Pytanie 35. Początek wieku stali.
W drugiej połowie XIX w. dokonuje się dalszy postęp w produkcji. Niewątpliwie przełomowym wynalazkiem jest konwertor, opatentowany przez Henry’ego Bessemera. Naczynie konwertorowe (w kształcie gruszki), przedmuchujące gorącym powietrzem płynną surówkę zastępuje dotychczasowe metody wytopu żelaza w tyglach i piecach pudlingowych.
W 1874 r. konwertor zostaje ulepszony przez angielskiego chemika Sidney’a Thomasa, poprzez wprowadzenie do niego dolomitowej zaprawy, co umożliwiło wykorzystanie do produkcji stali złóż rud żelazofosforowych.
Mniej więcej w tym samym czasie we Francji Emil i Pierre Martinowie oraz w Niemczech bracia Siemensowie zastosowali przy wytopie żelaza oprócz surówki złom żelazny oraz rudę żelazną. (tzw. piece martenowskie czy siemensowskie).
Obniżają się koszty wytwarzania stali, a jej jakość staje się wyższa, ale jednocześnie proces wytopu dłuższy.
Tzw. „druga rewolucja przemysłowa” w dziedzinie hutnictwa trwała jednak nadal.
1899 r. Paul Heroult – konstrukcja elektrycznego pieca do wytopu stali;
Od poł. XIX w. rośnie również liczba związków stali z innymi metalami. Przykładem może być stop stali i wolframu uzyskany przez Roberta Mushet’a w 1870r.
*Statystyka:
à ilość produkowanej stali:
1880 r. – stal stanowi 20% produkcji żelaza
1990 r. – stal stanowi 60% produkcji żelaza
1913 r. – stal stanowi 75% produkcji żelaza ( Niemcy i USA prawie 100% produkcji żelaza.
à ilość wytwarzanej surówki żelaza:
1750 r .- 250 tys. t
1800 r .- 750 tys. t
1850 r .- 4500 tys. t
1900 r. – 41 000 tys.
Pytanie 36. Koncentracja przedsiębiorstw na przełomie XVIII i XIX w.
Koncentracja produkcji pojawiła się jako ‘antidotum’ na wahania koniunktury i wzmożoną konkurencję gospodarczą; polegała ona na rozbudowie przedsiębiorstw, tworzeniu kolosów, które nierzadko monopolizowały rynek. Zrzeszenia przedsiębiorców oparte na porozumieniu, w którym poszczególne zrzeszone zakłady ustalały wspólne ceny surowców i gotowych wyrobów, warunki sprzedaży i podział rynku zbytu. Tworzone w celu opanowania rynku i wyeliminowania konkurencji zakładów, nie należących do tych organizacji. Stanowiły podważenie zasady wolnej konkurencji.
Proces ten zintensyfikował się w latach kryzysów (1873-1874 i 1899-1900), kiedy to liczne drobne i średnie zakłady produkcyjne zostały doprowadzone do ruiny i bankructwa.
Koncentracja produkcji to nieodłączny składnik kapitalizmu monopolistycznego. Szczególnie wyraźnie widoczne jest to w przemyśle ciężkim.
W okresie tym pojawiają się następujące formy organizacji przedsiębiorstw (zrzeszeń monopolistycznych):
§ Kombinaty – nowy rodzaj przedsiębiorstw; składają się z kilku lub kilkunastu położonych blisko siebie zakładów; 2 rodzaje:
ü Wytwarzające z tych samych surowców różne produkty
ü Wytwarzające z rozmaitych surowców podobne wyroby
§ Kartele – oparte na dobrowolnej i czasowej umowie zakładów należących do tej samej branży; typowa forma koncentracji poziomej.(łączenie się jednorodnych przedsiębiorstw wytwarzających ten sam produkt). [* USA ustawy zabraniające tworzenia karteli, celem ochrony wolnej konkurencji]
§ Syndykaty – oparte na tych samych założeniach co kartele, z tymże dodatkowo posiadały wspólne biuro sprzedaży;
§ Trusty – zgrupowanie pod wspólnym zarządem przedsiębiorstw należących do tej samej lub pokrewnej branży; [*najsilniej rozwinęły się w USA, ze względu na zakaz tworzenia karteli. Na początku XX w. gospodarka amerykańska niemalże podporządkowana 200 trustom; w 1890 r., celem ukrócenia praktyk monopolistycznych, ustanowiono tzw. akt Shermanna zakazujący tworzenie tego rodzaju zrzeszeń.]
§ Koncerny – powstają poprzez ‘wchłanianie’ mniejszych przedsiębiorstw przez większe – skupowanie akcji albo wykupywanie przedsiębiorstw przez banki lub towarzystwa holdingowe <przedsiębiorstwa powołane do utrzymania akcji innych zakładów na poziomie zapewniającym odpowiednie zyski> Monopolizowały produkcję w danej branży. Niektóre koncerny obejmowały wszystkie fazy tworzenia wyrobów. Niekiedy zajmowały się produkcją uboczną i lokowały kapitał w innych gałęziach produkcji. Zakres koncernów stawał się z czasem nieograniczony. Często dyktowały również ceny na rynkach światowych. Koncerny więc to typowy przykład koncentracji pionowej.
Przykłady oraz dane statystyczne:
§ Najwięcej karteli utworzono w:
ü Niemczech (pierwszy w 1869r.à 100 w 1890r., 230 p. XX w.),
ü Wielkiej Brytanii ,
ü USA (mimo zakazu).
§ Syndykaty przeważały w:
ü Państwach romańskich
ü Rosji
§ Trusty najsilniej rozwinęły się w USA (1890r. ponad 200), np.:
ü Przedsiębiorstwa naftowe zjednoczone w 1888r. pod zarządem Rockefellera (Standard Oil Company),
ü Zakłady hutnicze tworzące Carnegie Steel Corporation, a od 1901r. US Steel Corporation
ü Przedsiębiorstwa elektrotechniczne – Edison Electric Company (później General)
ü Zakłady przemysłu tytoniowego: trust Duke’a
ü Zakłady przemysłu maszynowego i okrętowego: trust Morgana
ü Zakłady przemysłu cukierniczego: Sugar Trust.
§ Koncerny rozwinęły się w:
ü We wszystkich uprzemysłowionych krajach Europy Zachodniej, np.: Niemcy – koncern Kruppa – zbrojeniowy i hutniczy, a także Siemens, Thyssen, Mannesmann; Anglia – koncern Vickersa – narzędzia, broń;
ü USA, np.: koncern Morgana – węgiel, żelazo, papier, cukier, komunikacja, hotele i drukarnie;
ü Japonia.
Pytanie 77. Gospodarka i rolnictwo na ziemiach polskich zaboru austriackiego.
Ziemie zaboru austriackiego:
ü I rozbiór Polski – 5 sierpnia 1772r. – deklaracja petersburska: płd-wsch. Małopolska ze Lwowem, bez Krakowa, Podole;
ü III rozbiór Polski – 5 stycznia 1795r. – Petersburg – ziemie między Bugiem, Wisłą i Pilicą wraz z Krakowem;
Gospodarka i rolnictwo na terenie zaboru:
I poł. XIX w.
1. Kongres Wiedeński – 1815r.; reformy.
Na kongresie państwa w nim uczestniczące zdecydowały o losach południowych obszarów Polski. Kraków i okolice uzyskują status Rzeczpospolitej Krakowskiej, natomiast pozostałe ziemie płd. Polski pod panowaniem Austrii. W 1846r. Rzeczpospolita Krakowska włączona do Galicji.
Próby reform. W Rzeczpospolitej Krakowskiej państwa zaborcze usiłowały uregulować stosunki między chłopami i panami feudalnymi. Położenie chłopów było ciężkie, głównie za sprawą niekorzystnej sytuacji rolnictwa galicyjskiego. Reforma, przeprowadzona przez Komisję Włościańską, miała na celu powiększenie chłopskich gospodarstw małorolnych, w związku z czym przeprowadzono parcelacje, a także zamieniono pańszczyznę i daniny na czynsze pieniężne. Zbyt wysokie czynsze spowodowały, że reforma nie dała oczekiwanych rezultatów.
Galicja była odcięta od rynków zbytu (bariery celne państw zaborczych; konkurencja, złe drogi...), co było podstawową przyczyną niskiego poziomu rolnictwa, niskich plonów; nie wprowadzono tam również żadnych innowacji technicznych celem ulepszenia metod uprawy; Galicja przeżywa okres nieurodzaju 1846-1848.
W 1843 r. Sejm wystosował petycję do Wiednia o zezwolenie na powołanie komisji do zbadania sprawy chłopskiej oraz ułożenia projektu jej rozwiązania. Petycja załatwiona odmownie.
W 1846r. wybucha powstanie narodowe, obejmujące Galicję i RP Krakowską .
Po opanowaniu Krakowa rząd narodowy ogłosił zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów. Chłopi jednak podatni na propagandę zaborcy nie poparli powstańców, a wprost przeciwnie zaczęli ich mordować à rabacja galicyjska.;
[*propaganda głosiła, że cesarz chce znieść pańszczyznę i uwłaszczyć chłopów, ale przeciwstawiają się temu powstańcy ].
2. Wiosna Ludów – 1848r.
W wyniku wypadków Wiosny Ludów, zostają spełnione postulaty chłopskie.
17 kwietnia 1848r. – rząd wiedeński wydaje patent znoszący powinności poddańcze i uwłaszczający chłopów z dniem 15 maja.
F Chłopi uzyskują na własność wszystkie grunty, z wyłączeniem gruntów, które były w czasowej dzierżawie;
F Za zniesione powinności poddańcze nie przewidziano odszkodowania dla panów feudalnych. Bez odszkodowania zostały zniesione również prawa wynikające z poddaństwa osobistego. Za odszkodowaniem zniesiono natomiast ciężary gruntowe: pańszczyznę, daniny i czynsze.
3. Przemysł.
Zacofany i zaniedbany, głównie ze względu na brak surowców, kapitału, rynków zbytu oraz zacofanie w dziedzinie komunikacji.
F Górnictwo rozwijało się bardzo słabo (przed 1830r.) na Śląsku Cieszyńskim. Ożywienie produkcji przemysłu ciężkiego notuje się około połowy XIX w. Wzrastało wydobycie soli w Wieliczce i Bochni;
F Przemysł rolno-spożywczy – pomyślny rozwój ok. 1830r., głównie gorzelnictwo;
F Cukiernictwo – pomyślny rozwój, zwłaszcza po uruchomieniu wielkiej cukrowni w Tłumaczu w 1839r.
[Jednak zarówno gorzelnictwo jak i cukrownictwo dotkliwie ucierpiało w skutek konkurencji: Węgier i Austrii ]
F Manufaktury sukiennicze w Bielsku – zastosowano maszyny parowe; tkactwo wełniane w Beskidach; płóciennictwo – Andrychów i Krosno;
F Rozwój kolei à Kraków-Mysłowice; Kraków-Wiedeń; Kraków-Bochnia; Kraków-Lwów (1847-1861).
F Do 1846r. dość korzystne warunki rozwoju przemysłu w Rzeczpospolitej Krakowskiej – unowocześniono zakłady przemysłowe, sprowadzając maszyny parowe. Niezmiernie ciężkie jednak było położenie robotników pracujących na terenie Galicji i R.K. Niskie zarobki, częste wypadki przy pracy.
Pojawiły się jednak przepisy o ochronie robotników: np.: 1842r. – ograniczono dzień pracy dzieci do 12 roku życia do 10 godzin. L; wprowadzono również dobrowolne ubezpieczenia od wypadków.
II p. XIX w.
1. Stagnacja, kapitały obce w przemyśle.
Ziemiaństwo galicyjskie otrzymało odszkodowania z tytułu reformy agrarnej od rządu austriackiego po 9 latach.
Wypłacano je w obligacjach po bardzo niskim kursie. Przeznaczono je na potrzeby bieżące, spłatę długów czy pokrycie deficytu gospodarstwa. Utrudniało to przejście od feudalnego sposobu gospodarowania do gospodarki kapitalistycznej. Polityka ziemiaństwa galicyjskiego w II p. XIX w. bywa określana jako polityka stagnacji gospodarczej, nastawiona na ekstensywną gospodarkę folwarczną, unikająca racjonalnych sposobów gospodarki.
Winę ponosił rząd austriacki – brak zainteresowania, inwestycji, zaniedbanie transportu i dróg, niewiele zrobiono również w celu uspławnienia rzek. Opornie przebiegała budowa kolei. Kapitały obce (niemiecki i austriacki) poprzez swoje kartele zwalczały rodzimy przemysł galicyjski. W 1912r. w galicyjskim przemyśle naftowym pracowało ok.65 spółek zagranicznych, a tylko 3 polskie.
2. Rozwój. Podstawowe gałęzie przemysłu.
F Podstawową gałęzią przemysłu w Galicji był przemysł naftowy. W szczególności od 1875r. kiedy to poszukiwania Stanisława Szczepanowskiego zakończyły się sukcesem i wywołały „gorączkę naftową”.
Początkowo ropę wydobywano wiadrami, następnie pompami, aż do zastosowania maszyny parowej.
Ignacy Łukasiewicz zainicjował budowę rafinerii. Postęp w dziedzinie koncentracji i centralizacji w przemyśle naftowym. 1892r. – kartel rafinerii ustalający ceny sprzedaży. W 1908r. powstaje natomiast Krajowy Związek Producentów Ropy.
F Wydobycie soli wzrastało w Galicji niemal nieustannie; po III rozbiorze kopalnie soli przechodzą na własność rządu wiedeńskiego.Największą kopalnią była Wieliczka (na całym obszarze Austro-Węgier).
F Wydobycie wosku ziemnego, na który Galicja miała nawet monopol do 1907r., odgrywało dużą rolę. Rolę organizatora wydobycia i eksportera przejmuje Wiedeński Bank Krajowy. Przerobem zajmowały się fabryki niemieckie, a także austriackie, rosyjskie i angielskie.
Najpomyślniej rozwijał się przemysł na Śląsku Cieszyńskim. Dochodzi tam do fuzji kapitału wielkich latyfundiów z kapitałem przemysłowym. Rozwinęły się przede wszystkim następujące gałęzie przemysłu:
F Górniczo-hutniczy – wydobycie węgla kamiennego na przełomie XIX/XX w. dochodziło do 5 mln t, a w 1914r. wynosiło 9,4 mln t. Ośrodkiem hutnictwa Tyniec, ze względu na wybudowaną tam hutę trzyniecką w 1839r.;
F Włókiennictwo, tkactwo, sukiennictwo;
3. Rolnictwo.
Rolnictwo w Galicji było zacofane. Zadecydowały o tym następujące czynniki:
F Rozdrabnianie gospodarstw chłopskich, parcelacja à upowszechniła się po zniesieniu józefińskiego zakazu dzielenia gospodarstw uchwałą krajowego sejmu galicyjskiego w 1868r. W początkach XX w. przeważały gospodarstwa drobne do 2 ha (44%) oraz od 2-5 ha (37%);
F Niski stopień mechanizacji i melioracji; brak ulepszeń w rolnictwie;
F Masowa emigracja zarobkowa (tzw.: „bandosi”); W 1911r. wyemigrowało 331 tys. osób! (w latach 1881-1890 7 tys.)
F Bardzo niski wzrost wydajności ziemi ;
F Niski poziom oświaty: liczba analfabetów w 1901r. 67,74/ 100 !
F Liczne choroby zakaźne, pochłaniające ogromną ilość ofiar – skutkiem nędznych chałup
Pytanie 78. Gospodarka i rolnictwo na ziemiach polskich zaboru pruskiego.
Ziemie zaboru pruskiego:
ü I rozbiór Polski – 5 sierpnia 1772r. – deklaracja petersburska – Warmia, Pomorze Gdańskie, bez Gdańska i Torunia, część Wielkopolski i Kujaw;
ü II rozbiór Polski – 23 stycznia 1793r. – Gdańsk, Toruń, część Wielkopolski i Mazowsza;
ü III rozbiór Polski – 5 stycznia 1795 (Prusy przystąpiły 24 października 1795r.) – północne i zachodnie Mazowsze z Warszawą, część Podlasia i region Suwałk;
Gospodarka i ro...
rymasddz