mendel-gdanski_3.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-

dację Nowoczesna Polska .

MARIA KONOPNICKA

Mendel Gdański

Od wczoraj jakiś niepokój panuje w uliczce. Stary Mendel ǳiwi się i częściej niż zwykle

nakłada krótką fajkę, patrząc w okno. Tych luǳi nie wiǳiał on tu jeszcze. Gǳie idą? Po

co przystają z robotnikami, śpieszącymi do kopania fundamentów pod nowy dom niciarza

Greulicha? Skąd się tu wzięły te obszarpane wyrostki? Dlaczego patrzą tak po sieniach?

Skąd mają pieniąǳe, że idą w pięciu do szynku?

Stary Mendel kręci głową, smokcząc mały, silnie wygięty wiśniowy cybuszek. On zna

tak dobrze tę uliczkę cichą. Jej ﬁzjonomję¹, jej ruch, jej głosy, jej tętno.

Wie, kiedy, zza którego węgła wyjrzy w ǳień pogodny słońce; ile ǳieci przebiegnie

rankiem, drepcąc do ochronki, do szkoły; ile zwiędłych ǳiewcząt w ciemnych chust-

kach, z małymi blaszeczkami w ręku, przejǳie, po trzy, po cztery, do fabryki cygar na

robotę; ile kobiet przystanie z koszami na starym, wytartym chodniku, pokazując sobie

zakupione jarzyny, skarżąc się na drogość jaj, mięsa i masła; ilu wyrobników przecła-

pie środkiem bruku, ciężkim chodem nóg obutych w trepy, niosąc pod pachą węzełki,

a w ręku cebrzyki, kielnie, liny, siekiery, piły. Ba, on i to nawet wie może, ile wróbli

gnieźǳi się w gzymsach starego browaru, który panuje nad uliczką wysokim, poczer-

niałym kominem — w gałęziach chorowitej, rosnącej przy nim topoli, która nie ma ani

siły do życia, ani ochoty do śmierci, i stoi tak czarniawa, przez pół uschnięta, z pniem

spustoszonym, z którego na wiosnę wynika nieco bladej zieloności. On, może nawet nie

patrząc w okno, samym uchem tylko rozpoznałby, czy Paweł, stróż, zamiata ulicę nową

swoją, czy też starą miotłą.

I jak tego wszystkiego nie ma Mendel Gdański wieǳieć, kiedy już od lat dwuǳiestu

i siedmiu w tej samej izbie, pod tym samym oknem swój warsztat introligatorski ma i tak

już przeszło ćwierć wieku przy nim w fartuchu swoim skórzanym stoi, a podczas kiedy

sucha, żylasta, a ǳiś już nieco drżąca ręka dociska drewnianą śrubę prasy, oczy jego spod

brwi gęstych, nawisłych, siwych, patrzą w tę uliczkę, która jest wśród wielkiego miasta

jakby odrębnym, zamkniętym w sobie światem.

Świata tego drobne tajemnice zna Mendel na wylot. Wie, kiedy się powiększa a kiedy

zmniejsza kaszel starego archiwisty², który mu przynosi do oprawy grube, pełne kurzu

foliały zatęchłych papierów, wie, jak pachnie pomada małego dependenta³, któremu zszy-

wa akta pana mecenasa; wie, kiedy przyjǳie Joasia od pani radczyni z żądaniem, aby jej

za „śkło pięknie wsaǳił” laurkę⁴ z powinszowaniem, na której złocisty anioł odkrywa się

i pokazuje kawalera z bukietem róż w ręku; wie, kiedy nie je obiadu student, mieszkający

na strychu, wie, z której strony nadbiegnie zdyszana pensjonarka, żądając, aby jej „nie-

biesko i ze złotymi sznurkami” oprawił przepisane na listowym papierze poezje Czesława

i Gawalewicza.

On wszystko wie. Wszystko, co można wiǳieć na lewo i na prawo siwym, bystrym

okiem, co można na prawo i na lewo usłyszeć uchem i co przemyśleć można długimi

goǳinami, stukając jak ǳięcioł młotkiem introligatorskim, równając i obcinając wielkie

arkusze papieru, warząc klej, mieszając farby.

¹ na (z gr.) — oblicze.

² aiisa — urzędnik archiwum, tj. zbioru dokumentów.

