Sztuka przedromańska
1.Zasięg terytorialny i czasowy.
(V–1. poł. XI w.), inaczej sztuka protoromańska lub tzw. pierwsza sztuka romańska na obszarze pd .-zach.
Rozwinęła się po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego , przed pojawieniem się sztuki romańskiej . Niejednolita stylistycznie czerpała z różnorodnych tradycji etnicznych, kulturowych i religii rozwiniętych w licznych ośrodkach średniowiecznej Europy.
· Etapy sztuki przedromańskiej.:
przedkarolińska — chrześcijaństwo państw barbarzyńskich (V–VIII w.),
karolińska (2. poł. VIII–IX w.)
i pokarolińska (X–1. poł. XI w.), zwana na terenie Niemiec — ottońską.
2. Renesans Karoliński i użycie form antycznych w służbie propagandy państwowej.
Renesans karoliński przypadający na przełom VIII i IX w. okres rozwoju kultury europejskiej. Program kulturowy podjęty przez cesarza Karola Wielkiego miał na celu powrót do wzorców antycznych. Sztuka karolińska rozwijała się pod wpływem idei odnowienia rzymskiego imperium i nawiązania do tradycji chrześcijańskich cesarstwa Konstantyna Wielkiego.
Sztuka z epoki karolińskiej łączy się częściowo ze stylem zabytków sztuki starochrześcijańskiej, anglosaskimi zabytkami i czasu panowania Ottonów w Niemczech. W sztuce tej dążono do naśladowania antropomorficznej i naturalistycznej sztuki antyku połączonego z wykorzystaniem dziedzictwa przedkarolińskiego co stanowiło pierwszą próbę ujednolicenia stylu na obszarze całego cesarstwa. Sztuka znalazła schronienie na dworach i w kościołach. Miała charakter ekskluzywny, związany z tymi dwiema instytucjami. Kościoły z czasów dynastii Merowingów i wcześniej były niewielkie, jednonawowe, przypominające kaplice nakryte stropami. Karol Wielki, zwycięski wódz dbał o wznowienie na swym dworze tradycji starożytnych. Na północ od Alp zaczęto się wzorować na antyku i dlatego mówi się nawet o renesansie karolińskim.
W architekturze kościelnej stosowano dwa tradycyjne typy: bazylikowy i centralny. Zabytków z tej dziedziny zachowało się bardzo mało. Najlepszym przykładem typu centralnego jest:
§ kościół pałacowy w Akwizgranie (795 – 804) – dzieło architekta Odo z Metzu. Główną nawę stanowi ośmiobok utworzony przez osiem potężnych filarów, złączonych ze sobą systemem łukowym, podzielony na trzy kondygnacje i przykryty półkolistą kopułą. Dookoła ciągnie się piętrowe obejście o sklepieniu krzyżowym (nawy boczne), mające na zewnątrz formę szesnastoboku. Od strony zachodniej mieści się przedsionek z dwiema okrągłymi wieżami, od strony wschodniej znajdowało się czworoboczne prezbiterium (przebudowane i powiększone w XIV w). Mury zewnętrzne są surowe i proste, pozbawione ozdób architektonicznych, we wnętrzu natomiast znajdowały się mozaiki i freski. Kościół ten wzorowany był na kościele San Vitale w Rawennie. Kościół połączony był z pałacem (aula regia – dwukondygnacyjna budowla) portykiem, w którym wystawione były dzieła sztuki pochodzące z ziem włączonych do monarchii karolińskiej.
Kościołów w typie bazyliki łacińskiej było znacznie mniej. Budowali je przede wszystkim Benedyktyni, którzy za czasów Karola Wielkiego a następnie Ottonów, założyli liczne nowe klasztory w Lorsch, Ratyzbonie, ST. Gallen, Reichenau. Z kościołów pozostały do dziś jedynie fragmenty. Jako nowość architektoniczna pojawiły się w nich między innymi:
a) krypty
b) przedłużone prezbiteria
c) podwójne transepty
Inną znaną budowlą z tego okresu jest kościół wybudowany przez biskupa Orleanu Teodulfa
§ kościół w Germigny – des Pres konsekrowany ok. 806 roku. Jedyny we Francji zabytek z epoki Karola Wielkiego, który zachował się w całości. Jest to budowla niekiedy uważana za najczystszy przykład stylu wizygockiego ze względu na zastosowane tam łuki podkowiaste oraz podobieństwo planu i wysokości do kościoła Cristo de la Luz w Toledo. Plan oparty jest na motywie krzyża greckiego wpisanego w kwadrat i ma bizantyjską genezę. Wschodnią absydę pierwotnie flankowały dwie boczne absydy.
§ Kościół św. Richariusza koło Abbeville – jego budowę rozpoczęto w 790 r. Założony był na planie krzyża, ale oprócz transeptu w części wschodniej miał masyw zachodni ( westwerk), który niczym drugi transept przecinał budowlę, stanowiąc jej wejściową część. Transept i masyw zachodni były zwieńczone pośrodku cylindrycznymi wieżami, po bokach przylegały do ich ramion okrągłe wieżyczki schodkowe.
§ Klasztor Sankt Gallen – w Szwajcarii został założony przez mnichów iryjskich w 612 r. Na szczególną uwagę zasługuje kościół klasztorny , który posiadał dwie absydy i dwie okrągłe dzwonnice flankujące chór zachodni.
§ Kościół w Fuldzie – miał być repliką bazyliki śś. Piotra i Pawła w Rzymie. Do nawy głównej dobudowano od zachodu drugą absydę, pod nią znalazła się krypta gdzie złożono relikwie św. Bonifacego. Rozpoczęty w 791 roku kościół został konsekrowany w 819 r. Zbudowany był na planie krzyża łacińskiego.
Wielkie zasługi w dziedzinie konstruowania sklepień wnieśli kamieniarze z Como. Potrafili oni dzielić pomieszczenia lub nawy na kwadratowe pola poprzecznymi łukami, a każdy z kwadratów przesklepiali sklepieniem krzyżowym. Łuki poprzeczne spoczywały na poszerzonych głowicach filarów wiązkowych.
Obok architektury także malarstwo przezywało czas rozkwitu. Cesarz Karol popierał zdobnictwo kościołów wręcz je nakazywał w swoich dekretach (Capitularia). Najwięcej zabytków zachowało się z malarstwa miniaturowego. Rozwinęło się ono głównie w klasztorach benedyktyńskich (Trewir, Fulda, Reichenau, Metz, Reims, ST. Gallen i in.), których pisarskie pracownie (scriptoria) dostarczały bogato iluminowanych biblii, ksiąg liturgicznych i kodeksów prawniczych. Wśród licznych ksiąg do najbardziej znanych należą między innymi:
§ Ewangeliarz Ady – w ewangeliarzu, który powstał również w pracowni skryptorskiej w Akwizgranie występują charakterystyczne elementy ( inne księgi zawierające widoczne podobieństwa stylistyczne określa się mianem „grupy Ady”), jak np. tła o charakterze architektonicznym, występujące postacie odziane są w bogate szaty całość nosi znamiona sztuki dworskiej. Widoczne jest odejście od wpływów sztuki Wysp Brytyjskich, w dziełach tych artyści zbliżyli się najbardziej do ideału sztuki późnego antyku, chociaż ich kompozycje są znacznie prostsze.
§ Ewangeliarz Gotszalka – (Godeskalka ) –uchodzi za pierwszy iluminowany kodeks zamówiony przez Karola Wielkiego i ukończony przez kopistę Godeskalka 30. IV. 781 r. Został napisany złotem na purpurze (odtąd królewskie księgi będą pisane w ten sposób). Styl miniatur staje się bliższy sztuce Południa. Zamiast małych uproszczonych sylwetek (malarstwo północy) pojawiają się duże postacie, traktowane bardziej realistycznie i malarsko. Wokół występują elementy architektury i pejzażu, dające wrażenie głębi. Księga powstała w skryptorium w Akwizgranie i jest zaliczana do tzw. grupy Ady.
§ Biblia Karola Łysego – zwana biblią Vivana (świecki opat z Tours, który zamówił biblię), napisana przy użyciu purpury, złota i srebra, ozdobiony ośmioma całostronicowymi miniaturami. Dekoracje odznaczają się plastycznym i oszczędnym modelunkiem, który uwydatnia trójwymiarowość postaci i nadaje im majestatyczny, nieco ciężki wygląd.
Do niezwykle interesujących zalicza się również księgi powstałe w skryptorium w Reims są to:
§ Ewangeliarz biskupa Ebona - powstały ok. 820 r
§ Psałterz Utrechski – w którym odżywa antyczny iluzjonizm i cykliczna narracja.
PŁASKORZEŹBA, RZEŹBA
Nie znamy żadnej rzeźby monumentalnej z epoki karolińskiej (mała statuetka uchodząca za wizerunek Karola Wielkiego – Luwr). Zachowały się natomiast liczne płaskorzeźby, w postaci repusowanych dzieł złotniczych jak i płytek z kości słoniowej.
§ Ołtarz z kościoła w Mediolanie - składa się z czterech ścianek tworzących okładzinę właściwego ołtarza w formie skrzyni. Wszystkie ścianki są repusowane, zdobią je drogie kamienie, filigran i emalie. W części głównej wyodrębniony został podziałami kształt krzyża mającego umieszczony na skrzyżowaniu ramion owal, w którym widoczny jest Chrystus w mandorli. Pozostałe pola wypełniają sceny z życia Chrystusa. Kolejne ściany ołtarza dzielone są na sześć pół , w nich także można podziwiać sceny związane z Chrystusem.
W VIII i IX wieku zastosowano przy pisaniu ksiąg pismo zwane minuskułą.
zabytki sztuki karolińskiej
· ołtarz w kościele Sant Ambrogio w Mediolanie. Cztery ściany składające się na okładzinę skrzyni ołtarza zdobią płaskorzeźby wykonane w złocie (część środkowa) i pozłacanym srebrze. Powierzchnie ścianek zostały podzielone na pola wypukłymi listwami ozdobionymi filigranem i szlachetnymi kamieniami. W polach umieszczono przedstawienia figuralne. Na skrzydłach po sześć scen z życia Chrystusa, w części środkowej umieszczono postać Chrystusa w mandorli, symbole ewangelistów w ramionach krzyża a w polach narożnikowych – postacie apostołów. Część tylną ozdobiono scenami z życia ś. Ambrożego, postać fundatora ołtarza i jego twórcy mistrza Vilviniusa.
· brązowa statuetka przedstawiająca Karola Wielkiego na koniu (w zbiorach Luwru) datowana na ok. 860 r.
· rzeźbiona w kości słoniowej oprawa Evangelium longum ozdobiona scenami z Wniebowzięcia Marii i wizerunkiem Chrystusa w owalnej mandrolii
· ilustrowane karty Ewangeliarzy (np. Ewangeliarz koronacyjny, Ewangeliarz Ady, Ewangeliarz Godeskalka).
3. Sztuka Ottońska
Cesarstwo ottońskie uważało się za spadkobiercę Karolingów, lecz małżeństwo Ottona II z księżniczką Teofano stanowiło początek zmian w estetyce, wywołanych nową falą wpływów bizantyjskich.
Po ostatnim królu z dynastii Karolingów władzę we Frankonii wschodniej przejął ród Ottonów. Pierwszy król dynastii saskiej, Henryk i Ptasznik, ustanowił swe panowanie na tym terytorium (919-9360, jego zaś następca Otton I (936-973) dążył w czasie swych rządów do utrwalenia organizacji państwa zarówno pod względem świeckim, jak i religijnym. W wyniku tych działań w środowisku duchowieństwa, a przede wszystkim w zreformowanych klasztorach, Koronacja Ottona II i Teofano
za panowania spadkobierców Ottona I
dokonywało się odrodzenie artystyczne, wyraźnie oparte na spuściźnie karolińskiej i przyjęciu licznych impulsów bizantyjskich. Otton II (973-983), głownie Otton III (984-1002) oraz Henryk II (1002-1024) skłaniali się wyraźnie ku rozwojowi kultury na wysokim poziomie, szczególnie w dziedzinie rzemiosła artystycznego.
Otton II i Teofano: wpływ Bizancjum
w Związku z zawarciem przez Ottona II małżeństwa z bizantyjską księżniczką Teofano do cesarstwa zaczęli przybywać ze Wschodu artyści, których wpływ, zaznaczający się głównie w rzemiośle artystycznym i miniatorstwie (złotnictwo, sztuka iluminatorska, wyroby z kości słoniowej), daje się również dostrzec w architekturze. Oprócz niektórych uproszczonych kopii iluminatowanych rękopisów powstałych w ramach szkoły pałacowej Karola Wielkiego, mamy też relief z kości słoniowej, przedstawia Ottona II i Teofano koronowanych przez Chrystusa według tradycji ściśle bizantyjskiej. Warto zaznaczyć, że kościół św. Bartłomieja w Paderborn (Westfalia) dowodzi dalszego przenikania wpływów wschodnich dzięki przybyciu warsztatu z Grecji; wpływy te są widoczne m.in. W przekryciu każdego przęsła trójnawowego wnętrza mała kopuła i w bizantyjskiej formie kapiteli.
W drugiej poł. X i pierwszej poł. XI wieku wyodrębniła się na terenie Niemiec sztuka Ottońska. W architekturze rozwijała ona tradycje budowli karolińskich, wzbogacając ją jednak o własne elementy:
o Plan trójnawowej bazyliki założony na krzyżu łacińskim, z masywem zachodnim
o Kościoły niesklepione o drewnianych stropach
o Ulegają zmianie proporcje poszczególnych części budowli
Przykładami architektury ottońskiej są:
· Katedra w Marseburgu – 1015 – 1021 – od tej budowli zaczęto krzyżować nawę główną z transeptem w oparciu o moduł kwadratu, co stanie się charakterystyczną cechą kościołów ottońskich
· Kościół św. Michała w Hildesheim – 1001 – 1033. W kościele tym zastosowano zmienny system podpór (dwie kolumny jeden filar), odtąd powszechnie stosowany na terenie Niemiec. W kościele tym dodatkowo znajdują się dwa wybitne dzieła sztuki ottońskiej : drzwi brązowe odlane w 1015 r (dwa skrzydła wys. 5 m. Odlane w całości, podzielone jest każde z nich na 8 kwater wypełnionych figuralnymi przedstawieniami – skrzydło lewe – historia Adama i Ewy, skrzydło prawe – historia Chrystusa od Zwiastowania do zmartwychwstania. Sceny rozgrywają się na neutralnym tle z płasko traktowanymi elementami architektonicznymi i stylizowaną roślinnością. Postacie są dynamiczne o prawie pełno plastycznych głowach) i kolumna Chrystusa (kamienny słup wykonany w latach 1015 – 10322. Na trzonie ułożone ma w formie spirali sceny z życia Chrystusa (na wzór kolumny Trajana).
Sztuka ottońska samodzielność osiąga głównie w cyklach figuralnych malarstwa książkowego i ściennego
· Kodeks Egberta z ok. 980 r
· Ewangeliarz Ottona III – X wiek
· Freski w kościele św. Jerzego w Oberzell
Miniatura z Ewangeliarza Ottona III
Kolumna Chrystusa
Około 1020 r.
sylvia112