20. Funkcje ubezpieczenia społecznego.pdf

20. Funkcje ubezpieczenia

spolecznego

Rodzaje

funkcji.

Ubezpieczenie

spoleczne

spelnia w zyciu spolecznym

i gospo-

darczym

okreslona

role.

Gromadzone

i wyplacane

przez

ubezpieczenie

srodki

finansowe

oddzialuja

zarówno

na sfere produkcji,

jak i konsumpcji.

Zapewnie-

nie swiadczen

wplywa na postawy

ludzi, na ich stosunek

do innych,

a takze

nastroje

polityczne

i obyczaje.

Oddzialywanie

to jest wielostronne.

Wyplacane

swiadczenia

- poza tym, ze realizuja

podstawowy

cel, jakim jest ochrona

ubez-

pieczeniowa

wywoluja

skutki

wtórne,

nieraz

o donioslym

znaczeniu.

Moga

one byc pozadane

lub niepozadane.

Jesli sa niepozadane,

trzeba

korygowac

za-

sady przyznawania

swiadczen.

Skutki

swiadczen

sa zmienne

w czasie.

Ulegaja

zmianie

w wyniku

róznych,

czasem

nieprzewidzianych

okolicznosci.

Dlatego

tez oddzialywanie

systemu

ubezpieczenia

na spoleczenstwo

musi byc obserwo-

wane i badane.

System ten jest takze coraz czesciej wykorzystywany

do realizacji

innych ce-

lów niz cel podstawowy.

Stanowi

srodek,

za pomoca

którego

mozna

osiagac

okreslone

konkretne

zadania

spoleczne

i gospodarcze.

Motywacyjna

rola swiad-

czen jest

silna - poprzez

stworzenie

odpowiedniej

motywacji

mozna

osiagnac

znaczne

rezultaty

w krótkim

czasie. Ta rola ubezpieczenia

jest szeroko

docenia-

na i wykorzystywana.

Lista funkcji spelnianych

przez ubezpieczenie

spoleczne

nie jest zamknieta.

Kazda

z nich ma charakter

polityczny,

spoleczny

i gospodarczy.

Rozpoznanie

tych funkcji jest pozadane,

poniewaz

ulatwia

orientacje

co do skutków

oddzia-

lywania tego ubezpieczenia

oraz mozliwosci wykorzystania

go jako

srodka

rea-

lizacji postawionych

zadan.

Wsród

wielu funkcji ubezpieczenia

nalezy wyróznic

podstawowe:

ochrony

ubezpieczeniowej,

rozdzielcza,

zatrudnienia,

polityki

ludnosciowej,

fiskalno-

-ekonomiczna.

Zakres

tych funkcji nie jest scisle ustalony.

Dotychczas

w polskiej

literaturze

przedmiotu

nie podejmowano

tego tematu.

214

20.1. Funkcja ochrony

ubezpieczeniowej

Potrzeba

ochrony.

W wyniku przemian

spoleczno-gospodarczych

w XIX wieku

powstala potrzeba

aktywnego kierowania

polityka spoleczna.

Zasadniczym

postu-

latem tej polityki bylo stworzenie ustawodawstwa

ochronnego

pracy. Przedewszyst-

kim mialo ono na celu ochrone

warunków

pracy dzieci i kobiet oraz zarobku

ogó-

lu pracowników,

ale takze dotyczylo zabezpieczenia

robotników

fabrycznych (a po-

tem wszystkich pracowników)

poszkodowanych

w wyniku wypadków

przy pracy.

Tym samym objelo

sfere ubezpieczenia

spolecznego.

Zabezpieczenia

wymagala

równiez utrata

zarobku wskutek choroby. W przeciwienstwie

do Anglii w Europie

kontynentalnej

rozwój przemyslu

nastapil pózniej, dopiero

ok. 1870 r. W zwiazku

z tym pózniej pojawila potrzeba

tworzenia

ustawodawstwa

ochronnego.

Podstawy

pierwszego w Europie

systemu ubezpieczenia

spolecznego

powstaly w Niemczech

w 1883 r. Przez

ustawodawstwo

ochronne

pracy

rozumiano

wówczas

zarówno

ochrone

pracy, jak i ochrone

bytu robotników

poprzez

ochrone

ubezpieczeniowa.

Byly to jedynie dwie drogi zmierzajace

do jednego

celu - poprawy warunków

zycia

robotników.

Tak uksztaltowane

pojecia

nie zmienily dotad

swej tresci, mimo ze

obecnie

uzywa sie bardziej

wspólczesnego

okreslenia

"prawo

pracy"

i zaczyna

wchodzic w uzycie okreslenie

"prawo

ubezpieczenia

spolecznego".

Stad wydaje

sie sluszne stosowanie

nazwy "ochrona

ubezpieczeniowa"

do okreslenia

podsta-

wowej funkcji, jaka ma nadal spelniac ubezpieczenie

spoleczne.

Cele ochrony.

Ochrona

ubezpieczeniowa

ma na celu zabezpieczenie

pracowni-

ka, a szerzej kazdego

ubezpieczonego,

przed ryzykiem niekorzystnych

dla niego

wypadków

losowych, a takze innych okolicznosci.

Pojecie

ryzyka przejete

przez

ubezpieczenie

spoleczne

z ubezpieczenia

gospodarczego

jest za waskie. Dlatego

tez pojecie

ochrony

ubezpieczeniowej

musi byc rozszerzone

równiez na inne je-

szcze szczególne

okolicznosci

wymagajace

tej ochrony.

Obejmuje

ono ogól przy-

padków,

w odniesieniu

do których

przysluguja

swiadczenia.

Funkcja

ochrony

ubezpieczeniowej

jest oparta

na koncepcji

solidarystycznej

w mysl hasla "jeden

za wszystkich,

wszyscy za jednego".

U jej podstaw

lezy idea

samopomocy

spo-

lecznej. Stosownie

do tej koncepcji

spoleczenstwo

jako ogól powinno

przejac

siebie ryzyko niekorzystnych

dla jednostki

zdarzen

losowych. Wzajemna

pomoc

powinna

stanowic podstawe

pokonywania

niezawinionych

przez jednostke

trud-

nosci, którym

sama nie jest w stanie

sprostac.

Na potrzebe

ochrony

ubezpieczeniowej

wskazywaly ustalenia

polityki

spo-

lecznej jako nauki, znajdujac

oparcie

dla tej idei równiez w koncepcjach

filozo-

ficznych i swiatopogladowych.

Zalozenia

tej ochrony

przeciwstawialy

sie liberal-

nej koncepcji

ekonomicznej

i swiatopogladowej,

w mysl której

byt i przyszlosc

jednostki

powinny byc pozostawione

jej samej, jej przedsiebiorczosci,

zaradnosci

i pracy.JOchrona

ta, w mysl tej koncepcji,

stanowila

naruszenie

sfery wolnosci

jednostki,

hamowala

jej inicjatywe

i przedsiebiorczosc.

Ochrona

ubezpieczeniowa

stanowila

przedmiot

"sporu"

nie tylko w sferze

praktyki

i polityki,

ale równiez

w sferze

koncepcji

filozoficznych,

spolecznych

215

i ekonomicznych.

Zmiane

w tym wzgledzie

przynioslo

dopiero

pojawienie

sie

idei zabezpieczenia

spolecznego

i zwiazanego

z nia swiatopogladu,

w mysl któ-

rego

kazdy czlowiek jako

czlonek

spoleczenstwa

ma prawo

do zabezpieczenia

pojmowanego jako prawo przyrodzone.

Celem ochrony ubezpieczeniowej

jest zapewnienie

swiadczen w tych wszyst-

kich przypadkach,

w których

uznano,

ze ubezpieczonemu

przysluguje

do nich

prawo,

a tym samym zapewnienie

warunków

egzystencji materialnej.

Ta funkcja

ubezpieczenia

jest

nakierowana

przysporzenie

uprawnionemu

srodków.