³ deenden — prawnik, pracujący u adwokata.

⁴ laka — papier ozdobiony obrazkiem.

I jego też znają tu wszyscy. Obcy człowiek rzadko zajrzy; każdy jakby swój, jakby

domowy.

Stary, łysy zegarmistrz z przeciwka, przez otwarte okno krzyczy mu latem „ǳień do-

bry” i pyta o Bismarcka; suchotniczy powroźnik zaczepia o jego klamkę swoje długie,

konopne sznurki, które, dysząc, kręci w wąskiej, wpół widnej sionce kamieniczki; chu-

dy student z facjatki⁵, z nogami jak cyrklowe nożyce, wsaǳa zmierzchem w jego drzwi

głowę na długiej, cienkiej szyi i pożycza od niego łojówkę, którą „zaraz odda, tylko jesz-

cze z goǳinkę popisze…” Straganiarka poda mu czasem przez okno rzodkiew czarną,

w zamian za kolorowe skrawki papieru, z których sobie jej chłopaki sporząǳają latawce,

słynne na całą ulicę; synek gospodarza całymi goǳinami przesieǳi u niego, czekając na

wolną chwilę, w której Mendel da mu tektury do podklejania wyciętych z arkusza żoł-

nierzy, a tymczasem ǳiwuje się wielkim uszom nożyc, waży w ręku młotek, wtykając

nos w garnczek z klajstrem, próbując go niemal. Wszystko to tworzy jakąś atmosferę⁶

wzajemnej życzliwości. Staremu Mendlowi dobrze w niej być musi. Mimo sześćǳiesięciu

i siedmiu lat, rześki jest jeszcze w sobie. Spokój i powaga maluje się na jego typowej,

zawiędłej w trudach twarzy.

Włosy jego są mocno siwe; a długa broda zupełnie siwa. Pierś zaklęsła pod pikowa-

nym kaanem często zadychuje się wprawǳie, a grzbiet zgarbiony nigdy jakoś nie chce

rozprostować, ale tym nie ma się co trapić, póki nogi i oczy starczą, póki i w ręku siła

jest. Kiedy mu duszność dech zapiera, a w zgiętym grzbiecie ból jakiś krzyże łamie, stary

Mendel nakłada w małą fajeczkę tytoń z poczerniałego, związanego sznurkiem pęcherza

i, kurząc ją, wypoczywa chwilę. Tytoń, którego używa, nie jest zbyt wyborny, ale daje

taki piękny, siny dymek i tak Mendlowi smakuje. Siny ten dymek ma i to jeszcze w sobie

szczególnego, że widać w nim różne rzeczy oddalone i takie, które już dawno minęły.

Widać w nim i Resię, żonę jego, z którą dobrze mu było na świecie przez trzyǳieści

lat, i synów, którzy się za chlebem rozbiegli, jak te liście wichrem gnane, i ǳieci synów

tych, i smutki różne, i pociechy, i troski; a już najdłużej to w nim widać jego najmłodszą

ǳiewczynę Lĳę, tak wcześnie wydaną i tak wcześnie zgasłą, po której mu tylko jeden

wnuk pozostał. Gdy stary Mendel rozpala swoją fajeczkę, jakieś ciche mruczenie dobywa

się z ust jego. W miarę, jak pali i jak dymek siny przynosi mu dalekie obrazy i takie, które

już nigdy nie wrócą, mruczenie to rośnie, potężnieje, staje się jękiem niemal. Ta dusza

luǳka, dusza starego żyda, ma też smutki swoje i tęsknoty, które zagłusza pracą.

Tymczasem sąsiadka przynosi w jednej ręce garneczek z rosołem, w którym pływają

kawałki rozmiękłej bułki, a w drugiej przykryty talerz z mięsem i jarzyną. Stary Mendel

odbiera od niej ten skromny obiad; nie je go wszakże, tylko postawiwszy na małym, żela-

znym piecyku, czeka. Czekanie to trwa niedługo. O samej drugiej drzwi izdebki otwierają

się głośno, hałaśliwie, a w nich ukazuje się mały gimnazista; w długim, na wyrost sporzą-

ǳonym szynelu⁷, w dużej zsuniętej na tył głowy czapce, z tornistrem na plecach. Jest to

chłopak ǳiesięcioletni może, który po matce, najmłodszej córce starego Mendla, wziął

piwne, o złocistych blaskach oczy, długie, ciemne rzęsy i drobne usta, a po ǳiaǳi nos orli

i wąskie wysokie czoło. Szczupły i mały, chłopak mniejszym się jeszcze i szczuplejszym

wydaje, kiedy zrzuci szynel i zostanie tylko w szkolnej, szerokim pasem przepasanej blu-

zie. Stary Mendel jest w ciągłej o niego obawie. Przezroczysta cera chłopca, jego częsty

kaszel, jego wątłe piersi i pochylone barki, buǳą w ǳiaǳie nieustanną troskę. Wybiera

też dla niego najlepsze kawałki mięsa, dolewa mu i dokłada na talerz, a kiedy chłopak się

naje, klepie go po ramieniu i zachęca do zabawy z ǳiećmi w podwórku.

Malec rzadko kiedy namówić się pozwala. Jest zmęczony lekcjami, ciężkim szynelem,

sieǳeniem w szkole, drogą, dźwiganiem tornistra; ma też dużo zadań na jutro. Powłóczy

nogami choǳąc, a nawet wtedy, kiedy się uśmiecha, piwne jego oczy patrzą z melancholią

jakąś.

W kilka chwil po obieǳie malec zasiada przy prostym sosnowym stole, dobywając

z tornistra książki i zeszyty, a stary Mendel zabiera się do swego warsztatu. Choć chłopak

cicho się sprawia i, tylko szeptem półgłośnym powtarzając lekcje, kiedy niekiedy zaledwie

stuknie stołkiem, na którym się buja, podparłszy na stole oba chude łokcie, znać przecie,

⁵ aaka — poddasze.

⁶ asea — tu: nastrój, usposobienie.

⁷ snel — płaszcz wojskowego kroju.

Mendel Gdański



że staremu introligatorowi przeszkaǳa coś w robocie. Co i raz odwraca on głowę, by

spojrzeć na chłopca, a choć po klajster ręką sięgnąć może, obchoǳi z boku warsztat,

gdy mu go potrzeba, aby po droǳe uszczypnąć wnuka w liczko blade, przejrzyste, lub

pogłaskać go po krótko przyciętych, miękkich i ciemnych jak krecie futerko włosach.

Chłopiec przyzwyczajony jest widać do tych pieszczot, nie przerywa przy nich bowiem ani

swego żarliwego szeptu, ani kołysania się na stołku. Stary introligator wszakże zupełnie

i tym jest zadowolony, a przyciszając klapanie pantoﬂi, powraca na palcach do swego

warsztatu.

W piątek przed wieczorem scena się odmienia: malec uczy się przy oknie, kołysząc się

mozolnie na stołku, nie mającym tu swojego rozpędu, a na sosnowym, pokrytym serwetą

stole sąsiadka zastawia rybę, makaron i tylko co przyniesioną od piekarza tłustą, pięknie

zrumienioną kaczkę. Cynowy, o ǳiwnie powykręcanych ramionach świecznik z gałkami

oświeca izbę uroczyście, świątecznie.

Stary Mendel ma na sobie wytarty już nieco, ale jeszcze piękny, żupan czarny, prze-

pasany szerokim pasem, za który z lubością zakłada spracowane ręce. Siwe jego włosy

pokrywa jarmułka⁸, a skrzyp nowych z długimi cholewami butów napełnia izbę jakimś

radosnym szmerem. Gdy już stół zastawiony został, chłopak się myje, przyczesuje swoje

krecie futerko na drobnej, podłużnej głowinie, zapina świeży kołnierzyk i czyste mankie-

ty, a założywszy ręce w tył, stoi poważny i wyprostowany, podczas kiedy ǳiad sięga na

policę⁹ po zwinięty tałes¹⁰ i po modlitewnik.

W chwilę potem rozlega się wargowy, brzęczący śpiew modlitewny starego żyda; głos

jego przechoǳi wszystkie spadki od niskich, śpiewem brzmiących, do wysokich, na któ-

rych śpiew jego przechoǳi w jęk i w żarliwy jakiś lament, w akcenty namiętne, błagalne,

łkające. Pod wpływem śpiewu tego mały gimnazista odczuwa dreszcz nerwowy, blada je-

go twarzyczka staje się bledszą jeszcze, wielkie oczy to rozszerzają się nad miarę, to mrużą

się i zachoǳą łzami; patrzy na ǳiada jakby urzeczony, a spazmatyczne ziewanie otwiera

mu usta. Na szczęście, ǳiad zamyka wkrótce stary modlitewnik i błogosławieństwem

rozpoczyna szabasową ucztę.

Zdarzyło się raz latem, że chłopaki od Kołoǳiejskiego ślusarza i od szewca Pocieszki

zebrali się przed otwartym oknem starego introligatora, a zaglądając przez nie do oświe-

tlonej szabasowym światłem izby, robili sobie z tej modlitwy śmieszki i głupią uciechę.

W tej chwili wszakże przechoǳił tamtędy stary proboszcz, a spojrzawszy przelotnie

w okno i wiǳąc modlącego się żyda, który z takim jękiem wołał po swojemu do Boga,

uchylił kapelusza. Scena była niema, ale nad wyraz wymowna. Chłopaki zemknęli, jakby

ich wiatr zdmuchnął, i nie było odtąd wypadku, aby spokój tej ubogiej izby zamieszany

został.

Przedwczoraj dopiero…

Właściwie i przedwczoraj nie stało się nic. Tylko malec powrócił ze szkoły bez czapki,

zdyszany, jak zając zgoniony. Zrazu nic mówić nie chciał; dopiero po długich badaniach

wyznał, że jakiś obdartus krzyknął na niego „żyd!… żyd!…”, więc on uciekał i czapkę

zgubił, i nie śmiał wracać po nią.

Fala gniewu uderzyła staremu Mendlowi do twarzy. Wyprostował się, jakby urósł

nagle, splunął, a potem chłopaka twardo za ramię ująwszy, do stołu pchnął i obiad w mil-

czeniu spożył.

Po obieǳie nie wrócił do warsztatu i fajki nie nakładał, tylko sapiąc, po izbie choǳił.

Malec także do lekcji się nie brał, ale patrzył na ǳiadka zalęknionym wzrokiem. Nigdy

go jeszcze tak gniewnym nie wiǳiał.

— Słuchaj ty! — przemówił wreszcie, stając przed chłopcem, Mendel. — Jak ja ciebie

małego sierotę wziął i chował, i za niańkę także był, i piastował ciebie, nu, to nie na to ja

ciebie chował i nie na to ciebie piastował, co by ty głupi był! I jak ja ciebie uczyć dał, jak

ja ciebie do szkoły posyłał, jak ja tobie książki kupował, to też nie na to, co by ty głupi

był! A ty ze wszystkim głupi rośniesz, i nie ma u ciebie żadnej mądrości! Jakby u ciebie

mądrość była, to by ty tego nie wstyǳił się, nie płakał, nie uciekał, że kto na ciebie „żyd”

krzyknie. A jak ty tego płaczesz, jak ty uciekasz i jeszcze taką piękną nową czapkę gubisz,

⁸ aka — czapeczka.

⁹ lia — półka.

¹⁰ aes — chusta w białe i czarne pasy, którą Żyǳi zarzucają na ramiona podczas modlitwy.

Mendel Gdański



co pięć złotych bez sześciu groszy kosztuje gotówką, pienięǳmi, nu, to ty ze wszystkim

głupi jesteś, a te szkoły, te książki, te nauki, to wszystko na nic!

Odsapnął i znów mówić zaczął:

— Nu, co to jest żyd? Nu, jaki ty żyd? — mówił już łagodniejszym głosem. — Ty

się w to miasto uroǳił, toś ty nie obcy, toś swój, tutejszy, to ty prawo masz kochać to

miasto, póki ty uczciwie żyjesz. Ty się wstyǳić nie masz, żeś żyd. Jak ty się wstyǳisz, żeś

ty żyd, jak ty się sam za podłego masz, dlatego, żeś żyd, nu, to jak ty możesz jakie dobro

zrobić dla to miasto, gǳie ty się uroǳił, jak ty jego kochać możesz?… Nu?…

Zachłysnął się i znów przed chłopakiem stanął. Tym razem jednak patrzył na jego

zlęknioną twarzyczkę z jakimś rozrzewnieniem. Położył mu na głowie rękę i rzekł z na-

ciskiem:

— Uczciwym żydem być jest piękna rzecz! To pamiętaj sobie! A teraz się ucz, żeby

ty głupim nie był, a czapkę to ja tobie inszą kupię, to ty nie potrzebujesz płakać, bo to

głupstwo jest!

Malec pocałował w rękę ǳiada i wziął się do książek. Stary introligator barǳiej jednak

był poruszony tą sprawą, niż to chciał ǳiecku okazać. Długo bowiem po izbie choǳił, nie

kończąc pilnej, zaczętej roboty, i spluwając po kątach, jakby się goryczą jaką nakarmił.

Nie przetrawił on tej goryczy w sobie i przez noc widocznie, gdyż barǳiej zgarbiony

i postarzały niż zwykle nazajutrz wstał; kiedy chłopiec, podpiąwszy rzemienie tornistra,

do szkoły ruszył, stary poszedł do okna i patrzył za nim niespokojnie, długo.

Niepokój ten nie opuszczał go i przy pracy nawet. Częściej niż zwykle, pod wpływem

jakiegoś rozdrażnienia nakładał krótką fajeczkę i podchoǳił do okna, i patrzał podejrzliwie

w tak dobrze, w tak dawno znaną sobie uliczkę. Pod wpływem też tego rozdrażnienia

zapewne, ruch jej, jej głosy, jej tętno, inne mu się jakieś, niż zwykle, wydały.

Gdy jednak malec powrócił ze szkoły wesół, bo piątkę dostał, rozbawiony nową czapką,

która mu na oczy wjeżdżała, stary o swoich przywiǳeniach zapomniał i czy to sam dla

siebie, czy dla uciechy ǳiecka, gwizdał przy robocie, jak za młodych czasów!

Po obieǳie wpadł po akta dependent, pachnący piżmem¹¹.

— Co słychać? — spytał.

— Wszystko dobrze, broń Boże od złego! — odrzekł Mendel Gdański.

— Podobno żydów mają bić?… — rzucił pachnący dependent z głupkowatym uśmie-

chem.

— Nu, jak bić, to bić! — odrzekł Mendel, pokrywając wrażenie, jakie na nim te

słowa wywarły. — A kto ich ma bić? Urząd?…

— I… Urząd by tam — rozśmiał się mały dependent.

— Nu, jak nie urząd, to i chwała Bogu! — rzekł Mendel.

Roześmiali się obaj. Młody dependent głupkowato, żyd z przymusem widocznym.

Zły był, że ta rozmowa toczyła się przy ǳiecku. Spojrzał na chłopca spod brwi nasu-

niętych. Malec wlepił w dependenta wielkie swoje oczy i dopiero, kiedy ten za progiem

był, spuścił je na karty książki pociemniałe, pałające. Stary Mendel, jakby nie wiǳiał

tego, zaczął znowu gwizdać. Ale gwizdanie to miało coś w sobie ze świstu przytłoczonej

wielkim ciężarem piersi, nuta przycichała, głuchła, zasypiała, aż urwała się zgrzytem czy

jękiem.

Zmierzchało już w izbie, kiedy przez niskie drzwi wcisnął się gruby zegarmistrz w po-

pielatym haweloku¹², jakiego stale używał w tej porze.

— Słyszałeś pan nowinę? — zapytał, siadając na brzegu stołu, przy którym uczył się

malec.

— Nu — odparł Mendel — co mnie po nowinów? Jak ona bęǳie dobra, to ona

i wtedy bęǳie dobra, kiedy ona nie bęǳie nowina, a jak zła, nu, to na co ja ją słuchać

mam?

— Podobno żydów mają bić — rzekł tłusty zegarmistrz, kiwając nogą w wyciętym

trzewiku z błyszczącą stalową sprzączką.

Stary Mendel zamrugał kilka razy nerwowo, koło ust przebiegło mu nagłe drgnięcie.

Wnet opamiętał się jednak i, przybrawszy ton jowialnej¹³ dobroduszności, rzekł:

¹¹ i — roǳaj ostrych perfum.

¹² aelk — płaszcz z peleryną.

¹³ ialn — dobrodusznie żartobliwy.

Mendel Gdański



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: