Malarstwo Egipskie Starego Państwa.docx

Malarstwo Starożytnego Egiptu –

- Okres Starego Państwa

Patrycja Gamońska

                                                                                    Ochrona Dóbr Kultury

                                                                                    Rok I   2011/2012

Stare Państwo ok. 2686–ok. 2181 p.n.e. (dynastie od III do VI), poświadczone obfitością godnych podziwu zabytków takich jak piramidy, świątynie królów i bóstw czy mastaby z reliefami na ścianach, w dziedzinie malarstwa jest jednak reprezentowane słabiej. Najczęściej spotykane jest na fragmentach ceramiki, płóciennej tkaniny czy ścianach grobowców.

Malarstwo pojawia się już we wczesnym okresie historii Egiptu , kiedy to pierwsi mieszkańcy brzegu Nilu zaczynają kreślić na naczyniach czy materiałach pożądane kształty i wzory. Można powiedzieć że pierwszym przejawem malarstwa mogą być pierwsze palety łupkowe, których kontur i wzór pod reliefową dekorację nakreślił najpierw „malarz”.

Egipcjanie nigdy nie tworzyli sztuki dla sztuki. Rysunek i malarstwo w Egipcie epoki faraonów nigdy nie służyło osobistej ekspresji artystycznej, nie było też efektem wzruszenia jakimś doświadczeniem. Człowiek z nad Nilu nie posługiwał się formą i kolorem, by opisać swoje uczucia, wrażenia czy też sygnalizować własne pragnienia. Rysunek i malarstwo jest przede wszystkim pismem ornamentalnym, obrazkowym (hieroglify również można zaliczyć do swego rodzaju malarstwa) , środkiem, który żyje w zgodzie z nakazami religii. Rysunek i malarstwo są  ściśle związane z pismem i tak należy je rozpatrywać by stało się bardziej zrozumiałe, a wszystko jest konwencją przestrzenną z powodów religijnych. Religijność i upodobanie do symboli to instrument w dłoni ówczesnego malarza.

Artysta egipski darzy głęboką miłością czystość linii, kształtu, równowagę kompozycji i grę kolorów. By lepiej zrozumieć malarstwo Egipcjan trzeba rozpatrzyć osobno każdy z czynników z których owo dzieło się składa (takich jak barwa, kanon, kształt, kompozycję czy tematykę ). Należy jednak pamiętać, że by dzieło było idealne i spełniało swoją rolę wszystkie te elementy z których się składa muszą stanowić jedną całość.

BARWY

Łatwiej mówi się o malarstwie gdy barwna dekoracja rozwija się na płaskim tle. Miejsce i tematykę malowidła wybierali kapłani. Zanim jednak zabrano się do malowania należało przygotować odpowiednio podłoże, na którym miało ono powstać. W niektórych mastabach albo tebańskich grobach zamożnych dygnitarzy znajdują ściany z podłożem przystosowanym tylko i wyłącznie do malowania. Tło gruntowano rodzajem zaprawy wapiennej, którą nakładano kilkoma związanymi małymi pędzlami, a wyrównywano je drewnianym gładzikiem. Artysta malował temperą na białym, żółtym albo szarym tle, w wyjątkowych przypadkach na niebieskawym.

Język kolorów Egiptu nie został jeszcze całkowicie przeanalizowany. Kolor w Egipcie pokrywał wszystko, był niezbędny tak samo w dziele architektury jak i w innych sztukach plastycznych. W kraju słońca im bardziej intensywne jest światło tym bardziej wyraziste stają się kolory. Półtony były rezerwowane do dekoracji wnętrz. Kolor był strojem architektury i jej istotną szatą (detale architektoniczne, rzeźby i reliefy). Kolor nie służy jedynie ozdobie domów i świątyń. Nie jest on jedynie farbą, która pozwala na namalowanie cudownego dzieła. Kolor jest niemym językiem dzięki któremu łatwiej nam zrozumieć istotę dzieł i cel w jakim powstały. W Starym Państwie artysta odchodzi powoli od prostego konturu i wchodzi w świat barw stając się malarzem. Ekspresja koloru jest także rodzajem pisma, językiem magicznym gdzie nic nie jest przypadkowe ani nie jest improwizacją. Także odcienie poddane są surowej gramatyce i wyzwolenie od niej nie jest możliwe, ani w dekoracji ściennej ani w znakach hieroglificznych, które często przynoszą komentarz do malowidła. Nie ma tu miejsca dla osobistej fantazji malarza czy przypadku. Egipcjanin opisuje wszystko za pomocą ściśle określonych barw, obrazów i symboli na jakie pozwala mu religia. Przykładem może tu być motyw z zachodzącym słońcem i odejście boga Ra.  Pokaźna sylwetka czarnego skarabeusza który podtrzymuje łapkami kulę słońca (zieloną albo czerwoną w zależności od tego czy słońce wraca do świata zmarłych czy pojawiania się na horyzoncie żywych). Wszystkie te sceny i jej podobne odbywają się na tle mitu i wiedzy o działaniach sił tajemnych, które właśnie dzięki barwą stają się dla nas czytelniejsze.

Kształty i kolory są obecne by przywołać rytuał lub wyrazić intencję. Kolory w Egipcie były zawsze środkiem transpozycji podstawowych wartości i pojęć, które odpowiadają naturze ludzi przedmiotów nie zaś zewnętrznemu wyglądowi. W ten sposób artysta rozróżniał rodzaje i rasy, określając je kolorem i odcieniem skóry. Znak hieroglificzny „kolor” oznacza również „skóra” i „włosy” Każdy kolor ma swoje znaczenie i przynależność.

·         Zieleń - kolor delikatnego papirusu przywodzi na myśl świeżość i młodość, jest on też kolorem zaświatów (ciało boga Ozyrysa jest zielone. Ozyrys po tym jak został zabity przez swojego brata Seta nie został ożywiony a jedynie otrzymał życie w zaświatach)

·         Czerń  - ziemia Egiptu, stale użyźniana próchnicą, dająca życie obu brzegom,

·         Czerwień -  nieurodzajność i kolor pustyni, tak więc wszytki istoty o czerwonych włosach i skórze bliskie są  bezpłodnemu Setowi, bóstwu pustyni niepokoju i agresji

·         Żywa czerwień – kolor krwi, synteza życia, krew bogini Izydy

·         Biel - jasność świtu, uwalniająca od mocy podziemnych demonów

·         Intensywnie żółty - złoto, ciało bogów niepodlegające rozkładowi, niezniszczalne, barwa wieczności

·         Jasnożółty – to kolor ciała kobiet

·         Brunatnoczerwony – ciała mężczyzn

·         Błękit i jego dwa odcienie podstawowe – turkusowy i lapis lazuli:

o       Głęboki błękit określał peruki istot boskich (lazuryt).

o       Subtelny ton turkusowy prowadzi do narodzin świata, przed nadejściem brzasku i jest objawieniem nowego życia. To przejrzystość czystej wody, pierwotny ocean, w którym bóg zmyje bród zanim się narodzi.

Każdy kolor pochodził z innego źródła, tak różne barwy pozyskiwano z różnych materiałów:

·         Czerń uzyskiwano z sadzy lub częściej z węgla (sadza była nietrwała i nie przylegała dobrze do podłoża.

·         Biel pochodziła z wapienia albo ze sproszkowanego gipsu (węglan wapnia)

·         Żółtopomarańczowy kolor ochry, którą do dziś można znaleźć na powierzchni ziemi zwłaszcza na tebańskim lewym brzegu

·         Malachit i azuryt dawały barwniki zielone i niebieskie – wkrótce zastąpione masą ze sproszkowanego szkła z dodatkiem kobaltu dla błękitów i tlenkiem miedzi dla zieleni, zmieszana z wapniem i kwarcem które rozcierano  dodając węglanu sodu

·         Intensywność głębokich i mocnych czerwieni uzyskiwano z Tlenku żelaza

TECHNIKA

Malowidło na kamieniu, cegle z ilu (muna) czy drewnie poprzedzała warstwa zaprawy wapiennej. Na zaprawie wykonywano czerwoną barwą szkic, poczym lekki obrys był czasem poprawiony mocnym i precyzyjnym konturem. Kontur wypełniało się plamą barwną. Barwniki pozyskiwano z różnych źródeł w zależności od jego koloru. By farba mogła powstać nie wystarczał tylko barwnik, było potrzebne spoiwo, które pomogłoby przygotowanym mieszanką przylegać do wybranego podłoża. Przygotowano zatem roztwór dzięki któremu powstała farba temperowa – z gumy arabskiej i białka jajek. Był to rodzaj kleju do którego dodawano małą ilość wody. W użyciu jest też wosk pszczeli – zasadniczy składnik farb w technice enkaustycznej (ta technika wykształciła się w późniejszych latach można ją zaobserwować w malowidłach fajumskich – portrety zmarłych na górnej części sarkofagu stanowiących istotny łącznik między malarstwem egipskim a zachodnią koncepcją portretu). Farby rozcierano w mieszkach z morskich muszli. Natomiast palety skrybów z miejscami na farby używane były do malowideł, którymi iluminowano papirusy dla zmarłych.

Malarze tworzyli swoje pędzle z trzciny (juncus Maritinus) rozgniecionej z jednego końca. Grubsze pędzle to ta sama trzcina połączona z trawą halfa i delikatnymi włóknami liści palmowych.

KANON

Kanon – w sztukach plastycznych reguła, wzorzec, zasada kompozycyjna, wg której rzeźbiarze, malarze, architekci komponowali swoje dzieła. Pojęcie kanonu wiąże się ściśle z nauką o proporcjach i było wykładnikiem poglądów estetycznych danej epoki. Podstawą kanonu były tendencje do poszukiwania ideału estetycznego opartego na przeświadczeniu, że piękno formy zależy od matematycznego stosunku części do całości. Kanon był również wyrazem określonych stosunków społeczno-religijnych.

W okresie Starego Państwa ustalił się kanon, w myśl którego artysta starał się zamknąć postać na rysunku. Był to zbiór zasad kompozycji, proporcji i sposobu przedstawiania postaci obowiązujący w sztukach plastycznych starożytnego Egiptu; obowiązywał szczególnie w okresie Starego i Średniego Państwa, był odbiciem hierarchicznego układu stosunków w państwie i wyrazem warunków społeczno-politycznych.

·         Władcy i bogowie – sztywni w oficjalnych pozach, kroczący, siedzący na tronie bądź spełniających czyny rytualne bądź państwowe. Ciała zawsze mieli młode i idealnie zbudowane a głowy w charakterze syntetycznego portretu

·         Urzędniczy – w pozie hierarchicznej, mniej stylizowanej lecz zestawieni z władcą są w mniejszej skali dobitnie akcentującą ich niższość (ciała i twarze zachowały cechy indywidualne)

·         Chłopi i niewolnicy – wyobrażani w najmniejszej skali, w charakterystycznych dla ich pracy pozycjach, realistycznie

Przy wykonywaniu rysunków i malunków posługiwano się pomocniczymi kratkami wykreślonymi na karcie papirusu, płytce kamiennej lub wyrysowywano ją na ścianie i zacierano przy wykończeniu dzieła:

·         Postać stojąca obejmowała 18 rzędów, i tak np. od włosów nad czołem do nasady szyi przypadały 2 rzędy kratek, od szyi do kolan - 10 kratek, od kolana do podeszwy - 6 kratek itp.

·         Postać siedząca mieściła się w 14 rzędach kratek.

Oprócz tego w przedstawieniach malarskich obowiązywał schemat ukazywania sylwetki ludzkiej w najszerszej płaszczyźnie, z profilu. W gruncie rzeczy ten profil jest syntezą stałych cech człowieka, istotnych dla niego i charakterystycznych:

·         Głowa i twarz zostają przedstawione z profilu, ale oko en face co ożywia spojrzenie.

·         U kobiet zawsze zaznaczona jedna pierś (z profilu)

·         ramiona pojawiają się z przodu, dzięki czemu w sposób prawdziwy oddają szerokość pleców.

·         Biodra bywają przedstawione prawie profilem, przy czym mężczyzna częściej niż kobieta wysuwa do przodu jedną nogę  w zależności od tego czy człowiek odwrócony jest w lewo bądź w prawo wysunięta noga jest zawsze dalej, w skutek tego biodra zawsze widać w trzech czwartych. 

·         Stopy pozostają również w profilu – są podstawą całej figury ludzkiej. Duży palec u nogi jest widoczny z profilu w obu stopach (dopiero w połowie okresu panowania osiemnastej dynastii wszystkie palce zostają przedstawione w całości)

·         Wszystkie kończyny wyglądają jak jedna i ta sama ( dwie lewe ręce lub dwie lewe nogi )

Ta zasada nie obowiązywała w przedstawieniu ludzi pracy którzy jak już wspomniałam wyobrażani byli w najmniejszej skali i w pozie charakterystycznej dla wykonywanego zawodu - tu panuje dowolność uwarunkowana jednak typowością ujęcia.

Dzięki obowiązującym regułom kanonu  sztuka w Egipcie przez 3 tys. lat utrzymała jednolity wyraz, swoisty dla siebie styl i wysoki poziom produkcji artystycznej.

TEMATYKA

Nie tylko kształt i barwa podporządkowane były ścisłym regułom ale i miejsce w którym miało powstać malowidło, a to dlatego że w Egipcie nie istniało pojęcie obrazu wiszącego na ścianie, to na ścianach on powstawał. Tak jak miejsce i tematy wybierali kapłani określając  jednocześnie postawy, kompozycje grup i gesty zgodnie z prawami religii. A więc gdy tylko w Starym Państwie pojawiła się dekoracja grobowa (bo tu głównie powstawała w tym okresie) w kaplicy mastaby czy kaplicy hypogeum wraz z nią pojawia się magiczna symbolika. Ponad to sztuka Egipska przede wszystkim operuje tematami narzucanymi przez religię i rytuały. Ta sama religia normowała życie ludzi podporządkowując je  nadrzędnemu celowi. Obrazy mówiły o tym jak żyć by dostać się do krainy bogów w innym wypadku grozi takim ludziom unicestwienie. Takie obrazy powinny zawierać wszystkie potrzebne wątki i wskazówki dla człowieka. Nigdzie w tych scenach nie ujawnia się wpływ wyobraźni artysty nawet gdy przywołuje on sceny z życia codziennego to podlegają one tym samym regułom.

Na ścianach świątyń artysta wykonywał ciągi obrazów bez przerwy między nimi tak samo jak w piśmie hieroglificznym. Taka kompozycja nosi nazwę kompozycji pasowej – do co rozgrywało się dalej było malowane wyżej, a to co bliżej – niżej.

W Starym Państwie dominowały w malarstwie sceny rodzajowe, w których głównemu tematowi dzieła towarzyszyło bogate odwzorowanie przyrody.  Nie znajdziemy jednak na freskach chmur na niebie lub wizerunku zachodzącego słońca, gdyż widoki te były dla wierzeń egipskich wyrazem działania sił demonów przynoszących zamęt. Zatem nie należało ich utrwalać w obrazie. Często za to występowały malunki przedstawiające postać zmarłego podczas polowania, gdzie uśmiercone zwierzęta symbolizowały pokonane demony. Nie należało też interpretować natury i przetwarzać z indywidualną wrażliwością, gdyż tylko bogowie są w stanie stworzyć coś tak wspaniałego, można o niej jedynie napomknąć tak jak wyraża się jakieś życzenie. Dekoracja świątyń i grobu podlegała identycznym zasadom. W budowlach przeznaczonych dla istot żyjących ściany były niemal puste.

PRZYKŁADY

Znanych dzieł z okresu Starego Państwa jest o wiele mniej niż tych pochodzących z innych okresów. Te które przetrwały  nie zachowały się w najlepszym stanie. Ich kolory wyblakły, a wiele detali zniknęło. Najstarsze zachowane przykłady malarstwa znajdowały się na fragmentach ceramiki, płóciennej tkaniny oraz na ścianach grobów. Przedstawione sceny wyobrażały krajobraz Nilu i obfitowały w wizerunki zwierząt, szczególnie ptaków i ryb, pomiędzy którymi pojawiała się sylwetka człowieka.

Początek czwartej dynastii stanowi decydujący etap rozwoju malarstwa egipskiego. W tym okresie artysta potrafi się wypowiedzieć swobodnie o czym świadczą obrazy przedstawiające zwierzęta bądź sług. W innych przypadkach dalej ograniczają go nakazy i zakazy religii.

Po mimo tego że dzieł jest mało, a większość z nich zachowała się w złym stanie wśród nich znajdują się takie które zasługują na wymienienie. Warto  tu przedstawić charakterystyczne przykłady z okresu Starego Państwa.

·         Pierwszy to fragment słynnego fryzu (1,6 x 0,24 m), znanego pod nazwą Gęsi z Meidum. Chodzi o malowidło na stiuku, które pokrywało ceglane ściany grobowca Iteta w Meidum, a znajdujące się obecnie w Muzeum Egipskim w Kairze. Pochodzi ono z około 2700 p.n.e. i jest jednym z najstarszych malowideł egipskich.  W pobliżu piramidy Snofru stoją dwie grupy mastab z końca III i początku IV dynastii.. Pierwsza grupa mastab leży u stóp piramidy, druga – 700 m na północ. Fresk przedstawiający "Gęsi z Meidum" pochodyi z grobu Nefermant i Atet. Fresk datowany jest na czas panowania Snofru. Gęsi nilowe zostały przedstawione z graficzną dokładnością wśród rozsypanych roślin maskujących siatkę, do której mają zostać złowione. Realizm malowidła, mocno odbiegający od wcześniejszych przedstawień fresków w Gizie i Sakkarze, każe uznać początek panowania IV dynastii za pierwszy ważny etap ewolucji malarstwa. Odkryte freski z czasów panowania V dynastii nie kopiują otaczającej przyrody, lecz pokazują jej kształt, uwypuklając niezbędne szczegóły. W okresie Starego Państwa dochodzi ono do mistrzostwa w ukazywaniu postaci zwierzęcych. Sylwetka człowieka nadal poddana jest surowym zasadom.

·         Kolejnym przykładem są malowidła i barwne reliefy ze ścian mastaby Ti lub inaczej zwanej jako grobowiec Ti w Sakkarze, pochodzącej z V dynastii. Nie wiadomo do końca kim był Ti. Był on jednak  bogatym i wyżej postawionym człowiekiem na co wskazuje sam fakt, że mógł wybudować dla siebie taki grobowiec i wyposażyć go w barwne dekoracje. Oraz to, że na przedstawieniach  Ti zarysowuje się nam jako wielka postać stojąca na łodzi różniąca się wielkością od innych przedstawionych postaci. W pomieszczeniach, na ścianach są pasmowe kompozycje łamane wyobrażeniem dużej symbolicznej sceny, w której zmarły najczęściej poluje. Uśmiercone zwierzęta symbolizują pokonane demony. Tutaj mamy polowanie na hipopotamy

·         Jest też przykład dwóch niedawno odkrytych grobowców pochodzących z V dynastii. Odnaleziono je w niewielkiej odległości od piramid w Gizie. Jeden z nich  należał do kapłana Rudji-Ka i jego żony, drugi to grobowiec królewskiego skryby Khonsu syna Shendwa. Badaniami grobowców zajmuję się archeolog dr Zahi Hawass.  W obu grobowcach zachowały się wspaniałe malowidła o żywych barwach.

·         Malarstwo funkcjonuje również jako dekoracja wyrobów ceramicznych.