W okresie

choroby,

gdy ubezpieczony

traci zarobek,

dzialanie

ochrony

ubezpie-

czeniowej

polega

zapewnieniu

swiadczenia

zastepczego,

jakim

jest

zasilek

chorobowy,

a w razie

niezdolnosci

do pracy wskutek

starosci

lub inwalidztwa

emerytury

lub renty. Istnieje równiez ochrona

przed nastepstwami

takich sytuacji

losowych jak smierc

czy wypadek

przy pracy w formie

rent

i zasilków,

a takze

w odniesieniu

do rodziny przed

obnizeniem

poziomu

zycia wskutek

zwiekszenia

sie wydatków

zwiazanych z utrzymaniem

osób niepracujacych.

Funkcja

ochrony

nie moze

sie ograniczac

tylko do istniejacych

swiadczen

i obowiazujacej

ich wysokosci - musi równiez

obejmowac

rozpoznanie

wystepu-

jacych potrzeb

i stawianie postulatów

co do ich zaspokojenia.

Istnieje

przekona-

nie, ze nie nalezy

spodziewac

sie powstania

nowych

rodzajów

swiadczen,

nie-

znanych

dotychczas

systemowi ubezpieczeniowemu.

Ich liczbe uwaza sie za stala

i wystarczajaca.

Jednak

w dalszej

przyszlosci

moga

nastapic

zmiany.

Wyrazem

tych zmian

moze byc ubezpieczenie

pielegnacyjne

w Niemczech

wprowadzone

w 1995 r., choc mozna je traktowac

równiez tylko jako rozwiniecie

ubezpieczenia

chorobowego.

Systemowi

ubezpieczen

w Polsce

Ludowej

nieznane

byly swiadczenia

wypadek bezrobocia

wobec braku takiego

zjawiska. Srodkami

na zasilki w zwiaz-

ku z przejsciowa

niemoznoscia

podjecia

pracy lub potrzeba

przekwalifikowania

dysponowaly

wydzialy zatrudnienia

i spraw

socjalnych

urzedów

wojewódzkich

i urzedów

miast prowadzacych

posrednictwo

pracy.

Zródlem

tych srodków

byl

Panstwowy

Fundusz

Aktywizacji

Zatrudnienia.

Nieznany

byl takze system zasil-

ków mieszkaniowych.

W zwiazku jednak

z przeprowadzona

w 1983 r. podwyzka

czynszów

mieszkaniowych

raz

pierwszy

stworzono

mozliwosc

udzielania

przez terenowe

organy

administracji

panstwowej

pomocy

finansowej

rodzinom

(których

dochód

na osobe byl nizszy od najnizszego

wynagrodzenia

- placy mi-

nimalnej)

w wysokosci odpowiedniej

czesci czynszu. Pomoc

ta, mimo ze nie wy-

nikala

z ustawy,

miala - jak sie wydaje -

charakter

roszczeniowy,

a w kazdym

razie byla niezalezna

od opieki spolecznej.

Stala sie wkrótce

zaczatkiem

nowego

trwalego

systemu.

Niezaleznie

od tworzenia

nowych rodzajów

swiadczen

pozo-

staje zawsze niezbedne

doskonalenie

juz istniejacych

i dostosowywanie

ich do

biezacych

potrzeb.

Ochrona realnej wartosci swiadczenia. Jedna

z form funkcji ochrony

o istot-

nym znaczeniu

jest waloryzacja

swiadczen.

W wydawanych

lub nowelizowanych

przepisach

w okresie przeprowadzania

ogólnych zmian (przelom

lat 1982 i 1983)

216

starano

sie okreslac

wysokosc

swiadczen

parametrycznie

nie w liczbach

bez-

wzglednych,

ale w wielokrotnosci

placy minimalnej

lub naj nizszej

emerytury.

W razie

zmiany wysokosci

takiej

placy lub emerytury

nastepuje

automatyczna

podwyzka

tak

okreslonych

swiadczen.

Jest

ona

pochodna

zmiany

wskazanych

wielkosci.

Swiadczeniami

wymagajacymi

waloryzacji

pozostaja

swiadczenia

ro-

dzinne

oraz emerytury

i renty.

Waloryzacja

jest

nieodlacznie

zwiazana

ze spadkiem

realnej

wartosci

pie-

niadza. Systemy waloryzacyjne,

zwane inaczej dostosowawczymi,

dzialaja spraw-

nie w warunkach

niskiej

lub umiarkowanej

inflacji

pieniadza,

nasuwaja

nato-

miast powazne

trudnosci

w przypadku

jej przyspieszenia.

W krajach

Europy

Za-

chodniej

dzialaja

powszechnie

systemy waloryzacyjne

o zróznicowanym

i zmie-

niajacym

sie charakterze:

doraznym,

pólautomatycznym

lub

automatycznym.

Stanowia

jeden

z elementów

polityki

spoleczno-gospodarczej

rzadów,

w pew-

nym stopniu

uzalezniony

od koniunktury

gospodarczej.

W krajach

bloku

socja-

listycznego

wobec

gospodarki

planowej

ruch

cen i zwiazanych

z tym kosztów

utrzymania

byl nizszy niz w krajach

o gospodarce

rynkowej.

W zwiazku

z tym

potrzeby

w zakresie

waloryzacji

byly mniejsze.

Zwiekszanie

swiadczen

nastepo-

walo w rózny, dorazny

sposób.

Zaczatki

stalej waloryzacji

swiadczen

rentowych

wystepowaly

tylko na Wegrzech

(od 1971 L), gdzie zachowano

skladke

emery-

talna obciazajaca

pracowników.

Waloryzacja

ta polegala

na podwyzce

emerytur

i rent o 2% rocznie.

Zmiana

w krajach

socjalistycznych

nastapila

w 1985 L, kiedy

w Zwiazku

Radzieckim

przystapiono

do ustalenia

zasad stalej waloryzacji

swiad-

czen rentowych.

W Polsce, jak poprzednio

przedstawiono,

dwukrotnie

waloryzowano

daw-

niej przyznawane

emerytury

i renty (w latach

1968 i 1977). Ustawa

emerytalna

1982 L wprowadzila

jednorazowa,

choc w kilku

etapach,

rewaloryzacje

swiad-

czen

rentowych

i ustalila

ogólne

zasady

stalej

ich waloryzacji,

poczawszy

1986 L Wskutek

postanowien

tej ustawy,

znajdujacych

swe zastosowanie

rów-

niez w pozostalych

szczególnych

systemach

emerytalnych,

sytuacja

ulegla istot-

nej zmianie

w kierunku

pelniejszej

ochrony

wartosci

przyznawanych

swiadczen

dlugookresowych.

Otwarta

sprawa

pozostala

kwestia waloryzacji

swiadczen

ro-

dzinnych.

Rzeczywista

waloryzacja

emerytur

i rent nastapila

dopiero

od 1991 L,

i to przy nieustannie

zmieniajacych

sie jej warunkach.

Sprzecznosc z innymi zadaniami. Natomiast

z funkcja

ochronna

sprzeczne

zadania

dyscyplinujace

pracownika,

jakie

nakladano

czasem

swiadczenia

ubezpieczeniowe.

Z ubezpieczeniowego

charakteru

tych swiadczen

wynika, ze

prawo

do nich powstaje

z chwila zaistnienia

wymaganych

warunków,

bez wzgle-

du na przyczyne,

z wylaczeniem

jedynie

zdarzen

spowodowanych

wina umyslna

zainteresowanego.

Wtedy bowiem

nastepuje

wyludzenie

swiadczenia.

Narzuce-

nie wiec warunkom

przyznawania

swiadczen

dodatkowych

ograniczen,

majacych

za zadanie

podniesienie

dyscypliny pracy

pracownika

badz

zmniejszenie

plyn-

nosci kadr, jest sprzeczne

z istota tych swiadczen.

Nie moga one zastepowac

lub

tez zwiekszac wlasciwych

sankcji, takich jak kary porzadkowe

nakladane

przez

217

zaklady

pracy na pracownika

dopuszczajacego

sie odpowiednich

naruszen.

Po-

niewaz

cele te sa rozbiezne

z celami ubezpieczenia

spolecznego,

ich realizacja

natrafia

na trudnosci

i nie przynosi

oczekiwanych

rezultatów.

Swiadczy to raczej

o wadliwosci

dzialania

innych sposobów

wplywania

na dyscypline pracy.

Takimi

dodatkowymi

zadaniami

obarczano

w Polsce

system zasilków cho-

robowych. Do 1983 r. zadaniami

przeciwdzialania

plynnosci kadr obarczano

rów-

niez system zasilków rodzinnych.

W ten sposób

nastepowala

kumulacja

sankcji,

które

w skrajnych

przypadkach

mogly

byc bardzo

dolegliwe

dla

pracownika.

W wielu jednak

sytuacjach

nie przynosily

one

pozadanego

skutku,

poniewaz

badz nie odnosily

sie do wlasciwego

pracownika,

badz tez w polaczeniu

ze zda-

rzeniem

losowym niedajacym

sie przewidziec

nie byly w stanie wymusic okreslo-

nego

zachowania

sie przez

pracownika.

Nie tylko wiec wzgledy

przejrzystosci

systemu,

ale i jego

skutecznosci

przemawiaja

za tym, aby stosownie

do funkcji

ochrony

ubezpieczeniowej

nie laczyc z swiadczeniami

ubezpieczenia

spoleczne-

go dodatkowych

zadan w zakresie

dyscypliny pracy i plynnosci

kadr.

Ochrona

prawa

do swiadczenia.

Funkcja

ochrony

ubezpieczeniowej

obejmu-

je równiez

ochrone

juz przyznanych

swiadczen,

podobnie

jak uzyskanego

wyna-

grodzenia

za prace.

Zajmuja

sie tym postanowienia

prawa

ograniczajace

lub

uchylajace

mozliwosc

prowadzenia

z nich

egzekucji,

potracania

i zawieszania,

a takze

odnoszace

sie do terminowosci

wyplat.

Funkcja

ochrony

przejawia

sie

wyraznie

we wszelkiego

rodzaju

przepisach

dotyczacych

postepowania

w spra-

wie swiadczen oraz majacych na celu ochrone

interesu

uprawnionego

juz w fazie

starania

sie o nie i umozliwienie

mu uzasadnienia

swych praw oraz kontroli

pra-

widlowosci

orzeczen

w toku instancji,

a zwlaszcza

ostatecznego

rozstrzygniecia

przez sad, bedacy

konstytucyjnym

organem

wymiaru

sprawiedliwosci.

Celem

ochrony

ubezpieczeniowej

jest dobro

ubezpieczonego.

20.2. Funkcja rozdzielcza

Cechy.

Funkcja

rozdzielcza

ubezpieczenia

spolecznego

polega

podziale

srodków

spolecznych

miedzy

grupy osób uprawnionych.

Podzial

ten jest jedna

z form podzialu

dochodu

narodowego.

Stad tez wynika donioslosc

znaczenia

tej

funkcji. Czesc dochodu

narodowego

przeznaczona

na spozycie jest realizowana

przez system ubezpieczenia

spolecznego.

Swiadczenia

ubezpieczenia

spoleczne-

go w rozumieniu

ekonomicznym

sa uznawane

za jedna

z form swiadczen ze spo-

lecznych

funduszy

spozycia.

Uzupelniaja

one

dochody

indywidualne

pracow-

ników pochodzace

z pracy w postaci

placy oraz zarobki

samodzielnie

pracuja-

cych. O ile jednak

inne swiadczenia

z tych funduszy

maja zwykle postac bezplat-

nych

swiadczen

w naturze,

np.

ksztalcenie

w systemie

szkolnictwa

zarówno

obowiazkowego

(szkola

podstawowa),

jak

i po

spelnieniu

tego

obowiazku

szkolach ponadpodstawowych,

uslugi spolecznej

sluzby zdrowia, róznego

rodza-

placówek

kulturalnych,

osrodków

sportu,

turystyki

i wypoczynku,

a takze

218

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: