolistej. Ludność, która chowała swych zmarłych pod kurhanami utrzymywała się z uprawy zbóż i hodowli bydła rogatego, owiec i kóz. Kultura kurhanów lepiej jest znana pod nazwą kultury grobów jamowych i kultury grobów katakumbowych.

Trylit , konstrukcja megalityczna, składająca się z dwóch pionowo osadzonych głazów, na których spoczywa poziomo płyta kamienna.

Taula (stół) należy do ważniejszych zabytków Balearów z epoki brązu. Jest to wielka płyta osadzona poziomo na ustawionym i wkopanym w ziemię pionowym głazie (tworząc kształt litery T ) niekiedy wsparta przyporą.

Tolos to forma grobu kopułowego (tolos na wyspie Carn), złożona z niewielkiego kolistego usypiska warstw kamieni przykrytych wielką płytą.

Stonehenge zabytek megalityczny w rej. Salisbury. (badania prowadził R.C.J. Atkinson) Na pocz. II tyś. p.n.e. u schyłku neolitu został zakreślony kolisty obszar o  śr. 100 m. Otoczony rowem i nasypem ziemnym z przerwą na wejście od strony pd. - wsch.. Wejście to akcentował od zewnątrz drewniany portyk o trzech przęsłach i monolit kamienny ustawiony na osi. Wewnątrz obwodu wykopano 56 jam, tworzących linię równoległą do rowu. Dwa wieki później ludność kultury pucharów dzwonowatych zburzyła portyk, rozszerzyła wejście i wzniosła podwójny krąg złożony z monolitów, wykutych z błękitnej skały (z Pembrokeshire ). W pocz. Epoki brązu, struktura obiektu uległa całkowitej zmianie. Nowe bloki kamienne zostały ustawione z wtórnie użytymi dawnymi kamieniami w cztery koncentryczne kręgi. Bloki zewnętrzne podtrzymywały poziomo leżące głazy. Jeden z rzędów złożony z pięciu trylitów, tworzył w planie zarys podkowy, otwartej ku wejściu. Bloki kamienne łączone były ze sobą metodą na czopy i wręby.

CERAMIKA

U schyłku VII tyś p.n.e. pierwsze naczynia ceramiczne pojawiły się jednocześnie w Turcji, w Syrii i Kurdystanie. Naczynia w zwykły sposób malowane i suszone, znane pod nazwą „białej zastawy”, były odkrywane na licznych stanowiskach Bliskiego Wschodu. Wiążą się one z równoczesną tendencją do wypalania naczyń glinianych. Rzemieślnik, który wykonywał gliniany przedmiot mógł w nieskończoność zmieniać jego formy, w związku z tym ceramika ulegała szybkiemu zróżnicowaniu i poszczególne kultury , w rozmaitych epokach, wypracowały swoje własne style.

Powierzchnia naczyń ceramicznych może być chropowacona, czasami była w prosty sposób gładzona przez lekkie pocieranie jeszcze wilgotnej gliny, wyświecona przez polerowanie prawie suchego naczynia. Zależnie od tradycji, naczynia były wykonywane bez dekoracji, lub zdobione motywami malowanymi, rytymi, wyciskanymi do wewnątrz czy odciskanymi na powierzchni jeszcze wilgotnego naczynia, albo rytowane już po wypaleniu. Niekiedy te same motywy były stosowane przez rozmaite ludy, ale wykonywane odmiennymi technikami. Szeroko stosowane było zdobienie przez odciskanie: wykonywane ząbkową krawędzią muszli (ceramika  cardialna - cardium - muszla) - kultury neolityczne strefy śródziemnomorskiej. Nakłuwana rylcem lub rodzajem grzebienia, charakteryzuje kulturę ceramiki wstęgowej - kreskowo - kłutej, należącej do cyklu naddunajskiego. Charakterystyczna kultura ceramiki sznurowej zawdzięcza swą nazwę dekoracji odciskanej sznurem na powierzchni naczynia. Dzięki technice wyświecania (polerowania) uzyskiwano motywy błyszczące na powierzchni zwyczajnie gładzonej (schyłkowoneolityczna kultura Larisa). Wiele grup kulturowych neolitycznych znamy jedynie na podstawie form ich naczyń jak np. kultura pucharów lejkowatych, która w III tyś. p.n.e. rozprzestrzeniła się na terenie Europy. Znamy również kultury: amfor kulistych, pucharów dzwonowatych.

PREHISTORIA  NA  ZIEMIACH  POLSKICH

Ślady twórczości artystycznej  związanej z homo sapiens na ziemiach Polski sięgają paleolitu. Odnalezione w grocie Nietoperzowej  w Jerzmanowicach narzędzia kamienne datowano na 35 tyś. p.n.e. Zdobione zgeometryzowanym rytem wyroby kościane z jaskini Maszyckiej koło Krakowa pochodzą z 13 – 10 tyś. p.n.e. W okresie mezolitu podobnie jak na terenach  Europy i w Polsce rozwijały się społeczności rybaków i traperów leśnych , którzy prowadzili półosiadły tryb życia. Pozostawili po sobie odnajdowane w północnej Polsce, wykonywane z rogów jelenia tzw. berła szamańskie z wierconymi otworami, dekorowane wzorami geometrycznymi oraz schematycznymi rysunkami ludzi i zwierząt. Wiąże się również z tymi społecznościami figurki bursztynowe.

         Tereny nad Wisłą i Odrą były obszarem krzyżowania się wpływów kultur Azji i południowo- wschodniej Europy. Od południa w połowie V tyś. p.n.e. docierają do Polski silne wpływy kultur Naddunajskich z ceramiką zdobioną motywami geometrycznymi, wstęgowymi a także pierwsze ozdoby z miedzi. W IV tyś. p.n.e. pojawia się kultura pucharów lejkowatych będąca pierwszą miejscową kulturą Niżu Europejskiego. Od zachodu oddziaływują impulsy kultur megalitycznych. Wprawdzie na ziemiach polskich brak architektury megalitycznej, ale wyłożone głazami grobowce kujawskie, oraz liczące często ponad 100 m długości szeregi kamieni są jej echem.

         W okresie młodszego neolitu (26600 – 1800 lat p.n.e.) kultury ceramiczne zmieniają się coraz szybciej. Zachodnie i południowe ziemie znajdują się pod wpływem kultur amfor kulistych, powstałej w kręgu ceramiki sznurowej  ( zdobionej odciskami sznura) – ceramika ze Złotej koło Olkusza.  Towarzyszy tej kulturze bogactwo ozdób z bursztynu.

         Brąz  łączy się z kolejną epoką (1800 – 1700 lat p.n.e.) , w której wykształciła się kultura łużycka, uważana prze z wielu badaczy za kulturę prasłowiańską. W dalszym ciągu wytwarza się ozdoby i narzędzia z brązu oraz ceramikę o dużej różnorodności form i funkcji w tym także drobną plastykę – figurki ptaków, zwierząt, postaci ludzkich. Na naczyniach coraz częściej pojawiają się ryty figuralne ze scenami kultowymi.

         Pod koniec epoki brązu powstają na naszych ziemiach duże osady obronne (50 – 75 tyś. m2 ) w których mieszkały wspólnoty rodowe. Koncentracja osadnictwa nastąpiła w okresie halsztackim epoki żelaza (700 – 400 lat p.n.e.). Z tego okresu pochodzi ( najlepiej zachowana w Europie) osada w Biskupinie, zbudowana niegdyś na wyspie jeziora. Biskupin jest przykładem rozwiniętej myśli urbanistycznej.

         U schyłku okresu halsztackiego na północnych ziemiach Polski rozwinęła się kultura zwana wschodnio – pomorską. Wyróżniały ją obrzędy grzebalne, w których stosowano oryginalne urny twarzowe i domkowe podobne do tych odnajdowanych na terenach Etrurii.

         Na przełomie V i IV w p.n.e. nastąpił upadek kultury łużyckiej. Od południa napływa kultura związana z kulturą tracką i celtycką. Właśnie z Celtami wiążą badacze zespół monumentalnych rzeź kamiennych w rejonie góry Ślęża na Śląsku.

         Okres wpływów rzymskich ( I w p.n.e. – poł. V w p.n.e.) związany jest ze szlakiem bursztynowym, który łączył Imperium Rzymskie z wybrzeżami Bałtyku.

         Kształtowanie własnego oblicza kulturowego nastąpiło pomiędzy VI a X w n.e. Z tego okresu pochodzą obronne grody, a także plastyka figuralna w kamieniu i drewnie o przeznaczeniu kultowym. Rodzimy nury w sztuce prezentują również ryty na ceramice.

LITERATURA

1. W.Antoniewicz, Historia sztuki najdawniejszych społeczeństw pierwotnych, Warszawa 1957

2. ...